پیشینه طرح های توسعه شهری در ایران

پیشینه طرح های توسعه شهری در ایران :

شهر سازی و برنامه ریزی شهری در ایران و در دوران معاصر دستخوش یکسری تغییرات بوده است که به موجب آن مسیر اصلی شهر سازی ایران در گستره زمانی آتی در شهرها دچار تغییر و دگرگونی شده است.

برنامه ریزی شهری که از سال های اولیّه سدّه حاضر در تاریخ ما با به روی کار آمدن رضا خان عینیّت پیدا کرده و در مسیر پر فراز و نشیب سیاسی – اقتصادی و اجتماعی حکومت های مختلف دارای بالا و پایین های فراوانی بوده و در جاهایی موثر و در خیلی از مواقع بی کفایت و ناکارآمد بوده است .دوران معاصرِ اقدامات برنامه ریزی شهری را می توان به سه دوره زمانی :  اقدامات دولت قاجار دولت پهلوی اول و مجموعه اقدامات از دهه 40 به بعد تقسیم نمود، شهر سازی ایران با ورود یکسری از مفاهیم و کلیات از مجامع علمی دیگر کشورها راه خود را ادامه داده تا در نهایت امر به مسیر طرح های جامع شهری نایل گردید .

در دوره اول زیر نفوذ اقتصادی – سیاسی و سرمایه داری جهانی نخستین مظاهر تمدن صنعتی مثل کارخانه تلگرافی و ..... به جامعه ایرانی رسوخ پیدا کرد و به دنبال این تحولات تغییرات مدیریتی – کالبدی نیز در شهرهای بزرگ ایران مانند قوانین شهرداری ها در سال 1283 ، بلوار کشی ، کوشک سازی و ..... پدیدار گشت به ویژه شهر تهران به عنوان پایتخت کشور با تقلید از الگوی فرانسوی رو به توسعه و نوسازی نهاد (مهدیزاده ،...:408 ) .

طرح هایی صلب و کالبدی که بر اساس دیدگاه عقلایی و فرد گرایی بر قطعیت در آینده تاکید داشته است. حال در ادامه با بررسی سه عرصه موثر در شهر سازی وبرنامه ریزی شهری کشور به تحلیلی در رویه و فرآیند برنامه ریزی در گستره تاریخی شهر نایل خواهیم شد .

الف) اقدامات دولت قاجار :

انتخاب تهران برای پایتخت قاجارها را باید نقطه عطفی در تاریخ توسعه شهری و شهر سازی دانست ، آغا محمد خان به دلایل متعدد سیاسی ، نظامی ، اقتصادی و ژئوپولیتیکی در سال 1193 ه ق تهران را پایتخت خود انتخاب کرد و کوشید با تغییرات در برح و باورهای بر جای مانده از دوره شاه طهماسب صفوی این شهر را برای عملکرد جدیدی آماده کند ، اقدامات دوره فتحعلی شاه قاجار هم که ساخت تعدادی عمارت و کوشک و قصرهای بزرگ و کوچک بود به طور عمده در همین ارتباط یعنی بستر سازی فضاهای حکومتی انجام گرفته است .

جانشین وی محمد شاه قاجار هم ، با احداث نهر آب کرج و انتقال آب به تهران زمینه های توسعه آتی برخی از محلات جدید مانند مجیدیه ، عباس آباد و قسمت هایی از اطراف بازار را فراهم ساخت ( شاه حسینی و رهنمایی ، 1390 : 490 ) .

شهر نشینی نیز در دوره قاجار به تبع رکودهای اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی دوران رکود خود را طی می

کرد ، هنوز مهاجرت روستائیان در شهر ها اتفاق نیفتاده است ( به دلیل عدم اشاعه بهداشت و افزایش نرخ

مرگ و میر ) و همچنین در شهرها چیزی که بتواند جاذب جمعیت باشد مانند : کارخانجات صنعتی و یا امور ساختمانی و خدماتی موجودیت پیدا نکرده است به عبارتی اختلاف سطح بین دو جامعه شهری وروستایی زیاد نبوده است ( همان منبع )

پس از روی کار آمدن رضا خان فرآیند شهر نشینی حرکت خود را به سوی یک رشد سریع و انفجاری شروع کرد ، زمینه این کار از سال 1299 تا 1340 آماده شد .

دوره دوم (حکومت پهلوی) : با توجه به سیاست رسمی تجدد طلبی ، روند شهرنشینی و روند نو سازی شهری قوت گرفت ، در این دوره تولیدات کارخانه ای و توسعه وسایل حمل و نقل عمومی و تاسیسات و تجهیزات جدید شهری ، ضرورت نوسازی را در دستور کار خود  قرار داد و ضرورتی چند بر شهرسازی نظامی حاکم گردید و به مرحله اجرا رسید . از مهمترین اقدامات در این زمینه شهرسازی می توان به موارد زیر اشاره کرد :

1-اولین نقشه دگرگونی تهران با عنوان نقشه خیابان ها در سال 1309 به تصویب رسید

2-قانون بلدیه به صورتی کامل تر در سال 1309 به تصویب رسید

3-در سال 1310 نقشه جدید شهر همدان به اجرا گذاشته شد

4-در سال 1312 قانون تعریض و توسعه معابر و خیابان ها به تصویب رسید

5-اولین نقشه شهر سازی در سال 1316 با کمک مشاوران فرانسوی تهیه گردید

6-در سال 1327 با تشکیل سازمان برنامه و بودجه برنامه ریزی متمرکز در ایران آغاز گردید

7 -در سال 1335 نخستین سرشماری عمومی به عنوان ابزار برنامه ریزی به مرحله اجرا در آمد تنظیم برنامه عمرانی با تاکید بر عمران و توسعه شهری با همکاری گروه مشاوران دانشگاه هاروارد از سال 1327 به مدت 3 سال طول کشید .

در سال های 1335 تا 1340 اولین طرح های جامع توسط مهندسین مشاور خارجی برای چند شهر تهیه گردید از جمله این طرح ها می توان به طرح آلتون برای سنندج (37-1336 ) ، طرح گیبن برای شیراز (38-1337 ) و طرح کوکس برای اصفهان (38-1337 ) و غیره رانام برد . دوره سوم شهر نشینی و شهرسازی در ایران به عنوان مرحله رشد شتابان نامیده می شود که از اواخر دهه 1330 آغاز شد و عوامل زمینه ساز این دوره عبارت است از کودتای آمریکایی 1332 ، اصلاحات ارضی 1341 ، اجرای برنامه های عمرانی ، افزایش درآمد نفت ، هجوم روستاییان بر شهرها ، و قانونی شدن اجرای طرح های شهری به صورت طرح های جامع ، تفصیلی و هادی . ( مهدیزاده ، ..... : 408- 409 )

دوره دوم برنامه ریزی شهری و تولّد اولین اقدامات مدرن در شهر سازی کشور  (1345-1310 ) :

فعالیت های نو سازی و بهسازی در شهرهای ایران عمدتاً از سال 1310 شروع شد و با تصویب قانونی در خصوص احداث و توسعه معابر و خیابان ها در آبان ماه 1312 جنبه قانونی به خود گرفت و دخالت در روند رشد و توسعه شهرها در حوزه وظایف دولت قرار گرفت ، از اقدامات شهرسازی عمده در این دوره احداث خیابان های و میادین وسیع در مرکز شهر و محلات قدیمی آن ،احداث خیابان های کمربندی ، تخریب محلهای غیر قابل اصلاح و زیبا سازی ساختمان ها به ویژه جداره های قابل رویت شهر می باشد .

در تیرماه 1320 با حمله متفقین و سقوط رضا خان اقدامات اصلاحی مربوط به شهرداری ها و برنامه ریزی شهری برای مدت چند سال متوقف ماند فعالیت در زمینه شهر سازی بعد از مدّتی با ظهور حکومت پهلوی دوم دوباره شدّت گرفت و لایحه قانونی تملّک زمین برای اجرای طرح های شهری و اقدامات عمرانی از قبیل احداث تاسیسات شهری و تجدید بنای محلات قدیمی در نحوه تصرف زمین در سال 1339 به تصویّب رسید . قانون مذکور در سال 1341 به شکل جامع تر و تحت عنوان طرح های گذربندی و شبکه بندی شهرها مطرح گردید که در این سال با امضای قراردادی میان هیئت عمران بین المللی آمریکا و وزارت کشور مشغول فعالیت گردیدند ، گروه فوق برای اکثر شهرهای کشور طرح شبکه بندی و گذربندی تهیه کردند در طول برنامه دوم عمرانی کشور ( 1341-1334 ) برای شهر اصفهان ، سنندج ، بیجار و ارومیّه طرح های جامع توسط کارشناسان آمریکائی و بر اساس اصل چهار ترومن تهیه گردید ،

د.وره سوم – دوره طرح های جامع و تفصیلی : طرح های شهری که هم اکنون در کشور متداول است در ابتدای برنامه سوم (1346-1342 ) شکل گرفت .

در طی برنامه های نیم ساله سوم ، اقدامات مربوط به تهیه 17 طرح جامع شهری به عمل آمد .

رواج الگوی برنامه ریزی جامع در ایران  :

با تاسیس سازمان برنامه در سال 1327 اندیشه برنامه ریزی جامع به کمک مشاوران خارجی در ایران صورت عملی به خود گرفت به ویژه پس از کودتای 28 مرداد 1332 و نفوذ همه جانبه آمریکا در سیاست و اقتصاد ایران ، الگوی برنامه ریزی جامع تحت تاثیر الگوی رایج در آمریکا نفوذ گسترده ای در کشور پیدا کرد

پس از مشکلات سازمان برنامه در ایران و حضور کارشناسان آمریکائی ( گروه دانشگاه هروارد ) در تدوین

برنامه های توسعه و عمران اقتصادی در ایران نظریه برنامه ریزی جامع به عنوان یک دیدگاه رسمی و قانونی به کار گرفته شد ، از همین ابتدا نیز برخی از مشاوران طرح ها نیز با اینکه دیدگاهی انتقادی به الگو طرح های جامعه داشتند اما متوجه این موضوع شدند که تمامی مسئولین ناگزیر برنامه ریزی جامع را اندیشه ای تقریبا تثبیت شده پذیرفته اند ( مهدیزاده، .... : 409 ) به نظر تنظیم کنندگان فرایند برنامه ریزی جامع برای تدوین برنامه سوم عمرانی کشور چون با انبوهی از مشکلات و مجهولات رو به رو بوده است لا جرم به گمانه زنی و اتکابه فرض های اساسی روی آورده است در واقع گمانه زنی ها در برنامه به نقطه ای رسید که موجبات عدم تحقق پذیری و کارکرد برنامه را زیر سوال برد و مشکل آنجاست که برای مشکلات بزرگ کلیدی راه حلهایی بر اساس مفروضات .و فرضیات ارائه داده بودند ، اسناد نهایی برنامه سوم مجموعه ای در هم تنیده از هدف های نا رسا و فرض های بسیار آسان و سهل الوصول بود ، این اسناد در جایی که باید راهنمای عملیات برنامه ریزی تلقی گردد مسائل بسیاری را مد نظر قرار نداده اند ، در واقع آنچه تهیه شد یک برنامه نبود بلکه آن چه تهیه شد یک مدل بود ، در هر حال الگوی توسعه شهری در این دوره زیر نفوذ همه جانبه ایالت متحده آمریکا  تابعی از الگوی توسعه اقتصادی – اجتماعی غربی بود که به ادغام بازار محلی در بازار جهانی و رشد برون زا و تاکید بر معیارهای کمی اتکا داشت .

در واقع در برنامه های عمرانی اول .و دوم زیر ساخت های عمومی این نوع توسعه فراهم شد و در برنامه سوم و چهارم و پنجم تاکید بیشتری بر توسعه شهری در چارچوب طرح های جامع مبذول گردید ، در برنامه عمرانی پنج ساله سوم اقدامات مربوط به تهیه 14 طرح جامع شهری به عمل آمد چهار ده شهر عبارت بودند از تهران ، تبریز ، رشت ، اصفهان ، کرج ، قزوین ، بندر انزلی ، چالوس ، نوشهر ، سربندر ، بابل ، بابلسر ، بندر عباس ، و بندر لنگه اولین طرح جامع شهری که به تصویب شواری عالی شهرسازی به تصویب رسید طرح جامع بندر لنگه در سال 1345 بود ، در اسفندماه 1351 با ابلاغ قرار داد تیپ 12 از جانب سازمان برنامه و بودجه طرح های شهری دارای تیپ و شرح خدمات همسان می شوند ( همان منبع 411 )

در سال 1353 با تصویب قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهر سازی طرح های

شهری در ایران شامل سه طرح : طرح جامع – هادی و تفصیلی شد ( همان منبع 412 )

دوره پهلوی اول (1320-1300 ) و ترویج غرب گرایی به نفی سنتها و آداب و رسوم بومی جامعه منجر گردید و جامعه را با بحران فرهنگی تحقیر آمیزی روبرو ساخت ، طرفداران سیاست های رضا شاه برای حل مشکل بی هویتی به دنبال یکسری ترویج و تبلیغ باستان گرایی افراطی رفتند ، دو سیاست متناقض غربی کردن مظاهر زندگی و ترویج باستان گرایی ، سیاست سومی را به همراه آورد و آن مبارزه خشونت آمیز با برخی از مظاهر دینی و فرهنگی بومی کشور بود ، نتیجه اجرای این دو سیاست در کالبد شهرهای ایران تخریب بی دلیل و بی هدف بافت شهری برای احداث خیابان هایی مانند بوذر جمهری و سیروس در تهران و اغلب شهرهای دیگر به تقلید از طرح های نوسازی شهری در اروپا به خصوص طرح هوسمان در زمان ناپلئون سوم برای پاریس بود ، در این نسخه ی از پیش پیچیده شده برای نوسازی شهرهای ایران یک نظامی قزاق به نام بوذر جمهری تبدیل می شود به بدل هوسمان و رضا خات هم بدل ناپلئون سوم : هدف نوسازی شهرهای اروپا و به خصوص پاریس که مقابله با ناآرامی های اجتماعی نظیر انقلاب 1789 فرانسه بود ، در ایران نیز سرکوب شورش های اجتماعی نظیر واقعه قتل گریبایروف وزیر مختار روس در ایران .

قضیه تحریم تنباکو و قیام مشروطه بود به نظر می رسد هدف اصلی در ورای دو و یا چند خیابان پهن و عمود بر هم در شهرها تقسیم جامعه شهری به اجزاء کوچکتر ومحصور با خیابان های وسیع برای دسترسی فوری نیروهای نظامی و تقسیم و سرکوب حرکت های مردمی در هسته های مجزا و کوچک اجتماعی است (کامروا ،1388 : 11). از این رو آغاز حاکمیت سلسله پهلوی همراه بود با گسترش و نوسازی و تمرکزاتش و بروکراسی و فعالیت هایی که مکمل این سیاست بودند ( کاتوزیان ، 1368 : 152 ) با توجه به موارد فوق الذکر می توان این نتیجه گیری را در بر گرفت که عینیت شهرسازی در ایران در دوران معاصر با توجه به بودجه ریزی ناشی از منابع نفتی و همچنین یک سری رفت و برگشت های سیاسی در بطن جامعه روابط بروکراتیک یا به عبارتی دیگر سفته بازی را در شالوده و بنیان خود داشته است ، این روابط بروکراتیک از بالا به پایین بیش از پیش که ریشه در عوامل سیاسی داشته است تاثیرات خود را نا خواسته در طرح ها و برنامه های شهری گذارده است (همان منبع ) شایان ذکر است که موجودیت این روابط بروکراتیک پیوسته به عنوان یکسری راه های نفوذ به منظور نظارت بر فعالیت های روزمره مردم می باشد ، ناگفته نماند که این اقدامات منحصر کردن تمامی فعالیت ها به دولت مرکزی نبوده است بلکه نهادها و ارگان های محلی نیز با توجه به یکسری از روابط تشکیلاتی و سازمانی حق انجام هر گونه فعالیت اجتماعی را داشته اند ( کاتوزیان 1368:102 )

در این منظر سیستم شهری ایران دارای شرایط زیر بود .

1-ازنظر درآمد کاملا وابسته به نفت

2-از نظر اختیار و اقتدار مدیریت به صورت بخش رسمی از دولت مرکزی

3-از نظر الگوی فکری نظیر روش های اروپایی

شهر نشینی از 1299 تا 1320 :

در این دوران به علت موجودیت یکسری خواسته های استعماری از طریق کشورهای استعمارگر فرآیند اینگونه کشورها در چپاول مستعمره های خویش تغییر پیدا کرد از جمله : رویکرد مورد استفاده سرمایه گذاری در کشورهای جهان سوم مانند ایران و رواج توسعه الگوی سرمایه داری در این کشورها برای غارت منابع آنان و ایجاد بازارهای مصرفی برای فروش تولیدات آنان می باشد زیرا دیگر استعمار به روش مستقیم جوابگو نبوده است .

اقتدار دولت مرکزی ( پهلوی اول ) در ورای جنگ و تحولات اجتماعی ، اقتصادی ، کالبدی و سیاسی چندی در ایران صورت گرفت که به دنبال شروع روند مدرنیزاسیون به طور رسمی از سال 1305 که قدرت رضا شاه تحکیم یافت ، با سرمایه گذاری بیشتر در امور زیر ساختی و بخش های دیگر ادامه پیدا کرد و با موجودیت نهادهای مالی – اقتصادی ( مانند بانک ها ) از جمله رویکرد های اصلی برای به جریان انداختن اندوخته های مردم و تامین اعتبار برای خرید کالاهای وارداتی تاسیس گردید در این دوره منابع جدیدی پایه گذاری شده و تولید خالص کشور در حوزه صنعت به میزان 8/9 در دهه افزایش پیدا کرده است .آن چه که مقداری از نیازهای مالی دولت را از یک طرف تامین می کرد و از طرف دیگر ایران را به لحاظ قرارگیری در طرح تقسیم بین المللی کار به سوی تک محصولی شدن سوق می داد نفت بود ( مشهدی زاده دهاقانی ، 1389 : 47 )

براساس تمامی موارد گفته شده در فوق ، اقدامات اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی و ..... نشان از افزایش

وابستگی داشته است به عبارتی دیگر منابع موجود بیش از پیش پایه ای نبوده و موجبات وابستگی کشور را

فراهم می ساخته اند .

به هر حال نقش ارادی و تجاری شهرها در این دوره مسجّل شد ، زیرا با تمرکز نهادها و ارگان دولتی در مراکز شهری و همچنین امکان مبادله کالاهای داخلی  و خارجی موجبات رونق آنها را فراهم می آورد در این دوره مهمترین رویکردی که موجودیّت پیدا کرد مهاجرت روستائیان به شهرها بود که نطفه آن بسته شد . حال این مهاجرت برای اشتغال بوده و یا به منظور تامین معیشت و زندگی روزمره می باشد .( رسیدن به آرمان ها وزندگی برتر در میان شهریان ) از همین دوره پیوسته رشد و توسعه شهر و شهر نشینی را داشته که به گونه ای لجام گسیخته موجب توسعه کالبدی شهرها چه در درون و چه در برون را شامل گردید ( همان منبع )

شهر نشینی از 1320 تا 1340 :

با بروز جنگ جهانی دوم و تحریم ها و عدم خرید منابع اولیّه محصولات کشاورزی در ایران ، شهر و شهر نشینی در این دوره رویکردی متفاوت تری نسبت به قبل پیدا کرد .

در این دوره روابط شهر و روستا با یکدیگر دچار یکسری اتفاقات خاص گردید ، تا قبل از این شهر ها تامین کننده ما یحتاج و منابع از روستاها بوده اند . اما به دلیل عدم فعالیت های کشاورزی در این بازه زمانی این روستاها بودند که برای تامین منابع خود متوجه شهر ها گردیدند.

به هم خوردن این رابطه از یک سو و اشاعه بهداشت هر چند محدود در روستاها از سوی دیگر باعث شد که مهاجرت از روستا به شهرها شروع شود چرا که در شهر ها صنعت به تدریج گسترش یافته و زمینه کار و اشتغال فراهم آمده و فعالیت های تجاری و سود آور نیز در شهرها شایع شد اما این جذب مهاجرین توسط شهر نشینی بود ، چون رونق شهرها هنوز به مرحله ای نرسیده بود که مهاجرین را به صورتی شدید به طرف خودبکشاند با این حال مهاجرت تا حدودی گسترش یافته و رشد شهر نشینی تسریع شد ، ( همان منبع ، 51 )

شهر نشینی از 1340 تا 1357 :

اقتضاد ایران در این دوره برگرفته شده از یک شیوه تک محصولی می باشد و از طرفی نیز ایجاد بازار مصرفی

گسترده برای تولیدات کارخانجات صنعتی فراهم آورده بود ، این بار امپریالیسم و کارتلهای صنعتی شیوه ای دیگر را تجویز کرده وآن انتقال صنعت به این کشور بود . البته این منابع پایه ای و مادر نبوده بلکه صنعتی بوده که به جوامع سرمایه داری بیشتر کمک کرد تا حداکثر استفاده از منابع خام معادن کشور ایران را برده و با بازگشت محصولات مصرفی سودهای کافی را به جیب بزنند (مشهدیزاده دهاقانی ، 1389 : 51 ) با ایجاد و استقرار منابع جدید در نزدیک شهرها از یک طرف و از طرف دیگر با انجام مانور اصلاحات اراضی که نظام کشاورزی را از هم پاشاند نتوانست به ثبات و جایگزینی روستائیان در روستا وبهبود وضع آنها کمک کند بلکه چیزی که بر جای ماند اثرات نا به هنجار آن بر بافت اجتماعی و اقتصادی روستاها بود و بستر مهاجرت روستائیان به شهرها بیش از پیش فراهم گردید .

بسیاری زمین خود را فروخته و خیلی ها زمین هایشان از دستشان خارج گردید و روانه شهر شدند از جمله اقدامات دیگری که بی تاثیر نبوده است مانند اشاعه بهداشت و مبارزه با بیماری ها در شهر ها بود و مچنین یکسری اقدامات عمرانی مانند خانه سازی و خدمات رسانی نیز از این جمله هستند که موجبات مهاجرت روستا به شهر را شامل می شدند .