آب انبارها

آب انبارها

مقدمه

آب انبار ( امبار) در سراسر راه های ایران و در شهرهای این سرزمین به تعداد بسیار دیده می شود و برخی از آنها که در شهرهای خشک و کم آب ساخته شده خود اثری بسیار زیبا و از لحاظ معماری شایان توجه است.

اصولا در ایران پیدا کردن آب به خصوص آب خنک ،‌همیشه مساله بوده است. از معماری عناصر دیگری مثل چاه آب سرد اطلاعاتی در دست نداریم ،‌فقط این موضوع روشن است که چاه را در زمستان پر از برف کرده و در تابستان از آن استفاده می کرده اند.(پیرنیا ، محمد کریم ، آشنایی با معماری اسلامی ایران،انتشارات سروش دانش ، ص213)

سابقه ی ساخت آب انبار در ایران بسیار طولانی است . قدیمی ترین آثار به جای مانده از آب انبار تقریبا با پیدایش اولین تمدن های ایران همزمان است؛ هنوز آب انبارهایی از قرن ششم و هفتم هجری به جای مانده است. مخزن آب انبار شهر ایلامی –در دوران چغازنبیل که مربوط به هزاره ی دوم قبل از میلاد می باشد ، هنوز پابرجاست. از دوران حکومت هخامنشیان نیز بقایای آب انبار و آب راه های متعدد در قصرتخت جمشید وجود دارد.

در شهر های گرم و خشک ایران ، هر محله ای اغلب برای خود یک آب انبار داشته که توسط اهالی محل احداث می شده و یا گاهی بانی آن یکی از افراد خیرخواه محله بوده است. آب انبار توسط اهالی خود محل اداره می شد و از کسی مبلغی برای استفاده از آن گرفته نمی شد ؛ فقط اهالی محل خرج تعمیرات و نگهداری آن را می پرداختند. آب انبار های مهم دارای سردر ورودی زیبایی بودند که با انواع کاربندی ها و مقرنس ها تزیین می شده و گاهی شعری در جهت سلام بر حسین(ع) و لعنت بر یزید و یا یادآوری خیری که بانی آن« انجام داده بر روی کاشی های هفت رنگ نقش می بست. تاریخ احداث آب انبارها معمولا در درگاه آنها ثبت می شده است که گاهی این تاریخ به حروف ابجد نگاشته می شده است. (قبادیان ، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ،انتشارات دانشگاه تهران،ص298)

قسمت های مختلف یک آب انبار:

نخست تنوره یا خزینه که برای مسائل ایستایی جلوگیری از فشارهایی که آب بر بدنه می آورد،در داخل زمین قرار می گیرد و روی این مخزن را با طاق قوسی یا گنبدی می پوشاندند. این مخازن غالبا یک و در برخی موارد دو راه پله برای برداشت آب از مخزن داشته اند. (شکل4-11) (همان کتاب)

دوم راهی برای وارد شدن به آب انبار در قسمتی که شیر داشته است(پاشیر) (شکل2-11)(همان کتاب)

سوم بادگیر یا خیشخان(شکل13-11)(همان کتاب)

در دامنه کوه الوند (همدان) ، خانه ها اغلب چاه داشتند. البته بعضی از خانه ها که بر روی مجرای زیرزمینی قنات ساخته شده بودند ، می توانستند مستقیما از آب قنات استفاده کنند. در این گونه خانه ها مسیر قنات از زیرزمین رد می شده که اتاقی به نام حوضخانه در آنجا بنا می کردند. این مکان در تابستان بسیار خنک بوده و جهت استراحت ، استفاده می شده است. (همان کتاب،ص300)

قسمت دوم :

نحوه آب انداختن آب انبار ها

برای آب انداختن آب انبار ها ، ‌معمولا آب را از کوهستان و از راه های دور می آوردند و آن را توسط حوضچه های شنی تصفیه کرده و به مخزن هدایت می کردند. همچنین خیلی دقت داشتند که خزانه پاک باشد. مخزن ،‌زیر آبی جهت تخله لجن ها داشته است و انجام آن کار خیلی مشکلی بوده و معمولا از چند نفر پهلوان کمک می گرفتند. آنها برای تمیز کردن و وارد شدن به مخزن ،‌لباس کرکی می پوشیدند و لجن ها را با طناب و چرخ چاه از یکی از روزن های تعبیه شده تخلیه می کردند.برای آنکه آب داخل مخزن نگندد چند بار آهک و نمک داخل آن می ریختند. بدین ترتیب روی آن لایه ای بسته شده و اگر پرده روی آن پاره می شد ،‌آب می گندید و غیر قابل استفاده می شد.

البته در همه جا شکل آب انبار به این صورت نیست ،‌ مثلا در تایباد و جام در شرق خراسان آب انبار ها به صورت دیگری ساخته شده اند ؛ اولا راهرو و پله ی خارجی ندارند و آب را در مخزنی پله پله ریخته و از کنار آن ،‌ از روی پله آب بر می داشتند.به طور قطع این تجربه برای محل مناسب بوده است.خزانه ی برخی از آب انبار ها بسیار بزرگ است مثل آب انبار حاج آقا علی در کرمان که زیر کاروانسرای آن تماما خالی است و خزانه آب انبار قرار دارد.

در برخی از نقاط ایران مثل جنوب کشور کلا می بایست از داشتن آب خنک صرف نظر کرد.در آن نواحی از برکه استفاده می کنند. برکه نوع دیگری از آب انبار است که در آن منطقه به نام برکه و آبگیر نیز خوانده می شود . اگر چه مخزن آن در درون زمین واقع است ، ولی در محفظه ی بالای مخزن آن محصور نمی باشد و اهالی از طریق بازشوهای اطراف اطراف ، مستقیما به داخل آن می روند و آب را برداشت می کنند. آب این برکه ها عمدتا از طریق جمع آوری آب باران از روس سطح زمین تامین می شود.(اشکال 6-11 و 5-11 )(همان کتاب،ص302)

قسمت سوم:

نحوه اجرا و نوع مصالح

برای احداث آب انبار ، پس از مشخص کردن محل آن و کندن زمین ، معمولا کف آن را با شفته ی آهکی کاملا می پوشاندند و یک پی یکپارچه به صورت رادیه ژنرال اجرا می کردند. در برخی موارد در صورت بزرگ بودن مخزن ، کف آن را یک لایه سرب می ریختند و سپس سطح آن را آجر فرش می کردند. برای دیوارهای آب انبار ، از آجر قرمز که به نام آجر آب انباری معروف است و در مقابل آب مقاوم می باشد ، استفاده می کردند. -در ساخت آب انبار دو نوع آجر به کار می رفته و از ملات های شفته و ساروج استفاده می کردند که در مجموع چیز محکمی را می ساخته است. آجر خام و پخته و این ملات برای قسمت پشت بدنه بوه و برای بدنه آب انبار آجر خاصی به رنگ لیمویی به نام آجر آب انباری داشتند که فقط مخصوص آب انبار بوده است.علاوه بر انتخاب شکل دایره برای منبع آب انبار ،‌ نوع مربع و مستطیل آن را نیز داریم- برای ایجاد فشار یکنواخت بر بدنه ی آب انبار ‌معمولا شکل تنوره یا منبع آب به صورت استوانه ای ساخته شده است. (پیرنیا ، محمد کریم ، معماری اسلامی ،انتشارات سروش دانش،ص215)

البته در نواحی کوهستانی و یا مناطقی که تهیه ی سنگ آسان تر و اقتصادی تر از آجر بوده از سنگ لاشه برای دیوارها و گنبد استفاده می شده است.(شکل 1-11)( قبادیان ، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ،انتشارات دانشگاه تهران) روی دیوارها و کف مخزن را با ملات ستروج می پوشاندند و سپس روی دیوارها را با گنبد و یا طاق و تویزه مسقف می نمودند.راه پله عموما مجاور و یا عمود بر یکی از سطوح مخزن بوده و از سطح روی زمین شروع شده و تا پاشیر ادامه پیدا می کرده است. در انتهای راه پله یک یا چند شیر آب از جنس برنج جهت برداشت آب تعبیه می کردند.

روی گنبد و دیواره های برکه های جنوب کشور را با گلی مخصوص به رنگ طوسی متمایل به سفید اندود می کردند. این گل مقاومت خوبی در برابر رطوبت دارد و به جهت رنگ آن و انعکاس تابش نور آفتاب از گرم شدن بیش از حد آب داخل مخزن جلوگیری می کند. (شکل11-11) (قبادیان ، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ،انتشارات دانشگاه تهران،ص308 تا 311)

بام اغلب آب انبارها که با گنبد و یا طاق پوشش می شده به همان صورت کروی باقی می مانده است ولی در بعضی از آب انبارها که می خواستند از محوطه ی بالای بام استفاده کنند (شکل5-11) و یا آب انبارهایی که ساختمان آنها با ساختمان دیگری مثل مسجد ، مدرسه و یا کاروانسرا تلفیق شده ، سطح کروی روی بام را با زدن طاق های کوچکتر به صورت مسطح در می آوردند. (شکل15-11) (همان کتاب،ص308)

قسمت چهارم (آخر)

بررسی وضعیت اقلیمی

آب :

یکی از نکات مهم جهت تعیین مکان آب انبار ، نزدیکی آن به آب جاری در فصول پر آب بوده است.

به سه روش آب بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن در آب انبارها ذخیره می شده است :

اول اینکه در آب انبارها تاریکی محض وجود دارد و چون میکروب های غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو دارند ، بنابراین در این آب انبارها از بین می روند.

دوم اینکه به واسطه ی جاذبه ی زمین ، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شوند. همچنین بر روی آب نمک و آهک می ریختند تا مانند کلر ، باکتری ها را از بین ببرد. بنابراین تصفیه ی آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است.

و سوم اینکه با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمین و تهویه ی هوای داخل آن ، آب آب انبار در زمستان یخ نمی زده و در تابستان نیز برای آشامیدن خنک بوده است.

قسمت راهرو آب انبارها معمولا شبیه به هم هستندو تغییرات آن زیاد نیست.مثلا در جهرم آب انباری بوده که چند پاگرد داشته و در پاگردها ،‌ شربت خوری ،‌بستنی خوری و قهوه خانه جای داشتند. (همان کتاب،ص303)

تهویه :

فضای مخزن هیچ یک از آب انبارها حبس نمی باشد و همه آنها دریچه ای جهت تهویه ی هوا دارند. حبس بودن فضای داخل مخزن علاوه بر آنکه امکان دسترسی به داخل آن ار مشکل می نماید ، آب را هم بسیار گرم می کند.علاوه بر این گرما و رطوبت بسیار زیاد داخل مخزن به مصالح و بدنه آن نیز لطمه می زند. بدین لحاظ کلیه ی آب انبارها دارای دریچه های تهویه بر روی بام مخزن یا بادگیر می باشند. این دریچه های تهویه و بادگیرها علاوه بر تهویه ی فضای داخل مخزن ، باعث خنکی و گوارایی آب آن نیز می شوند ؛ زیرا مقدار تبخیر آب در داخل مخزن به دلیل جریان هوا افزایش می یابد و فضای داخل آب انبار و همچنین آب موجود در آن خنک می شود.(شکل13-11 و 9-11) (همان کتاب،ص305)

تعداد بادگیرها در آب انبار از یک تا شش عدد در تغییر است. در برخی جاها آب انبار بادگیر نداشته و به جای آن خیشخان دارد. در برخی نقاط با بهره گیری از بادگیر ،‌آب داخل مخزن به قدری خنک می شود که تحمل سردی آن برای دندان مشکل است. (پیرنیا ، محمد کریم ، آشنایی با معماری اسلامی ایران ،انتشارات سروش دانش، ص)

در آب انبار وزیر یا میرزا مقیم در دروازه اصفهان به کاشان از دوره صفویه نیز خزانه آن زیر تمام مسجد را گرفته است. همچنین چهار بادگیر بزرگ دارد و آب آن در تابستان بسیار خنک است. وجود چهار بادگیر در آب انبار معتمد لار نیز مستثنی از این مسئله نیست.

زمین :

زمین آب انبار را در محلی انتخاب می کردند که سفت باشد و تحمل وزن سنگین دیوار مخزن و طاق آن و خصوصا آب داخل آن را داشته باشد.

به سه روش مخزن آب انبار را در کلیه ی اقلیم های ایران همیشه در داخل زمین احداث می کردند :

دلیل اول اینکه اگر مخزن بر روی سطح زمین باشد ، فشار و نیروی جانبی آب درون آن به دیواره های مخزن باعث تخریب آن می شود و جهت مهار کردن این نیروی جانبی ، احتیاج به پشتبند های بسیار قطور و تحمل مخارج بسیار زیاد بوده است ؛ ولی اگر مخزن داخل زمین قرار داشته باشد ، خاک اطراف دیوار مخزن ، باعث استحکام و مقاومت آن در برابر فشار آب درون آن می شود. همچنین در هنگام وقوع زلزله این نوع آب انبار در مقابل نیروهای جانبی زلزله ، مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می دهد.

دلیل دوم به این دلیل حائز اهمیت است که وقتی مخزن آب انبار پایین تر از سطح زمین باشد ، آب نهر یا قنات را می توان به راحتی و به طور طبیعی بر روی سطح آن سوار نمود و احتیاج به نیروی اضافی جهت انتقال آب به داخل مخزن نخواهد بود.

دلیل سوم اینکه هر چه به عمق بیشتری از زمین داخل شویم ، نوسان درجه حرارت کمتر و پس از عمق 6.5 متری برابر معدل درجه حرارت سالیانه بر روی سطح زمین می باشد. بنابراین آب آب انبار زیرزمینی همانند آب چاه ، در زمستان یخ نمی زند و در تابستان نیز خنک و گوارا می باشد که برای آشامیدن مزیت بسیار خوبی است.