مهندسی عمران ایران
مطالب عمومی مهندسی عمران معماری شهرسازیمهندسی عمران ایران
مطالب عمومی مهندسی عمران معماری شهرسازیمسجد جامع اردستان
مسجد جامع اردستان که یکی از نمونه‌های منحصر به فرد مساجد چهار ایوانی ایران به شمار می‌آید، در قرن سوم قمری به دستور «عمربن عبدالعزیز اجلی» بر روی بنای آتشکده‌ای که هنوز آثار آن در گوشه‌ای از مسجد دیده می‌شود، به سبک مسجدهای عربی ساخته شده و مجموعه کم نظیری شامل مدرسه حاج حسین نورالدین، آب انبار حاج حسن، راسته بازار، میدان تعزیه، حمام و قلعه میان شهر در کنار آن قرار دارد. مسجد جامع اردستان که طی دوره‌های آل بویه، سلجوقی و ...مورد بازسازی قرار گرفته، ویژگی خاص مساجد قبل از ایلخانیان (قرن هشتم به بعد) و عدم استفاده از کاشی‌های لاجوردی را دارد و تمام آن از خشت و گل ساخته شده‌است.
مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی در شهر اردستان واقع در شمال استان اصفهان است. معمار بنا استاد محمود اصفهانی است.
تاریخچه
مسجد جامع اردستان
تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد
- دوره نخست- قرن سوم ه.ق ‚مسجد به صورت گنبدی ساخته شد
- دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه.ق از صورت گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد
- دوره سوم - در قرن ششم ه.ق در عهد سلجو قیان مسجد ویران و به صورت چهار ایوانی بنا شده‌است.
موقعیت جغرافیائی : از جنوب به آب انبار‚ از مغرب به معبر باغ، از شمال به معبر باغ و از غرب به حمام عمومی و کاروانسرا
مسجد جامع اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان (شیوه رازی) بنا شده واکنون مسجدی چهارایوانی است. این مسجد ورودی‌های متعددی دارد. ورودی اصلی که دالان طویلی است‚ در گوشة جنوب غربی مسجد قراردارد که ازیک سو به محلة فهره‚ واز سوی دیگر به دشت محال راه دارد. نمای این ورودی از یک قوس ‚ دو طاق نمای محرابی شکل ‚دولچکی ‚دونیم ستون آجری ‚دو قاب تزیینی ودو سکوی آجری تشکیل شده‌است .
در قسمت شمالی مسجددوورودی قرارگرفته ‚یکی به مدرسة علمیه متصل است و دیگری به فاصلة اندکی‚ گذر شمالی را به داخل مسجد مرتبط می‌کند. این ورودی‌های متعدد عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجدند.
مسجد جامع اردستان از ۴ ایوان یا صفه تشکیل شده که بشرح زیر است :
صفه صاحب الزمان
صفه جنوبی که شامل ایوان وگنبد خانه می‌باشد به صفه صاحب الزمان مشهور بوده واز قدیمی‌ترین قسمتهای مسجد می‌باشد گنبد این صفه روی ساختمان مربعی شکلی که توسط گوشواره‌ها به ۸ ضلعی و۱۶ ضلعی تبدیل شده‌است وزمینه دایره شکلی را که گنبد برروی آن سوار شده مهیا گردیده ‚ وضع طاق بندی وآجر کاری زیر گنبد از شاهکارهای هنری وفوق العاده مهم دوران سلجوقی ومتعلق به اواخر قرن پنجم ه.ق می‌باشد .در گنبد خانه مسجد کتیبه‌های زیبا به خط ثلث در طاق‌های قوسی واطراف شبستان به چشم می‌خورد که در نگاه اول استنباط می‌گردد که فرد خیری به نام محمود اصفهانی معروف به غازی در سال ۵۵۱ ه. ق آن را تعمیر نموده‌است.
ایوان شمالی
این ایوان که به صفحه صفا معروف است در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی وبه سعی و کوشش و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی از معماران زبردست قرن دهم هجری تکمیل گردیده‌است.
ایوان شرقی
این ایوان به صفه امام حسین ویا صفه امیر جمله معروف می‌باشد که در قرن یازدهم ه.ق به اهتمام میر محمد سعید ملقب به امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان احداث شده وموقوفه‌ای بر آن مقرر داشته وبرروی دری که یک لنگه از آن موجود است این شعر زیبا حک شده‌است.
ساخت رکن این مسجد به صفا..................جمله الملک آن سعید لقا
ایوان غربی
این ایوان به صفه امام حسن مجتبی (ع) ویا حکیم الملک معروف است در این صفه کتیبه‌ای به خط نستعلیق وجود دارد که قسمتهائی از آن خراب شده‚ در سقف این ایوان نقاشی‌ها وآیات قرآنی به طرز زیبائی نقش بسته ودر بالای آن مناره‌ای قرار دارد.
بنای مسجد جامع اردستان در مرکز محله محال اردستان واقع شده و از کهن ترین مساجد ایران است که براساس بررسی های صورت گرفته بنای اولیه آن ، مربوط به قرون اولیه اسلامی است و در دوره سلجوقی تجدید بنا و در دوره های دیگر، بخش‌های مختلفی به آن اضافه شده است. براساس بررسی‌های باستان شناسی، مسجد جامع اولیه اردستان، بین اواخر قرن دوم هجری تا نیمه اول قرن چهارم هجری، بر روی بقایای ساختمان‌های بزرگ خشتی ـ احتمالاً از دوره ساسانی ـ ساخته شده است. در نیمه دوم قرن ششم هجری، با تخریب بخشی از شبستان جنوبی مسجد اولیه، گنبدخانه کنونی بنیاد شده و چندی بعد از آن، ایوان جنوبی و رواق‌های متصل به آن ساخته شده‌اند. در مرحله بعد، با حفظ ترکیب اصلی، تغییراتی در جرزها و پایه‌ها به منظور تقویت و تحکیم آنها صورت گرفته و سرانجام در مرحله چهارم ساختمانی که احتمالاً دوره صفوی را شامل می‌شود، ایوان‌های دیگر ـ خاوری، باختری و شمالی ـ به صحن اضافه شده‌اند. گسترش و اتصال مسجد به بناهای دیگر ـ مدرسه و حسینیه ـ نیز در همین دوره صورت گرفته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده، ایوان شمالی و غرفه های جانبی آن، در یک زمان ـ 946هـ . ق بر روی آثار مسجد اولیه بنا شده است.
مسجد اولیه با نقشه شبستانی ستون دار، دارای صحن مرکزی تقریباً به اندازه
صحن فعلی شبستان‌های ستوندار در چهار جانب صحن، دیوار خشتی محصور کننده و سردر
بوده است. شبستان‌های جنوبی و شمالی مسجد دارای پنج دهانه عریض به طرف صحن و سه
چشمه عمق و شبستان‌های خاوری و باختری دارای شش دهانه کم عرض‌تر به طرف صحن و دو
چشمه عمق بوده‌اند. از نقطه نظر ساختمانی، ستون‌ها دارای تفاوت‌های مشخصی بوده‌اند
که به نظر می‌آید به خاطر وجود دوره های مختلف ساختمانی باشد. در گوشه شمال باختری
مسجد، ساختمان کوچک و مجزایی ـ در فصل مشترک مسجد و مدرسه ـ قرار دارد که نمازخانه‌ای
هم زمان با مسجد اولیه بوده است. پوشش این نمازخانه در دوره های گذشته تجدید شده،
ولی دیوارها و قوس‌های خشتی پایین آن دست نخورده باقی مانده است. بقایای ستون‌ها،
جرزها و تزیینات مسجداولیه، در دالان ورودی جنوبی باختری، شبستان باختری و شبستان
شمال خاوری کشف شده است. مصالح مسجد اولیه، آجر با ملاط گچ بوده و تزیینات آن را
گچ بری، آجرکاری و نقاشی روی گچ تشکیل می داده است.
بنای
کنونی مسجد با طرح چهار ایوانی در کنار بناهای قدیمی دیگری چون حسینیه، آب انبار،
مدرسه علمیه، کاروان سرا و بازارچه قرار گرفته و مشتمل بر سردر، صحن، ایوان‌های
چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌های متعدد، رواق، بخش‌های زیرزمینی و کتیبه های تاریخی
و تزیینات نفیس است. این مسجد در اصل شش ورودی داشته که از طریق دالان‌هایی
به صحن مرکزی مربوط می شده، اما ظاهراً دو ورودی مسدود شده است. ورودی اصلی در
گوشه جنوب باختری مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نمای آن دارای قوس پنج او
هفت، دو طاقنمای محرابی شکل، دو لچکی، دو نیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سکوی
آجری است. صحن مسجد به ابعاد 84/20×10/25 متر با ایوان‌ها و غرفه های دو طبقه در
برگرفته شده است. ایوان جنوبی صحن با طاق گهواره‌ای و تزیینات بسیار زیبای گچ بری
و آجرکاری و کتیبه نفیس و تاریخی مربوط به دوره سلجوقی مهمترین ایوان مسجد است.
متأسفانه قسمت عمده تزیینات ایوان فروریخته، با این حال، کتیبه تاریخی آن
تقریباً سالم باقی مانده است. این کتیبه به خط نسخ در
متن تزیینی گچبری شده است. بر طبق مفاد این کتیبه، ساختمان ایوان جنوبی و رواق
باختری متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال 555هـ . ق توسط
ابوطاهر بن غالی ساخته شده است.
این
ایوان، از طریق درگاه های جانبی، به شبستان‌های مجاور گنبدخانه و به وسیله مدخلی
با قوس جناغی، به داخل گنبدخانه راه پیدا می کند. برجانب باختری مدخل گنبدخانه،
سنگ نوشته‌ای مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبنی بر تخفیف مالیات شیعیان اردستان،
مورخ 1024هـ . ق نصب، شده است.
گنبدخانه
مسجد دارای نقشه مربع است که در بالا با چهار گوشواره و چهار طاق نمای تزیینی به
هشت ضلعی تبدیل گشته و سپس توسط قوس‌های کوچکتری به 16 ضلعی و دایره مبدل شده و
پاکار گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد بنا از نوع دو پوش پیوسته است. پوسته داخلی
گنبد، از نوع ترکین و مقطع گنبد بیرونی، شبدری تند است. دهانه گنبد خارجی در حدود
10 متر، ارتفاع گنبد داخلی از تیزه آن تا کف حدود 19 متر و ارتفاع گنبد خارجی حدود
50/21 متر است. نیروی رانشی و فشار گنبد، از شمال، خاور و باختر توسط ایوان جنوبی
و شبستان‌های خاوری و باختری و از جنوب توسط جرزهای پشتیبان قوی مهار می‌شود. سطح
زیرین گنبد، با نقوشی شبیه کلوک بندان نُه رجی و شانزده باریک طاق به نحو زیبایی
تزیین شده است. سطوح بخشی از دیوارهای گنبدخانه نیز با تزیینات گچبری و گل انداز
آجری به صورت پنج رجی مزین شده است. در بالای بخش چهار ضلعی بنا، کتیبه سرتاسری
گنبدخانه به خط نسخ بر زمینه تزیینی گچ بری شده است. به نظر می رسد که ساختمان
گنبدخانه اندکی قبل از این تاریخ ساخته شده و در این سال، تزیینات آن به اتمام
رسیده و در سال 555هـ . ق ، ایوان جنوبی به آن اضافه شده باشد. در اضلاع باختری و
خاوری گنبدخانه، درگاه‌هایی وجود دارد که طاق آنها مزین به کتیبه های قرآنی و به
خط کوفی است.
محراب
اصلی بنا در ضلع جنوبی به ارتفاع تقریبی 7 و عرض 40/4 متر مشتمل بر دو
حاشیه کتیبه و دو طاق نمای تو در تو با قوس تیزه داراست که هرکدام بر دو ستون گچ
بری قرار گرفته‌اند. هر کدام از بخش‌های محراب به طور مجزا دارای قاب آجری است.
سرستون‌ها نیز از آجر هستند. قسمت ازاره محراب که حاوی تاریخ ساخت است، آسیب دیده،
اما با توجه به تشابه کتیبه آن با کتیبه سرتاسری زیرگنبد به نظر می‌رسد که از
ساخته های سال 553هـ . ق باشد. نقوش تزیینی محراب، متشکل از گل و بوته و خطوط
اسلیمی و کتیبه های آن نیز به خط کوفی و نسخ متضمن آیات قرآنی است. علاوه بر این
محراب، در شبستان‌های مجاور گنبدخانه، هرکدام دو محراب کوچکتر به قرینه همدیگر با
تزیینات مشابه قرار داشته که محراب‌های شبستان سمت چپ به ابعاد 60/1×70/3
متر سالم‌تر برجای مانده‌اند. بر روی لایه های گچی ازاره شبستان‌های مسجد،
به خصوص در شبستان‌های جنوبی، مجموعه‌ای از یادگاری‌ها و یادداشت‌ها متعلق به دوره
های مختلف تاریخی به جای مانده که قدیمی‌ترین آنها مورخ 792هـ . ق و مربوط به
خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به کتیبه های موجود، ایوان شمالی مربوط به اوایل
دوره صفوی است و ایوان خاوری( معروف به صفه امیر جمله) نیز از ساخته های دوره صفوی
است. به نظر می رسد که بنای اصلی مناره متعلق به دوره سلجوقی یا بعد از آن باشد.
این
مسجد در دوره اخیر به صورت علمی مورد مطالعه و تعمیر قرار گرفته و به شماره 180 به ثبت
تاریخی رسیده است.
این مسجد به وسعت حدود 1200 مترمربع با مصالح آجر و سنگ و گچ و خاک و با نقشه چهار ایوانی و طرح مستطیل شکل ساخته شده و مشتمل بر صحن چهار گوش، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان، رواق، سردر، مناره، محراب گچبری نفیس و کتیبه‌هایی زیباست.
|
آجرکاری سطح زیرین گنبد و منطقه انتقالی به شیوه تزیینی تا حدودی شبیه گنبدخانه های مسجد جامع اصفهان اجرا شده است. در زیر گوشه ساز، کتیبه سراسری بنا به خط کوفی از آجر تراش در زمینهای از گل و بوته گچی مشتمل بر آیات قرآنی و عبارات تاریخی قرار دارد |
سطح مسجد حدود یک متر از زمینهای اطراف مرتفع‌تر و دارای دو سردر ورودی مزین به آجرکاری و طاق نماهای در خور توجه در ضلع خاوری و باختری است. از این ورودی‌ها می‌توان وارد فضای طاق دار و سپس صحن مسجد شد.
صحن مسجد به ابعاد 5/16×18 متر در چهار طرف دارای ایوان و دهانه‌های طاق‌دار است. کف صحن با آجر و سنگ فرش شده است. بر پیشانی نمای صحن، کتیبه بنای مسجد را به خط کوفی و با آجر تراش به صورت سرتاسری نوشته‌اند که متأسفانه بخش عمده آن از بین رفته است. با توجه به مشابهت بسیار این مسجد با مسجد جامع اردستان و هم زمانی تقریبی آنها و وجود کلمه «احمد» در کتیبه جامع زواره، به احتمال زیاد، بانی آن همان بانی مسجد جامع اردستان یعنی ابوطاهر بن غالی بوده است.
ایوان‌های مسجد دارای ابعاد مختلف هستند، بدین ترتیب که ایوان جنوبی از ایوان شمالی بلندتر و عریض‌تر و ایوان شمای از ایوان‌های باختری و خاوری بزرگ‌تر است.
|
براساس نوشته مورخان، سردابه‌ای کهن در زیر راسته درآیگاه مسجد وجود دارد و مسجد فعلی بر روی مسجد شبستانی کهن تر بنا شده است |
سطوح ایوان‌ها، آجری ساده است و تنها در جرزهای طرفین دارای طاق نماهای محراب گونه سه طبقه‌اند. ایوان جنوبی صحن به دهانه 7 و عمق 5/4 متر دارای پوشش رسمی بندی زیبایی است. این ایوان از طریق ضلع جنوبی به گنبدخانه و از اضلاع خاوری و باختری، به شبستان‌های طرفین راه پیدا می‌کند.
شبستان گنبددار مسجد به ابعاد هر ضلع 45/8 متر دارای گنبدی آجری است که در کمال زیبایی و تناسب به وسیله گوشه سازی بر طرح مربعی قرار گرفته است. گوشه سازی گنبد از نوع پتکانه با ارتفاع زیاد است. گنبد به قطر دهانه حدود 8 متر، از نوع دو پوسته پیوسته است. دو پوسته این گنبد از ارتفاع شکرگاه، از هم جدا شده‌اند. پوسته درونی، از نوع بیضوی و پوسته خارجی، از نوع نوع شب دری تند است. ارتفاع داخلی گنبد، 13 و ارتفاع خارجی آن، 14 متر است. آجرکاری سطح زیرین گنبد و منطقه انتقالی به شیوه تزیینی تا حدودی شبیه گنبدخانه‌های مسجد جامع اصفهان اجرا شده است.
در زیر گوشه ساز، کتیبه سراسری بنا به خط کوفی از آجر تراش در زمینهای از گل و بوته گچی مشتمل بر آیات قرآنی و عبارات تاریخی قرار دارد که متأسفانه بخش عمده آن از بین رفته است.
در ضلع جنوبی گنبدخانه، محراب نفیس گچبری با وضعیت نسبتاً خوبی برجای مانده است. این محراب متشکل از دو حاشیه و دو طاقنما با هلالی تیزه دار بر روی هم است. هرکدام از طاق نماها بر دو ستون با سرستون‌هایی قرار گرفته‌اند. سطوح محراب دارای تزیینات گچ بری برجسته مشتمل بر کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ و نقوش گیاهی و اسلیمی است. کتیبه‌های این محراب مشتمل بر آیات قرآنی با رنگ نارنجی رنگ‌آمیزی شده‌اند.
ایوان شمالی صحن حدود 1 متر از صحن مرتفع‌تر است. ایوان‌های خاوری و باختری در انتها دارای بخش مجزا شده‌ای هستند. در طرفین ایوان‌ها، شبستان‌های ستوندار واقع‌اند که با طاق‌های ناودانی شکل (نوعی قوس کلیل) عمود بر صحن پوشش یافته‌اند. در ضلع باختری و مجاور ورودی باختری مسجد، مناره‌ای به قطر 5/4 و ارتفاع کلی 11 متر با پلکان مارپیچ قرار گرفته که بخش فوقانی آن از بین رفته است. راه ورود به این مناره از داخل مسجد است. براساس نوشته مورخان، سردابه‌ای کهن در زیر راسته درآیگاه مسجد وجود دارد و مسجد فعلی بر روی مسجد شبستانی کهن‌تر بنا شده است.
