آتشکده نوشیجان

مقدمه:

آتشکده نوشیجان به عنوان یکی از قدیمی ترین آثار تاریخی زینت بخش دشت مصفای ملایر و قطعاَ وجود و بقای آن با چمنزار اطراف آن ارتباط تنگاتنگی دارد. لذا نوشیجان را به عنوان مرکز دشت ملایر و مهمترین مکان آن به عنوان سمبل تاریخ و فرهنگ ملایر می دانیم و این نامگذاری از همین رهگذر صورت گرفته است.

ارگ نوشیجان مربوط به دوره مادها- دوره هخامنشی - دوره ساسانیان است و در شهرستان ملایر، روستای شوشاب واقع شده و این اثر در تاریخ ۳ بهمن ۱۳۴۶ با شمارهٔ ثبت ۷۶۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این اثر تاریخی که ابتدا به صورت تپه‌ای باستانی بود مورد کاوش‌های باستان‌شناسی قرار گرفت و در نتیجه 6 فصل کاوش صورت گرفته، 3 دوره تاریخی در آن شناسایی شد. محوطه تاریخی نوشیجان در حدود ۶۰ کیلومتری جنوب همدان و 20 کیلومتری شمال غرب ملایر بر فراز تپه‌‌ای طبیعی به ارتفاع تقریبی ۳۷ متر قرار گرفته است

عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهای معماری ایرانی در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار موجود در کشور محسوب می‌گردد.

این اثر تاریخی که ابتدا به صورت تپه‌ای باستانی بود از سال 1346 مورد کاوش‌های باستان‌شناسی قرار گرفت و در نتیجه 6 فصل کاوش صورت گرفته، 3 دوره تاریخی در آن شناسایی شد.

سازه‌های مختصر دو دوره پارتی و هخامنشی این تپه باستانی پس از مطالعات کافی برداشته شد و آثار اصلی که شامل دژ و معبد و تالار ستون‌دار از اوایل دوره ماد‌ها است پابرجاست.

محوطه باستانی نوشیجان تپه واقع در دشت جوکار در نزدیکی ملایر محوطه‌ای است با 3 لایه مشخص باستان‌شناسی که لایه یک آن آثاری از استقرارگاه‌های مادی دارد و لایه دوم آن آثاری از کوچ‌نشینان هخامنشی و لایه سوم نیز دارای بقایای اندکی از دوره اشکانیان است.

طبق نظر کارشناسان قدمت این تپه باستانی به عصر آهن و اوایل استقرار مادها در ایران برمی‌گردد. آثار فوقانی این تپه مربوط به دوره پارت‌ها، لایه میانی از دوره هخامنشی و آثار تحتانی که روی سازه طبیعی تپه بنا شده از دوره مادها در اوایل قرن هشتم بر جای مانده است.

ارگ نوشیجان مهمترین نیایشگاه مادها بوده و عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهای معماری ایرانی در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخی کشور محسوب می‌شود.

وجه تسمیه:

اما در مورد وجه تسمیه دژ – معبد نوشیجان در میان اهالی محلی این قول رایج است که در درون این تپه جامی زرین پنهان بوده است که پس از نوشیدن آب درون آن، جام ندا بر می داشت که : نوش جان ! این ندا در طول زمان تبدیل به نوشیجان شده است.  به قول ریش سپیدان منطقه این جام همراه با مجسمه ی یک اسب بالدار زرین بوده است که در هنگام حفاری و کاوش توسط انگلیسی ها به خارج از کشور انتقال یافته است.

این دژ – معبد واقع در دشتی است به نام شوش آب یا به زبان محلی (شیشو) که امروزه نیز روستایی در نزدیکی این دژ به همین نام برپا است و در هنگام بهار و ریزش باران سطح دشت را تا دامنه ی تپه، دریاچه ای کم عمق و زیبا فرا می گیرد.

محوطه ارگ:

عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهای معماری ایرانی در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار موجود در کشور محسوب می‌گردد.

سازه‌های مختصر دو دوره پارتی و هخامنشی این تپه باستانی پس از مطالعات کافی برداشته شد و آثار اصلی که شامل دژ و معبد و تالار ستون‌دار از اوایل دوره ماد‌ها است پابرجاست.

محوطه باستانی نوشیجان تپه واقع در دشت جوکار در نزدیکی ملایر محوطه‌ای است با 3 لایه مشخص باستان‌شناسی که لایه یک آن آثاری از استقرارگاه‌های مادی دارد و لایه دوم آن آثاری از کوچ‌نشینان هخامنشی و لایه سوم نیز دارای بقایای اندکی از دوره اشکانیان است.

طبق نظر کارشناسان قدمت این تپه باستانی به عصر آهن و اوایل استقرار مادها در ایران برمی‌گردد. آثار فوقانی این تپه مربوط به دوره پارت‌ها، لایه میانی از دوره هخامنشی و آثار تحتانی که روی سازه طبیعی تپه بنا شده از دوره مادها در اوایل قرن هشتم بر جای مانده است.

ارگ نوشیجان مهمترین نیایشگاه مادها بوده و عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهای معماری ایرانی در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخی کشور محسوب می‌شود.

این ارگ تاریخی شامل اجزای بنای قدیمی جبهه غربی (اولین نیایشگاه)، تالار ستوندار (آپادانا)، معبد مرکزی (دومین نیایشگاه)، اتاق‌ها، انبارها، تونل و حصار و دژ است.

در طرح محوطه سازی ارگ باستانی نوشیجان فضاهایی نظیر ورودی اصلی، ساختمان اداری، باند فرود بالگرد، مانش سوارکاری، بازارچه صنایع دستی و سکوهای استراحت پیش بینی شده است.

سرزمین ماد

سرزمین ماد که در کتیبه‌های عصر هخامنشی تحت عنوان «مادا» و در آثار مورخان یونانی «مذیا» آمده است، در کتیبه سلمانسر سوم مربوط به سال 835 پیش از میلاد «آمادای» ذکر شده است. پس از این زمان در آثار آشوریان و نوشته‌های بعدی مربوط به بین‌النهرین تحت عناوین «ماتای» و «مادای» آمده است. شاید در تعابیر وسیع‌تر و برداشت‌های دیگر با «اومان ماندا» که به کل سرزمین‌های شمال غربی ایران اطلاق می‌شود، گفته می‌شده است. اومان ماندا به جایی گفته می‌شده است که در سده هشتم پیش از میلاد شخصی به نام دیوکس قبایل ایرانی را متحد کرده و دولتی را به وسیله این اتحاد به وجود آورد.1 ولی به طور کلی تا چه اندازه و به چه مسافتی آشوریان بر اثر حملات نظامی خود به سرزمین ماد و به طرف شرق بین‌النهرین پیشروی کرده‌اند، مورد اختلاف مورخین است.2

بر اثر حملات سکیت‌ها در سال 626 پیش از میلاد مادها کمتر از آشوریان زیان و آسیب ندیدند. در سال 612 پیش از میلاد مادها به فرمانروایی کیاکسار به بابلیان که تحت حکومت نبوپولاسار بودند برای تخریب نینوا کمک می‌کنند. به این ترتیب امپراطوری آشوریان به کلی از بین می‌رود. به خاطر ناکامل بودن و ناکافی بودن اخبار و گزارش‌های جنگ آشوریان بررسی ترتیب شاهان ماد کاملا امکان‌پذیر نیست و آنچه امروز روایت می‌شود مطمئن به نظر نمی‌رسد. براساس جدول هرودت آنان عبارتند از دیوکس، فرااٌرتس، کیاکسارس و آستیاگس. کاملا متفاوت با جدول هرودت جدول کتسیاس است که دیودور سیسیلی نیز از او پیروی کرده است و در جای دیگر به بررسی این اختلاف خواهیم پرداخت.

امپراطوری ماد در سال 553 پیش از میلاد بر اثر حمله کوروش سقوط می‌کند و به کلی منقرض می‌شود. بنا و احیانا بازسازی دیوار ماد که به وسیله نبوکد نصر (بخت‌النصر) آغاز می‌شود در دوره حکومت جهانی هخامنشی همراه با خطر مادها به پایان می‌رسد. پارس‌ها افزون بر آن و متعاقب این پیروزی در سال 546 ق.م شهر سارد پایتخت لیدی و در سال 539 ق.م بابل را تسخیر می‌کنند. دولت ماد همانند دولت پارت‌ها که بعدها در همین سرزمین تاسیس شد، یک دولت فدراتیو و فئودال بود و کاملا با دولت داریوش که حکومتی متمرکز و مبتنی بر تصمیم‌گیری مرکز توسط یک پادشاه بود، متفاوت بود. دولت ماد دارای شاهک‌های متعددی بود. این‌گونه به نظر می‌رسد که منابع عربی اطلاق «ملوک‌الطوایفی» را که برای اشکانیان به کار برده‌اند، برای مادها نیز می‌توان معتبر دانست. درباره اساس حکومت و ساختار دولت ماد و سازمان‌های متعلق به این دولت اطلاع دقیقی در دست نیست، زیرا اسناد و مدارک لازم و کافی در اختیار پژوهشگران قرار ندارد و این عمدتا ناشی از نبودن مدارک و شواهد باستان‌شناسی متعلق به این دوره است.

مراکز حکومت مادها مانند اکباتان و نیز رگا یا «ری» نزدیک تهران که هنوز آثاری از آن دوره در آنجا به دست نیامده حفاری نشده است مادها که قبایل آن را هرودت در کتاب نخست خود به ما معرفی می‌کند و قبیله مغان یکی از این قبایل بود، از نظر سیاسی دارای وجهه و امتیازات بیش‌تری از پارسیان بودند که در جنوب و جنوب خاوری سرزمین ماد زندگی می‌کرده‌اند.

پارس‌ها از هر قوم و قبیله‌ای به مادها نزدیک‌ترند و بی‌تردید از نژادی مشترک می‌باشند، گرچه بعدها مادها پس از پیروزی پارسیان بر خود در حکومت پارس‌ها (هخامنشیان) از امتیازات سیاسی و اجتماعی و معافیت مالیاتی مانند پارس‌ها برخوردار نبودند، ولی در دولت هخامنشیان مهم‌ترین ماموران دولتی و صاحب‌منصبان از میان مادها نیز برگزیده شده بودند. مادها در میان نیروهای حافظ جان درباریان هخامنشیان بوده و نیز برخی اعضا سپاه ده هزار نفری جاویدان را تشکیل می‌داده‌اند.

گوتیان، سوباریان، حوریان، میتانی‌ها، مانناها و اورارتوییان ساکنین پیش از ورود آریایی‌ها و طبعا پیش از مادها در فلات ایران و عمدتا در ضلع غرب و شمال غربی این فلات بوده‌اند. به روایت هرودت مادها نخستین افرادی نبوده‌اند که در ایران سکنی گزیده بودند.

هرودت گزارش می‌کند که اکباتان و بقیه سرزمین مادها تشکیل ده ساتراپی را می‌داده و ساکنان آن ملزم به پرداخت چهارصد و پنجاه تالان نقره مالیات بوده‌اند. لباس (اونیفرم) و شیوه مسلح بودن آنها به تفکیک و به دقت در نقوش تخت‌جمشید به تصویر کشیده شده است. زبان مادها به زبان عمومی ایرانیان نزدیک‌تر است تا زبان پارس‌ها. راجع‌به زبان مادها و امکان وجود کتابت درمیان آنها به روایت کارشناسان تاریخ ماد مانند تئودور نولدکه و جیمزدارمستتر در جای خود سخن خواهیم گفت و این استدلال که امپراطوری ماد به عنوان براندازنده یکی از قهارترین دولت‌های روی زمین یعنی دولت آشور در آواخر سده هفتم پیش از میلاد آیا توان کتابت داشته و دارای زبان رسمی بوده است یا خیر؟ وقتی منابع تاریخی از جزییات تمدن و فرهنگ مادها اطلاعات و گزارشاتی را در اختیار پژوهشگران می‌گذارند، طبعا باور این پژوهشگران در این باره که مادها توان کتابت نداشته و دارای خط نبوده‌اند، جدا سست می‌شود. هرودت راجع به فرهنگ مادها و چگونگی دقت آنها در اداره امورات کشور و اوضاع اجتماعی و حتی نوع لباس و انواع پوشاک مادها و به ویژه ابزار دفاعی و سلاح‌های جنگیان مادی چنان جزییات را به پژوهشگران معرفی می‌کند که بی‌تردید باید بخش قابل ملاحظه‌ای از تمدن پارسیان را گرفته یا به ارث برده شده از مادها دانست. به گونه‌ای که هم‌اکنون اشاره شد زبان مادها در مقایسه با زبان ایرانیان عصر هخامنشی، به زبان اقوام ایرانی نژاد نزدیک‌تر است.با توجه به نواحی تحت حکومت و سکونت مادها، نام‌های مناطق و نواحی مادی برخلاف عناوین اطلاق شده بر نواحی تحت حکومت پارسیان دقیق‌تر و آسان‌تر قابل تشخیص هستند، به ویژه این نظر را می‌توان به روستاها و مناطق کوچک‌تر و بزرگ‌تر کرمانشاه، همدان و اصفهان تایید کرد. همه منطقه کردستان با اضافه شمال لرستان، آذربایجان و تهران و اصفهان مادی بوده است. شاهراه معروف در دروازه آسیا که از بابل به اکباتان (عراق به همدان) دو ناحیه ماد را از هم جدا و مشخص می‌کرد یعنی ماد شمال و ماد جنوب را که بهتر است ماد علیا و ماد سفلی گفته شود. منابع جغرافیایی یونان و روم باستان و حتی منابع سریانی منطقه سرپل را جدا کننده دو بخش علیا و سفلای ماد دانسته‌اند.

منطقه ماد که در بررسی قلمرو حکومت پارتیان و ساسانیان توسط مورخان و جغرافی‌دانان از آن اسم برده شده است، براساس روایات گوناگون و آنطور که در دوران اسلامی گزارش شده است، موظف بود که به ساکنان بصره و کوفه مالیات زمین و مالیات سرانه بپردازد. بعدها برای خطه ماد عنوان «ال جبال» به کار برده می شد و این ناشی از وضعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی این سرزمین به خاطر کوهستانی بودنش است و نیز عنوان «عراق عجم» نزد مورخین به کار برده شده است. نام‌گذاری و ذکر اسامی دریاچه‌ها و اماکن دیگر متعلق به سرزمین ماد براساس منابع دینی ایران باستان در دوره‌های مختلف با اختلافات و تفاوت‌هایی قابل ذکر و بررسی است. نمونه بارز این ادعا را می‌توان در مورد دریاچه ارومیه در آذربایجان یافت. این دریاچه در منابع ایران کهن «دریاچه چچست“ ذکر شده و بعدها به دریاچه «ارومیه» در عصر اشکانیان صورت گرفته است. برخی از نام‌هایی که توسط هخامنشیان به کار برده شده است، پیشینه مادی دارد از آن‌جمله است نام «کوروش» به معنای «عامل» و حتی «کارگر» و حتی «مزدور» که آخری به ندرت و احتمالا بر اثر ترجمه و برداشت‌های نادرست برخی از مورخین مانند دیاکونف صورت گرفته است

تاریخ مادها:

تاریخ ماد یکی از درخشانترین دوره‌های اعتلای هنری در دوران تاریخی می‌باشد که پایه‌گذار هنر امپراطوری بزرگ هخامنشی بوده است . هنر فوق در اوج شکوفایی خویش تحت تاثیر آثار هنری دولتهای همجوار ازرارتو، آشور، مانا، کاسیت و ... قرار گرفت و اختلاط هنری عظیمی بوجود آمد که پایه‌گذار هنر در دوران تاریخی و حتی دوره اسلامی است . مادها که اقوام آریایی بودند با توجه به فلسفه مهاجرت در دنیای باستان، از دامنه‌های قفقاز و شمال غربی وارد ایران شدند و در طول مدت مهاجرت با بومیان درآمیختند. آنها اقوامی بودند که صاحب تمدن، فرهنگ ، مذهب ، نظام، ... بوده‌اند. مادها با توجه به آزار و اذیت دولتهای بیگانه (آشور، ایلام و ...) با بومی‌ها متحد و با دشمنان به جنگ برخاستند و به بسط و گسترش امپراطوری خود پرداختند، و با توجه به تعدد جنگلها با دولتهای همجوار سرانجام در قرن هفتم (ق.م) دولت قدرتمند آشور را ساقط و برای اولین بار به تحکیم و تثبیت حدود و ثغور امپراطوری خویش پرداختند. آنها تمدنی بس عظیم از خود به یادگار گذاشتند که نمونه‌هایی از آنها در دل کوه (دکان دااود، سکاوند، ...) و سیلک کاشان در دوران اول هنر معماری به چشم می‌خورند و تعدادی دیگر از آثار هنر آنها با توجه به پیشرفت و تکامل بعدی در دشتها در دوران دوم معماری به یادگار مانده‌اند، که نوشیجان تپه، گودین تپه، باباجان تپه نمونه‌های بارز آنها است . سرانجام در قرن ششم (ق.م) دولت بزرگ هخامنشی با کوله باری از تجربه آثار هنری و نظامی و ... مادها پا به عرصه ظهور نهاد. بنابراین ما سعیی در اثبات فرضیه‌های زیر نموده و سعی نموده‌ایم تا صحت آنها را به اثبات برسانیم . 1 - مادها از طرف شمال غربی ایران و دامنه‌ها قفقاز وارد ایران شده‌اند. 2 - مشخص نشدن آثار هنری منسوب به مادها به صورت دقیق صرفا" به خاطر درگیریهای دائمی و همیشگی بین مادها، اورارتوئی‌ها، مانائی‌ها، آشوریها و اقوام تازه وارد و اختلاط هنری این اقوام بوده است . 3 - نوشیجان تپه صرفا" یک بنای مذهبی است و مختص به ماد و یک دوره مشخص است . 4 - اوج پیشرفت هنر معماری مادها در گودین تپه مشاهده می‌شود

معماری مادها:

دوره‌ی ماد یکی از پر ابهام ترین دوره‌های تاریخی ایران و به تبع آن معماری ماد نیز دارای جنبه‌های ناشناخته‌ی زیادی است. یکی از مهمترین محوطه‌های تاریخی ماد تپه نوشیجان ملایر است که استقرار اصلی آن، یک دوره‌ی زمانی از ۶۵۰ تا ۷۵۰ ق.م را شامل می‌شود. این محوطه در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۷ توسط هیأت انگلیسی به سرپرستی دیوید استروناخ کاوش شد که در نتیجه‌ی آن بناهای ارزشمندی که کمک بزرگی به شناخت معماری ماد می‌کند، کشف گردید. بناهای مکشوفه به جهت ماندگاری ویژه و ویژگی‌های منحصر به فرد دیگر حائز اهمیت بسیار است. یکی از ویژگی‌های معماری این محوطه شیوه‌ی طاق زنی بدیعی است که قبل ازاین تاریخ در هیچ محوطه‌ی دیگری شناسایی نشده است.

طاق‌های مورد بحث با استفاده از ردیف‌های متوالی قوس یا تویزه‌های خشتی اجرا شده‌اند. هرکدام از این قوس‌ها از دو نیم قوس تشکیل شده که انتهای تحتانی آن‌ها بر روی تکیه‌گاهی در دیوارهای طولی و انتهای فوقانی آن‌ها در رأس طاق بر هم قرار می‌گیرند. این تویزه‌ها با گل مرغوبی ساخته شده و گاه با نی مسلح شده‌اند. این شیوه‌ی طاق زنی بعد از دوره‌ی ماد در دوره‌ی هخامنشی و اشکانی نیز تداوم یافته و به شیوه‌های متفاوتی تا دوره‌های متأخر در معماری سنتی ایران ادامه پیدا می‌کند.

لولویی ها:

لولوبی ها یا لولوها که آنها را اجداد لر ها نیز شمرده اند ، اقوامی بودند که در زهاب ( کرمانشاه و شهر...

زور و سلیمانیه و ارومیه مسکن داشتند ، قدیمی ترین اسنادی که در باب این طایفه در دست است یکی کتیبه نارامسین می باشد که در حدود 2500سال پیش از میلاد نوشته شده است . بنابر این کتیبه و بنابر نظریه ژ.دمرگان پادشاه مقتدر ایلام ، شوتروک ناحونته ، { در حوالی سال 1200 پیش از میلاد این سنگ یاد بود تاریخی را ، که در شهر سیپ پار (نزدیک بابل )بوده بدست آورده و به نشانه پیروزی خود ، آنرا به پایتخت خویش (شوش) انتقال داده و بر روی آن سنگ یادبود ، شرح این غلبه را به زبان ایلامی افزوده است . نارامسین در این سنگ شرح لشکر کشی و غلبه خود را بر اقوام لولوبی و سایر طوایف که در اطراف دجله و دیاله مستقر بودند بیان نموده است .سند دوّم راجع به لولوبی ها ، نقش معروف آنوبانی نی پادشاه آنهاست که در ناحیه ز َهاب باختران واقع شده است . در این اثر مهّم تاریخی که به ِاستل آنوبانی نی نیز معروف می باشد ، شاه در حضور الهه ایشتار که او را بر دشمنان پیروزی بخشده است ، ایستاده و پا را بر تن دشمنی که بر زمین افتاده نهاده است {البته طرز لباس وزینت جامه شاه و الهه بخوبی نمایان است}. این خدا نیزه ای به دست گرفته و بر آن تکیه کرده و در دست دیگر طنابی گرفته و می خواهد به گردن یکی از اسیران ببندد . اسیران هم برهنه بوده و دست هایشان را از پشت بسته اند و آنها را بوسیله حلقه ای از لبشان گذرانیده شده مثل حیوانات مهار کرده اند . ترجمه خطوط که روی این استل نوشته شده چنین است :« آنوبانی نی پادشاه توانا ، پادشاه لولوبی ، نقش خود و نقش الهه ایشتار را در کوه باتیر رسم کرده است ،آن کس که این نقوش و این لوح را محو کند به نفرین و لعنت آنو ، آنوتوم ، بل ، بلیت ، رامان ، ایشتار ، سین و َشَمش گرفتار با دونسل او بر باد رواد…»گذشته از این کتیبه ، اشاره ای که به نام لولوبی شده در قراردادهای سلسله دوّم پادشاهان شهر اور است که در سال 1894.م در تل براک کشف گردید و تعداد زیادی از این الواح از همان سالی است که پادشاه اور ولایت شمیروم و لولوبی ها را غارت کرد ، این دو شهر را همیشه با هم ذکر می کنند . در رابطه با شمیروم ، لوح مشروح تری به نام لوح نیفر در دست است . با توجه به اثر فوق ، معلوم می شود پادشاه اور که مکرر ولایت را شمیروم را ویران کرده ، اینه سین نام داشته و همین پادشاه کشور را نیز به تصرف خود در آورده است . در قصه خدای طاعون که لوح آن کشف شده است ، نام ولایات ذیل دیده می شود‍: تاندیم ، سوماشتو ، آشورو ، الامو ، کاشو ، گوتو ، لولوبو .حکام لولوبی ها در زمان نارامسین در تنگه قراداغ که امروز معبر پاگان خوانده می شود و در جنوب شهر زور با سپاه بابلی جنگیدند و نارامسین آنها را به سختی شکست داد و به یادگار این پیروزی شرحی در دامنه آن تنگه حجاری نموده اند (بین راه سلیمانیه و رباط).

آثار بدست آمدا از ارگ:

طبق بررسیهای انجام شده توسط دیوید استروناخ، باستان‌شناس بریتانیایی، بقایای آثاری که از این تپه بدست آمده دربرگیرنده

• بنای قدیمی جبهه غربی تپه که نخستین آتشگاه است، بقایای یک آتشدان درجبهه جنوبی نشانگر مراسم نیایش آتش می‌باشد. اتاق معبد بصورت شمالی-جنوبی ساخته شده‌است و در بدنه مخروطی شمالی آن سه طاقچه بطور نامحسوس دیده می‌شوند. درحاشیه جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالاً شالوده پایه ستونهای معبد بوده‌است. آخرین تاریخ استفاده از این بنای تاریخی هم‌زمان با دگرگونی معماری دراین تپه و ایجاد تالار ستون‌دار در شرق می‌باشد.
• تالار ستون‌دار آپادانا: این تالار بر روی سکوی خشتی قرارگرفته‌است. این تالارهای ستون‌دار، با تالارهای نودین تپه و تپه نوشیجان با تالارهای اوراتویی که در آلتین تپه آسیای صغیربدست آمده قابل مقایسه هستند و احتمالاً تاثیرپذیری ازهنر معماری اوراتو ساخته شده‌است.
• معبداصلی: شکل معبد بصورت نیم چلیپا بوده و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده‌است. در زاویه شمالی سرسرا پایه آتشدانی وجود دارد که از سه بخش کاملاً مشخص ساخته شده‌است. باید خاطرنشان کرد این نوع آتشگاه از نظر پلان دراکثر آتشگاه‌های دوره ساسانیان بچشم می‌خورد.
• اتاق‌ها و انبارها: این بخش دومین اثر مهم تپه نوشیجان راتشکیل می‌دهد که در شرقی‌ترین قسمت تپه قرار گرفته و دارای حصار، بارو، اتاقهای مسکونی و انبار می‌باشد.
• تونل: دربخش شمالی تالارستون دار و در امتداد شرق و غرب حفره‌ای سردابی‌شکل کنده شده که در عمق ۳ متری به صخره منتهی می‌شود. با توجه به شکل تونل به‌نظر می‌رسد که کار معماری پایان نیافته و از این جهت می‌توان استنباط کرد که احداث آن در آخرین دوره سکونت در این تپه صورت پذیرفته و ازطرفی احتمالاً ایجاد آن تپه جنبه امنیتی داشته‌است.

نامهای شورکات یعنی محل ایزد سور-یاش (خورشید) و انوشیجان (نامیرا و جاودانی)معلوم میدارد که اینجا مرکز پرستش ایزد خورشید (ایزد مهر پارسیان، سوریاش کاسیان یعنی اسلاف لُران)بوده است.

بناها:

طبق بررسی های انجام شده توسط دیویداستروباخ باستان شناس انگلیسی درنتیجه این حفاریها ، سه طبقه 1 و2 و 3 برای این تپه شناسایی شد. طبقه اول رابه مادها ازنیمه دوم قرن هشتم تانیمه اوائل قرن ششم قبل ازمیلاد و طبقه دوم رابه هخامنشیان وطبقه سوم رابه ساسانیان نسبت می دهند. بقایای آثاری که ازاین تپه بدست آمده دربرگیرنده معماری مادهاست که شامل :

1- بنای قدیمی جبهه غربی ( نخستین نیایشگاه )

2- تالارستون دار (آپادانا)

3- معبداصلی ( دومین نیایشگاه )

4- اتاق ها و انبارها

5- تونل

6- حصار و دژ

ویژگی:

این بنا قدیمی ترین بنای خشتی دنیاست.

آثار فوقانى این تپه مربوط به دوره پارتها، لایه میانى از دوره هخامنشى و آثار تحتانى که روى سازه طبیعى تپه بنا شده است از دوره مادها برجاى مانده است.

این ارگ مهمترین نیایشگاه مادها بوده و عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهاى معمارى ایرانى در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخى کشور محسوب می شود.

ارگ تاریخى نوشیجان شامل اجزاى بناى قدیمى جبهه غربى "اولین نیایشگاه"، تالار ستون دار"آپادانا"، معبد مرکزى "دومین نیایشگاه"، اتاقها، انبار، تونل، و حصار و دژ است.

در این میان تالار ستون دار محوطه ای است با 12 پایه سنگی و ستونهایی از چوب که از بین رفته اند. در اطراف این سالن ساختمانهای کوچکی به شکل اتاق وجود دارند که ساختمانهای مسکونی محسوب می شده و تالار دارای پنجره هایی شبیه به پنجره های بزرگ سنگی در تخت جمشید است.

معبد مرکزی یا دومین آتشگاه نیز در مرکز مجموعه قرار دارد و سایر ابنیه در اطراف آن ساخته شده است. ساختمان این آتشکده هشت ضلعی است و با زاویه ای که در گوشه هایی از آن ساخته شده شکل بسیار جالبی را به وجود آورده است.

درب کوچکی از اتاق کوچک کنار آتشکده با پلکان به طبقه دوم راه داشته و آتشدان این معبد در گوشه ساختمان آتشکده قرار داشته که حدود یک متر از کف معبد ارتفاع دارد و در اطراف آن شیاری تعبیه شده که از ریختن مواد باقی مانده ناشی از سوختن چوب به داخل معبد جلوگیری بعمل آید.

این ارگ دارای چهار اتاق است، سقف این اتاقها که همگی خراب شده اند تخم مرغی شکل بوده و دو سوراخ به منظور تهویه تعبیه شده است و احتمالا این اتاقها برای نگهداری غذا و آذوقه برای مدت طولانی مورد استفاده قرار می گرفته است.

در آپادانا نیز در وسط قسمت شرقی تالار با شیب 30 درجه و عمق 18 متر و 42 پله تا زیر ساختمانها تونلی حفر شده است که عملکرد آن به درستی معلوم نیست.

در خارج از قلعه، حصار مرتفع و خشتی با ارتفاع هشت متر و چینه های پهن و شگفت انگیز با سوراخهای تیرکش که برای سرکوبی دشمن و حفاظت قلعه بکار می رفته است دور تا دور قلعه ادامه دارد.

مطالعه ویژگیهای خاص معماری این مجموعه که در نوع خود معرف نخستین نمونه های اگوهای معماری کشور در فلات ایران از جمله کاربرد طاقهای هلالی و پوشش سقف بصورت گهواره ای، کاربرد مقرنس در تزئین بنا و یکی از نمونه های نخستین تالارهای ستون دار در تاریخ معماری ایران و مطالعه اشیاء مکشوفه از این اثر باستانی راهگشای دانشمندان در شناخت بیشتر از فرهنگ معماری و هنر اوایل دوران تاریخی بوده است.

قدیمی ترین نیایشگاه خشتی دنیا در میان مرزهای کشور ما جا خوش کرده است. جایی درست در 60 کیلومترى جنوب شرق همدان و 20 کیلومترى شمال غرب ملایر… روى تپه اى به ارتفاع 37 متر که قدمتش به عصر آهن و اوایل استقرار مادها در ایران برمى گردد.

اگر گذارتان به ملایر افتاد، می توانید نام و نشان ارگ نوشیجان را از بومیان منطقه بپرسید. ارگی که نه تنها قدیمی ترین نیایشگاه خشتی دنیا به شمار می رود، بلکه یکی از ناشناخته ترین بناهای کشور است که اگر چه از سال 1346 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، اما سال ها در معرض باد و باران، بخشی از تاریخ مجسم خود را از دست داده است.

برای تماشای تپه نوشیجان حتما از یک راهنما کمک بگیرید. این راهنما حتما
به شما خواهد گفت که بناهای موجود بر بخش های بالایی تپه مربوط به دوره
پارت ها هستند، مناطق میانی مربوط به دوره هخامنشى و بناهای موجود

در پایین آن از دوره مادها برجاى مانده اند .



ارگ نوشیجان در سال های 1967 تا 1978 از سوی موسسه ایرانشناسی بریتانیا مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفت که دستاورد فعالیت های آن ها، شناسایی سه دوره معماری باستانی متعلق به ماد، هخامنشی و اشکانی بود. پس یادتان باشد برای تماشای تپه نوشیجان حتما از یک راهنما کمک بگیرید. راهنمای منطقه حتما به شما خواهد گفت که بناهای موجود بر بخش های بالایی تپه مربوط به دوره پارت ها هستند، مناطق میانی مربوط به دوره هخامنشى و بناهای موجود در پایین آن که روى سازه طبیعى تپه بنا شده اند، از دوره مادها برجاى مانده اند. بنابراین، شما با تپه ای کاملا استثنایی رو به رو هستید که در یک نگاه بخشی از هویت باستانی تان را مقابل چشمانتان می آورد!

اوج معماری دوران



در دوره مادها، ارگ نوشیجان مهمترین نیایشگاه مردم به شمار می رفته و به همین دلیل باستان شناسان معتقدند که عناصر موجود در این مجموعه اولین الگوهاى نیایشی میهن محفل مردم آن زمان را نشان می دهد. این در حالی است که به دلیل اهمیت خاص بنا، می توان اوج هنر معمارى ایرانى را در ارگ نوشیجان دید… ارگی که در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخى کشور محسوب می شود.

در ضلع غربی ارگ نوشیجان می توان  اولین نیایشگاه ارگ را دید و کمی آن سو تر، تالار ستون دار آپادانا که در نزدیکی معبد مرکزى دومین نیایشگاه به چشم می خورد. بقیه این بنا را اتاق ها، انبار، تونل، و حصار و دژ تشکیل می دهند. تالار ستون دار، محوطه ای است با 12 پایه سنگی و ستون هایی از چوب که در گذر زمان از بین رفته اند. در اطراف این سالن ساختمان های کوچکی به شکل اتاق وجود دارند که ظاهرا ساختمان های مسکونی محسوب می شدند. این تالار پنجره هایی شبیه به پنجره های بزرگ سنگی در تخت جمشید دارد که جلوه خاصی به آن می بخشند.

در خارج از قلعه، حصاری مرتفع و خشتی که با ارتفاع هشت متر و چینه های پهن و شگفت انگیزی که دارد، در طول زمان وظیفه سرکوبی دشمن را به عهده داشته است .



معبد مرکزی یا دومین آتشگاه هم در مرکز مجموعه قرار دارد و بناهای دیگر در اطراف آن ساخته شده اند. ساختمان این آتشکده هشت ضلعی است و در کوچکی از اتاق کنار آتشکده، این فضا را به طبقه دوم می رساند. آتشدان این معبد در گوشه ساختمان آتشکده قرار گرفته که حدود یک متر از کف معبد ارتفاع دارد و در اطراف آن شیاری تعبیه شده است که از ریختن مواد باقی مانده ناشی از سوختن چوب به داخل معبد جلوگیری می کند.

علاوه بر این، ارگ نوشیجان چهار اتاق دارد که متاسفانه سقف تمام این اتاق ها خراب شده اند. اما در گذشته این سقف ها به شکل تخم مرغی ساخته شده بودند و در آنها دو سوراخ برای تهویه هوا به چشم می خورد. باستان شناسان احتمال می دهند که این اتاقها محل نگهداری طولانی مدت غذا و آذوقه بوده اند.

در خارج از قلعه، حصاری مرتفع و خشتی را می بینید که با ارتفاع هشت متر و چینه های پهن و شگفت انگیزی که دارد، در طول زمان وظیفه سرکوبی دشمن را به عهده داشته است.

ارگ نوشیجان در تاریخ سوم اسفند سال 1346 به شماره 763 درفهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بنای تاریخی نوشیجان که ابتدا به صورت تپه ای باستانی بود از سال ‪۱۳۴۶مورد کاوشهای باستان شناسی قرار گرفت که در نتیجه شش فصل کاوش سه دوره تاریخی در آن شناسایی شد.

این بنای تاریخی در فهرست مناطق گردشگری نمونه کشور قرار دارد

با توجه به قدمت این اثر تاریخی و پتانسیل خوب شهرستان ملایر این منطقه نمونه گردشگری توسعه می یابد تا پذیرای گردشگران بسیاری از داخل و خارج کشور باشد.
ارگ تاریخی نوشیجان در حدود۲۰ کیلومتری شمال غرب ملایر  و روی تپه ای به ارتفاع ‪ ۳۷متر در دشت "شوشاب" واقع شده است. آثار فوقانی این تپه مربوط به دوره پارتها، لایه میانی از دوره هخامنشی و آثار تحتانی که روی سازه طبیعی تپه بنا شده از دوره مادها در اوایل قرن هشتم بر جای مانده است.

ارگ نوشیجان مهمترین نیایشگاه مادها بوده و عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهای معماری ایرانی در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخی کشور محسوب می شود.

به منظور حفظ و حراست از آثار تاریخی و با توجه به ثبت تپه نوشیجان در فهرست آثار ملی(سال ۱۳۴۶) ، طرح ساماندهی و محوطه سازی این ارگ تاریخی را در دستور کار خود دارد.

ارگ تاریخی نوشیجان شامل اجزای بنای قدیمی جبهه غربی (اولین نیایشگاه(، تالار ستوندار(آپادانا)، معبد مرکزی (دومین نیایشگاه)، اتاقها، انبارها، تونل و حصار و دژ است.

در طرح محوطه سازی ارگ باستانی نوشیجان فضاهایی نظیر ورودی اصلی، ساختمان اداری، باند فرود بالگرد، مانش سوارکاری، بازارچه صنایع دستی و سکوهای استراحت پیش بینی شده است.

در طرح محوطه سازی ارگ باستانی نوشیجان فضاهایی نظیر ورودی اصلی، ساختمان اداری، باند فرود بالگرد، مانش سوارکاری، بازارچه صنایع دستی و سکوهای استراحت پیش بینی شده است.

در طی عملیات کاوش مشخص شد که این تپه دارای سه دوره فرهنگی و به ترتیب از بالا معرف استقرار در دوره‌های اشکانی، هخامنشی و مادی است که مهمترین و باستانی‌ترین لایه مربوط به سکونت اقوام ماد در این تپه از نیمه دوم قرن هشتم قبل از میلاد تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد است.

ساکنان این بنا به دلایلی نامعلوم ابتدا اتاق‌ها را با چیدن حدود 4 میلیون خشت پر نمودند و سپس روی بنا را با خاک پوشاندند. بسیاری دلیل این کار را ترس از تخریب آن توسط هخامنشیان می‌دانند.

این معبد به صورت اتاقی مستطیل شکل است و در بدنه دیوارهای آن طاقچه‌هایی برای شمعدان و گذاشتن نذورات وجود دارد.

این فضای مستطیل شکل دارای 12 ستون چوبی در 3 ردیف چهارتایی بوده که ستون‌ها به دلیل گذر زمان پوسیده و از بین رفته‌اند. عده‌ای سبک این تالار را ملهم از معماری اوراتویی می‌دانند. دیوارهای تالار دارای تزیینات چند لایه و زیبایی است.

در بخش شمالی تالار ستوندار و در امتداد شرق و غرب حفره‌ای سردابی شکل کنده شده که در عمق 3 متری به صخره منتهی می‌شود. ارتفاع این حفره یا تونل پله‌دار 170 سانتی متر و در پهنا 180 سانتی متر است.این تونل از سطح طبیعی تپه به طرف غرب به صورت شیب‌دار و در طول 20 متر حفر شده است.

زیباترین بخش مجموعه تپه نوشیجان معبد چلیپا است که با پلان نیم چلیپا ساخته شده است. این معبد که استروناخ آن را دومین نیایشگاه نامیده با کمی فاصله در سمت شرق آپادانا و در مرکز مجموعه قرار دارد.

در بدنه‌های معبد طاقچه‌هایی تعبیه شده که به پنجره کور موسوم است که شکل تکامل یافته آن مقرنس در دوره اسلامی می‌باشد. در غرب نیایشگاه سکویی قرار دارد که مجمر یا آتشدان خشتی همراه با خاکستر در آن وجود داشته و به هنگام اکتشاف کشف شده است اما اینک این آتشدان در جای خودش قرار ندارد.

در ضلع شرقی مجموعه نوشیجان 4 اتاق با عرض کم و طول زیاد ساخته شده که ظاهراً به عنوان انبار مورد استفاده بوده است.

در هنگام کشف تپه نوشیجان این اتاق ها مملو از آجرهایی بوده است که به نظر می‌رسد می‌خواسته‌اند در دوره‌های متأخر این مجموعه را جهت جلوگیری از گزند دشمنان پر کنند. در سال 1346 این خشت‌ها از درون ساختمان توسط دیوید استروناخ خارج شدند.

در پیرامون مجموعه نوشیجان حصار خشتی مرتفعی وجود داشته با ارتفاع 8 متر و چینه‌های پهن و شگفت‌انگیزی که دارد از ساکنین دژ محافظت می کرده است. در بلندای حصار شیارهایی وجود دارد که احتمالاً برای تیراندازی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بخشی از حصار هنوز پا برجا مانده است.

اجزای محوطه باستانی نوشیجان عبارتند از: بنای قدیمی جبهه غربی - نخستین نیایشگاه، تالار ستوندار - آپادانا، معبد مرکزی - دومین نیایشگاه، اتاق‌‌ها و انبارها، تونل، حصار و دژ.

بقایای آثار در طبقه اول تپه نوشیجان عبارتند از:

• بنای قدیمی جبهه غربی تپه که نخستین آتشگاه است با توجه به طرح و نقشه مجموعه بناهای این تپه می‌‌توان گفت که این بخش از بنا پس از احداث تالار ستون‌‌دار ساخته شده و از دو محوطه مربوط به هم طرح‌ ریزی شده است.

• بقایای یک آتشدان در جبهه جنوبی نشانگر مراسم نیایش آتش می‌‌باشد. اتاق معبد شمالی - جنوبی ساخته شده و در بدنه مخروطی شمالی آن 3 طاقچه به طور نامشخص دیده می‌‌شود که یکی از آن ها حالت هواکش داشته است.

• در حاشیه ضلع جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالا شالوده پایه ستون‌‌های معبد بوده است.

• اثر بعدی طبقه نخست این قلعه، تالار ستون دار (آپادانا) روی سکویی خشتی قرار گرفته و شالوده آن بر پایه شفته‌ ریزی با ملات گل و کف ‌سازی نهاده شده است.این تالار نیز شمالی - جنوبی است و ضلع شرقی آن زاویه قایم ندارد و ضلع غربی متکی به بقایای ستون غربی است.

• اثر بعدی شناخته شده در این طبقه معبد اصلی است که شکل آن به صورت نیمه چلیپا بوده و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده است و به نظر می‌‌رسد پس از تخریب، به منظور حفاظت با لاشه سنگ‌‌های ورقه‌‌ای پر شده است.

• در زاویه شمالی سرسرا و در داخل بنای اصلی، پایه آتشدان و محراب معبد دیده می‌شود و روی این پایه مقداری خاکستر از بقایای آتش در حین نیایش به دست آمده است.

طبقه اول تپه نوشیجان در شرقی‌‌ترین قسمت قرار گرفته و دارای حصار، بارو، اتاق‌‌های مسکونی و انبار است. نخستین اتاق که احتمالا اتاق نگهبان است بلافاصله بعد از ورودی قرار گرفته و به شکل مستطیل است در این اتاق مراسم آتش بر پا می‌ شده و این امر از سوختگی دیوار ها مشخص است.

در ضلع غربی اتاق ورودی، سرسرای قلعه دیده می‌‌شود و در ضلع شمالی آن بقایای پله‌‌های مدور به طرف بالا بوده که متاسفانه به کلی نابود شده است.

روی دژ بقایای شکاف‌‌ها و سوراخ‌‌هایی است که احتمالا به منظور دفاع از قلعه ایجاد شده که در بعضی از آنها در هنگام پر کردن مسدود شده‌‌اند.

اثر دیگر تونل (حفره) است در بخش شمالی تالار ستون‌‌دار و در امتداد شرق و غرب، حفره‌‌ای سردابی شکل کنده شده که در عمق 3 متری به ‌صخره منتهی می‌‌شود.

تپه نوشیجان -استقرار ماد هخامنشی و اشکانی

ارگ نوشیجان از آثار منسوب به اوایل دوره مادی است و در ده کیلومتری شمال ملایر قرار دارد. بررسیهای باستان شناسی ، زندگی در سه دوره مادی، هخامنشی و اشکانی را در این منطقه نشان میدهد بطوریکه زندگی در دوره مادی ، ازبقیه دوران شاخص تر بوده است. رونق این محل در نیمه دوم قرن هشت پ م تا نیمه اول قرن شش پ م بوده است. آثار معماری مادی در این منطقه عبارتند از بنای موسوم به اولین آتشکده ، تالار ستوندار آپادانا ، معبد مرکزی ،اتاقها و انبارها ،تونل و حصار.
تاقهای هلالی و پوشش سقف به صورت گهواره ای ، استفاده از مقرنس در تزیین بنا و وجود تالار ستوندار جزو اولین نمونه های مشابه در فلات ایران است.همچنین وجود تکه های متفاوت نقره نشان از ظهور کاربرد سکه دارد.گنجینه سیمین نوشیجان را در زیر یک آجر کار گذاشته بود و این روش مخفی کردن گنجینه نشان از یک حمله غیر منتظره به تپه دارد.این گنجینه شامل 200 قطعه نقره ای بود که اشیایی مانند مهره حلقه و گوشواره با آنها ساخته بودند. مهره های نقره ای شبیه اشیای مکشوفه در زیویه و مارلیک هستند و یک سری مهره های خاص مارپیچی نوشیجان نیز شبیه اشیای هزاره دوم و شوم تپه حصار است.
اولین آتشکده محصور در فضای بسته که تاکنون کشف شده در این تپه مشاهده شده است که در جبهه جنوبی محراب و آتشدان داشته است. بعدها تالار ستوندار را بر روی آن ساخته اند و آتشکده دیگری را به جای آن ساخته اند. مشخص نیست چرا پس از متروک شدن آتشکده دوم آنرا با سنگ لاشه پر کرده اند! سنگها از تونلی بیرون آمده که از زیر تالار آپادانا و آتشکده اولی میگذرد. درون معبد اصلی پنجره های کور دیده میشود. مادها این نوع پنجره نماها را از اورارتوییان گرفته اند و در بنای مشهور کعبه زرتشت هخامنشی نیز این پنجره ها دیده میشوند . در برخی اتاقهای انبار سقف را با خشت به صورت هلالی و ضربی ساخته اند. چنین سقفهایی در این دوره تاریخی بسیار جالب است

الگوی معماری:

مطالعه ی ویژگی های معماری خاص این مجموعه معرف نخستین نمونه های الگوهای معماری کشور در فلات ایران می باشد، از جمله کاربرد طاق های هلالی، پوشش سقف به صورت گهواره ای، کاربرد مقرنس در تزیین بنا ( طاقچه های کاذب آتشکده ی دوم )، وجود یکی از نمونه های نخستین تالارهای ستون دار در تاریخ معماری ایران، استفاده از فرم و شکل چلیپا در ساختار و تزیینات ( قبل از شکل گیری صلیب در اروپا )، مطالعه ی اشیاء مکشوفه در این اثر مشتمل بر انواع ظروف سفالی، مجموعه ی اشیاء نقره ای اعم از حلقه ها و زیورآلات و قطعات متفاوت نقره ای که به ظن محققین می تواند اشکال اولیه از سکه باشد، همه و همه راه گشای اندیشمندان در شناخت بیشتر فرهنگ معماری و هنر دوران تاریخی هزاره ی اول قبل میلاد خاورمیانه است

ارگ نوشیجان در ملایر که عنوان قدیمی ترین نیایشگاه خشتی و یکی از قدیمی ترین بناهای دنیا را به خود اختصاص داده، ضمن ناشناخته باقی ماندن سالهاست که در معرض عوامل جوی و بارشهای مکرر باران قرار گرفته و هر بار قسمتی از آن تخریب شده است.

اوج معماری دوران



در دوره مادها، ارگ نوشیجان مهمترین نیایشگاه مردم به شمار می رفته و به همین دلیل باستان شناسان معتقدند که عناصر موجود در این مجموعه اولین الگوهاى نیایشی مردم آن زمان را نشان می دهد. این در حالی است که به دلیل اهمیت خاص بنا، می توان اوج هنر معمارى ایرانى را در ارگ نوشیجان دید... ارگی که در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخى کشور محسوب می شود.
در ضلع غربی ارگ نوشیجان می توانید اولین نیایشگاه ارگ را ببینید و کمی آن سو تر، تالار ستون دار آپادانا را که در نزدیکی معبد مرکزى دومین نیایشگاه به چشم می خورد. بقیه این بنا را اتاق ها، انبار، تونل، و حصار و دژ تشکیل می دهند. تالار ستون دار، محوطه ای است با 12 پایه سنگی و ستون هایی از چوب که در گذر زمان از بین رفته اند. در اطراف این سالن ساختمان های کوچکی به شکل اتاق وجود دارند که ظاهرا ساختمان های مسکونی محسوب می شدند. این تالار پنجره هایی شبیه به پنجره های بزرگ سنگی در تخت جمشید دارد که جلوه خاصی به آن می بخشند.

در خارج از قلعه، حصاری مرتفع و خشتی را می بینید که با ارتفاع هشت متر
و چینه های پهن و شگفت انگیزی که دارد، در طول زمان وظیفه سرکوبی
دشمن را به عهده داشته است

معبد مرکزی یا دومین آتشگاه هم در مرکز مجموعه قرار دارد و بناهای دیگر در اطراف آن ساخته شده اند. ساختمان این آتشکده هشت ضلعی است و در کوچکی از اتاق کنار آتشکده، این فضا را به طبقه دوم می رساند. آتشدان این معبد در گوشه ساختمان آتشکده قرار گرفته که حدود یک متر از کف معبد ارتفاع دارد و در اطراف آن شیاری تعبیه شده است که از ریختن مواد باقی مانده ناشی از سوختن چوب به داخل معبد جلوگیری می کند.
علاوه بر این، ارگ نوشیجان چهار اتاق دارد که متاسفانه سقف تمام این اتاق ها خراب شده اند. اما در گذشته این سقف ها به شکل تخم مرغی ساخته شده بودند و در آنها دو سوراخ برای تهویه هوا به چشم می خورد. باستان شناسان احتمال می دهند که این اتاقها محل نگهداری طولانی مدت غذا و آذوقه بوده اند.
در خارج از قلعه، حصاری مرتفع و خشتی را می بینید که با ارتفاع هشت متر و چینه های پهن و شگفت انگیزی که دارد، در طول زمان وظیفه سرکوبی دشمن را به عهده داشته است.

قدمت ارگ تاریخى نوشیجان که در 60 کیلومترى جنوب شرق همدان و 20 کیلومترى شمال غرب ملایر روى تپه اى به ارتفاع 37 متر واقع شده است به عصر آهن و اوایل استقرار مادها در ایران بازمى گردد.

آثار فوقانى این تپه مربوط به دوره پارتها، لایه میانى از دوره هخامنشى و آثار تحتانى که روى سازه طبیعى تپه بنا شده است از دوره مادها برجاى مانده است.

این ارگ مهمترین نیایشگاه مادها بوده و عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهاى معمارى ایرانى در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخى کشور محسوب می شود.

ارگ تاریخى نوشیجان شامل اجزاى بناى قدیمى جبهه غربى «اولین نیایشگاه» ، تالار ستون دار «آپادانا» ، معبد مرکزى «دومین نیایشگاه» ، اتاقها، انبار، تونل، و حصار و دژ است.

در این میان تالار ستون دار محوطه ای است با 12 پایه سنگی و ستون هایی از چوب که از بین رفته اند. در اطراف این سالن ساختمان های کوچکی به شکل اتاق وجود دارند که ساختمانهای مسکونی محسوب می شده و تالار دارای پنجره هایی شبیه به پنجره های بزرگ سنگی در تخت جمشید است.

معبد مرکزی یا دومین آتشگاه نیز در مرکز مجموعه قرار دارد و سایر ابنیه در اطراف آن ساخته شده است. ساختمان این آتشکده هشت ضلعی است و با زاویه ای که در گوشه هایی از آن ساخته شده شکل بسیار جالبی را به وجود آورده است.

درب کوچکی از اتاق کوچک کنار آتشکده با پلکان به طبقه دوم راه داشته و آتشدان این معبد در گوشه ساختمان آتشکده قرار داشته که حدود یک متر از کف معبد ارتفاع دارد و در اطراف آن شیاری تعبیه شده که از ریختن مواد باقی مانده ناشی از سوختن چوب به داخل معبد جلوگیری بعمل آید.

این ارگ دارای چهار اتاق است، سقف این اتاقها که همگی خراب شده اند تخم مرغی شکل بوده و دو سوراخ به منظور تهویه تعبیه شده است و احتمالا این اتاقها برای نگهداری غذا و آذوقه برای مدت طولانی مورد استفاده قرار می گرفته است.

در خارج از قلعه، حصار مرتفع و خشتی با ارتفاع هشت متر و چینه های پهن و شگفت انگیز با سوراخهای تیرکش که برای سرکوبی دشمن و حفاظت قلعه بکار می رفته است دور تا دور قلعه ادامه دارد.

مطالعه ویژگی های خاص معماری این مجموعه که در نوع خود معرف نخستین نمونه های اگوهای معماری کشور در فلات ایران از جمله کاربرد طاقهای هلالی و پوشش سقف بصورت گهواره ای، کاربرد مقرنس در تزئین بنا و یکی از نمونه های نخستین تالارهای ستون دار در تاریخ معماری ایران و مطالعه اشیاء مکشوفه از این اثر باستانی راهگشای دانشمندان در شناخت بیشتر از فرهنگ معماری و هنر اوایل دوران تاریخی بوده است.

ارگ و تپه تاریخی نوشیجان که قدیمی ترین بنای خشتی دنیا محسوب می شود، در دور اول سفر هیئت دولت به استان همدان به عنوان منطقه نمونه گردشگری مطرح شده است.

رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان همدان در خصوص این بنا گفت: در دور اول سفر هیئت دولت به استان همدان در مجموع 27 منطقه نمونه گردشگری در استان همدان مصوب شد که ارگ نوشیجان نیز در بین آنها قرار دارد.

منطقه نمونه گردشگری محلی انتخابی در اطراف عرصه و در ضلع شرقی جاده ملایر که در ضلع غربی آن تپه و ارگ نوشیجان قرار دارد، معین شده است مطالعه منطقه گردشگری در حد امکان سنجی صورت گرفته و در حال حاضر در صدد جذب سرمایه گذار است.

در خصوص ارگ تاریخی نوشیجان نیز که در 24 کیلومتری ملایر و در مسیر روستای آورزمان قرار دارد در وسعتی حدود 19 هکتار کاوش های باستان شناسی در سال گذشته انجام شد.امسال برای ساماندهی بیشتر این بنای خشتی ادامه کاوش ها در برنامه قرار گرفته است.

در سال جاری توسعه کمپینگهای اقامتی و نصب آلاچیق را در این منطقه اجرا میشود ارگ تاریخی نوشیجان به لحاظ حفاظتی باید در مجموعه ای بسته و سالن قرار گیرد تا به درستی حفاظت شود زیرا در حال حاضر با وجود تدابیر اندیشیده شده برای حفاظت از آن، این اثر همچنان در معرض عوامل جوی قرار دارد.

اعتبار مورد نیاز برای ساخت سالن حفاظت از بنا را حدود 700 میلیون تومان ذکر شده تا در دور سوم سفر هیئت دولت به استان همدان این اعتبار را مصوب کنیم.

در صورت ساخت این مجموعه، قدیمی ترین بنای خشتی دنیا به یکی از سایت های اساسی و موزه های معتبر کشور تبدیل می شود و اشیای فرهنگی و عتیقه های شهرستان ملایر در آن نگهداری خواهد شد.

در این خصوص که نوشیجان قدیمی ترین نیایشگاه خشتی جهان است، شکی نیست اما کارشناسان هنوز موفق نشده اند از بین ارگ بم، ارگ نوشیجان و چغازنبیل یکی را به طور قطع به عنوان قدیمی ترین بنای خشتی دنیا برگزینند.

زیر معابر اصلی و خانه‌های مسکونی در مرکز شهر سامن از توابع شهرستان ملایر واقع شده است و به‌شکل کامل در دل سنگ گرانیت حفر شده و شامل معابر و تونل‌های ارتباطی است که به اتاق‌های متعددی منتهی می‌شود. داخل اتاق‌های شهر زیرزمینی سامن تعداد زیادی اسکلت انسانی و ظرف‌های سفالی به‌چشم می خورد و در کناره‌ی دیوارهای این اتاق‌ها، سکوهایی یکپارچه از سنگ تراشیده‌شده که محل قرار دادن اجساد، اشیا یا لوازم زندگی بوده، یافته شده است.

موقعیت جغرافیایی:

            استان همدان، شهرستان ملایر. ، " 54  '21  ْ34  شمالی  و  "00 '38   ْ48  شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1681 متر.

نحوه دسترسی:

            به دو طریق می توان به تپه نوشیجان رسید:

1-    از طریق همدان: شهرستان ملایر در جنوب غربی استان همدان واقع شده است. جاده همدان – ملایر تماماً دو بانده با آسفالت مطلوب است. از همدان تا پلیس راه جوکار حدود60  کیلومتر فاصله است. پنج کیلومتر بعد از جوکار به یک سه راهی در سمت راست خواهید رسید که تابلوی تپه باستانی نوشیجان در سمت چپ  قابل رؤیت است. از ابتدای سه راهی حدود سه کیلومتر تا تپه فاصله است.

2-    اگر از تهران صرفاً به قصد بازدید از تپه نوشیجان حرکت می کنید بهتر است  مسیر قم – اراک – ملایر را انتخاب فرمایید. این مسیر بسیار نزدیکتر و به واسطه دو بانده بودن کم خطر تر است. از شهر ملایر به سمت همدان حرکت فرمایید. پس از طی حدود هفده و نیم کیلومتر از میدان مرکزی شهر یا دوازده و نیم کیلومتر از خروجی شهر، تابلوی تپه نوشیجان قبل از دور برگردان قابل رؤیت است.

امکانات رفاهی:

*  در محوطه مقابل تپه فضای نسبتاً بزرگی برای توقف خودرو وجود دارد.

*  نزدیکترین پمپ بنزین  15 کیلومتر فاصله دارد. در ورودی شهر ملایر ( به فاصله 18 کیلومتر از تپه ) نیز پمپ بنزین و پمپ گاز وجود دارد.

*  سرویس بهداشتی نسبتاً قابل قبول است. توالت فرنگی برای بیماران و بازدیدکنندگان خارجی موجود نیست.

*  در مجاورت تپه فروشگاه یا مرکز عرضه مواد غذایی و نوشیدنی وجود ندارد.

*  رستوران موجود نیست.

*  آب آشامیدنی در دسترس است هرچند توصیه می شود در فصول گرم سال آب آشامیدنی بهداشتی همراه خود داشته باشید.

*  آنتن دهی تلفن همراه مطلوب است.

*  برای ورود به سایت لازم است بلیط تهیه کنید.

*  بروشور به زبان فارسی موجود است. اگر درخواست کنید به شما تحویل می دهند.

*  آثار باستانی متعلق به همه است، از نوشتن یا حکاکی هر نوع یادگاری بر دیوارها  جداً پرهیز کنید.

*  محوطه بیرونی و همچنین فضاهای داخل تپه دارای پستی و بلندی های متعدد است. مراقب کودکان خود باشید. صعود از تپه برای بیماران قلبی و مبتلایان به آرتروز پیشرفته زانو مناسب نیست.

*  شهر ملایر فاقد هتل مناسب برای اقامت می باشد. مجتمع اقامتی باران و خانه ی معلم در شهر وجود دارد. برای رزرو هتل می توانید با هتل های شهرهای همدان، اراک یا بروجرد هماهنگ کنید.

* در صورتیکه که می خواهید در چادر اقامت فرمایید، توصیه می شود در پارک سیفیه یا محوطه دریاچه کوثر اقامت فرمایید.

امنیت منطقه:

            این منطقه از کشور از امنیت بالایی برخوردار است. با توجه به ساعت کار تپه عملاً بازدید شب هنگام از تپه نوشیجان مقدور نیست. ضمناً با توجه به اینکه تپه در مسیر اصلی جاده همدان – ملایر قرار ندارد تردد شب هنگام ممکن است باعث بروز خطرات جاده ای برای گردشگران شود.

بهترین زمان بازدید:

            شهرستان ملایر دارای آب و هوای معتدل بوده و چهار فصل سال به خوبی در آن احساس می شود. بنابراین بازدید از تپه در فصل زمستان ممکن است با بارش برف یا سرما و سوز همراه باشد. بهترین زمان بازدید ماه های اردیبهشت و خرداد است.

* توضیحات اضافه:

1- اگر به شهرستان ملایر سفر نمودید توصیه می شود از پارک قدیمی سیفیه و موزه ملایر که در مرکز شهر واقع شده اند، دریاچه کوثر در ورودی شهر از سمت همدان و یخچال میرفتاح در حاشیه شهر بازدید فرمایید.

            2- چرا در برخی از مکان های باستانی از سوله یا ساختارهای فلزی برای پوشش استفاده می کنند؟

پاسخ این است که: بخش هایی از تپه سیلک کاشان، بخش هایی از آتشکده آذرگشنسب تخت سلیمان تکاب، بخش هایی از تپه هگمتانه، بخشی از تپه نوشیجان شاخص ترین مکان هایی هستند که سرپوشیده شده اند. این مکان ها به دلیل ساختار خشتی خود، به شدت در مقابل عوامل فرساینده همچون برف، باران، یخبندان، باد و طوفان، زلزله و حتی تابش شدید آفتاب آسیب پذیر هستند. ممکن است این سئوال پیش آید که اگر مکانی بیش از دو هزار سال به همین شکل باقی مانده پس بعد از این هم باقی خواهد ماند. توضیح این است که بخش مهمی از کشفیات امروزی طی قرن ها در زیر خاک مدفون بوده اند و همین تدفین آنها در زیر خاک باعث حفاظت آنها می شده است. از طرف دیگر بسیاری از عناصر اصلی ساختمان ها در اعصار گذشته از بین رفته است و  از اینکه عوامل محیطی ( و نه انسانی ) چه میزان در تخریب این آثار در گذر زمان نقش داشته اند، معمولاً اطلاعات دقیقی وجود ندارد. از طرف دیگر افزایش دانش بشر طی قرن های بیستم و بیست و یکم باعث افزایش آلاینده های محیط زیست شده و روز به روز هم بدتر می شود ( از قبیل وجود باران های اسیدی ) که خود عاملی برای افزایش آسیب به این گونه ابنیه است. بنابراین هرچند پوشش های فلزی از زیبایی مجموعه های باستانی می کاهد و گاهی اوقات شکل ظاهری آنها نازیبا است و می تواند بسیار زیباتر ساخته شود، اما به نظر می رسد اگر بخواهیم این گنجینه های باستانی را برای نسل های بعد حفظ کنیم، روشی اجتناب ناپذیر است.

منابع:

http://www.rahbal.ir

http://alalhalvand.blogfa.com

http://www.vibre.ir

www.hamedanfair.i

http://sogandebaroon.blogfa.com

http://daaa.blogfa.com

http://malayer20patogh.mihanblog.com

http://www.mehrnews.com

http://vazeh.com