مهندسی عمران ایران
مطالب عمومی مهندسی عمران معماری شهرسازیمهندسی عمران ایران
مطالب عمومی مهندسی عمران معماری شهرسازیآینه کاری
آینه کاری
آینه کاری از هنرهای ظریفی است که در نماسازی داخلی بناها، در بالای ازاره‌ها ، زیردورها ، طاق‌ها، رواق‌ها ، شبستان‌ها، سرسراها و موارد دیگر به کار میرود .
آینه‌کاری، هنر ایجاد اشکال منظم در طرحها و نقشهای متنوع، با قطعات کوچک و بزرگ آینه، به منظور تزیین سطوح داخلى بنا. حاصل هنر آینه‌کاری ایجاد فضایى درخشان و پر تلا´لؤ است که از بازتاب پى در پى نور در قطعات بى‌شمار آینه پدید مى‌آید. پیشینة این هنر که یکى از رشته‌های هنر تزیینى ایران در داخل ابنیه و از ابتکارات ویژة هنرمندان ایرانى به شمار مى‌آید، به سبب کمبود مدارک و شواهد، چه به شکل نمونه‌های بازمانده، چه به صورت اسناد و مدارک مکتوب، چندان روشن نیست. بنابر مدارک موجود، گویا برای نخستین بار آینه در تزیین بنای دیوان خانة شاه طهماسب صفوی (930 -984ق/1524- 1576م) در قزوین به کار گرفته شده است. خواجه زین‌العابدین على عبدی بیک نویدی شیرازی (921 - 988ق/1515- 1580م) در کتاب دوحة الازهار (ص 97) که تاریخ تألیف آن پیش از 955ق/1548م است، در وصف خانة قزوین بیت زیر را سروده که در آن به نصب آینه در ایوان بنا اشاره‌ای دارد:
به
هر ایوان که آید در مقابل شود آیینة بختش مقابل
دارالسرور، آستان قدس رضوی
دارالسیاده، آستان قدس رضوی
با آگاهى از اینکه ساختمان دیوان خانة قزوین در 951ق/1524م
آغاز گشته و در 965ق/1558م پایان یافته است، مى‌توان نتیجه گرفت که
پیشینة کاربرد در بنا حداقل به نیمة سدة 10ق/16م مى‌رسد. کاربرد آینه در
ساختمان که در قزوین آغاز گردید، پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان
(1007ق/1598م)، در این شهر و دیگر شهرهای ایران چون اشرف (بهشهر) گسترش
یافت (هربرت، و در تزیین بسیاری از کاخهای دورة صفوی که شمار آنها به
نوشتة شاردن تنها در اصفهان به 137 دستگاه مى‌رسید (ص 96)، از این هنر بهره
گرفته شد. در این میان کاخ معروف به «آینه خانه» که به سبب به کار
بردن آینة بسیار در تزیین آن بدین نام شهرت یافته بود، جایگاهى ویژه داشت.
«آینه خانه» به روزگار پادشاهى شاه صفى (1038-1052ق/ 1629-1242م) در کنار
زاینده رود ساخته شد. سقف و تالار و ایوان و دیوارهای این بنا، با آینه‌های
یک پارچه به درازای 5/1 تا 2 متر و پهنای کمتر از یک متر آراسته شده بود و
بازتاب تصویر زاینده رود و بیشه‌های ساحل شمالى آن در آینه‌ها منظرهای
جالب و دلپذیر پدید مى‌آورد. میرزا مظفر ترکه که از منشیان دربار شاه عباس
دوم بود، در وصف این بنا شعری سروده، و آن را «پا تا سر آینه» وصف کرده
است (هنرفر، 576 - 578). از همین دوره (سدة 11ق/17م) است که در شعر شاعران
ایرانى به نام «آینه خانه» و تحسین و ستایش آن بر مى‌خوریم (نصرآبادی،
58). آینه کاری در خانه‌های برخى دولتمردان روزگار صفوی به کار گرفته مى‌شد
(الئازیوس، 221).
در ساختمان چهل ستون نیز که از بناهای دورة شاه عباس دوم
(1052- 1078ق/1642-1667م) است، از آینه‌کاری به عنوان تزیین بنا استفادة
گسترده شده است. افزون بر آینه‌های قدی یا بدن نما، شیشه‌های لوزی شکل
رنگارنگ و قطعه‌های کوچک آینه برای آراستن سقف و بدنة ایوان و تالار به
کار رفته و ستونهای هجده گانة ایوان از آینه و شیشه‌های رنگین پوشیده بوده
است. کارری1 که سفرنامة خود را در 1105ق/1649م نوشته، در شرح بازدید از
خانه و کاخ میرزا طاهر فرمانروای آذربایجان در تبریز، از اطاق آینه کاری
بنا سخن مى‌گوید و مى‌نویسد: نه تنها دیوارها بلکه روی بخاری این اطاق با
قطعات درخشان آینه تزیین شده به طوری که «در زیر اشعة آفتاب صحنة جالب و
خیره کننده‌ای ایجاد مى‌کند» (ص 34). از سقوط اصفهان در 1135ق/1723م تا
پایان سدة 12ق/18م بجز بنای کاخ وکیل در شیراز، بنای آینه کاری شدة دیگری
نمى‌شناسیم. این بنا نیز در 1209ق/1794م به فرمان آقا محمدخان قاجار ویران
گردید و آثار قابل حمل آن از جمله آینه‌های بزرگ و دو ستون سنگى یک پارچه
و درهای خاتم و جز آن برای توسعه و بازسازی ایوان دارالامارة تهران که
بعدها به ایوان تخت مرمر مشهور شد، به این شهر حمل گردید (ذکاء، 45).
در طول سدة 13ق/19م آینه کاری به تدریج رونق روز افزون گرفت
و در دهه‌های پایانى این سده به فرازی تازه رسید. در این دوره آثار
زیبایى چون تالار آینة کاخ گلستان و تالارها و اتاقهای شمس‌العماره که از
نظر زیبایى و ظرافت در آینه‌کاری کم مانند است، پدید آمد. در آغاز سدة 14ق/
پایان سدة 19م، هنرمندان آینه کار دو اثر کم نظیر پدید آوردند که یکى آینه‌کاری
دارالسیادة آستان قدس رضوی (مؤتمن، 118) و دیگری ایوان آینة صحن جدید
آستانة حضرت معصومه (ع) در قم بود (فیض، 1/516). آینه کاری این ایوان در
1345ش تجدید گردید. نمونة تکامل یافتة این هنر را در آینه کاری کاخهای شهوند
در سعدآباد شمیران (1306ش) و مرمر در تهران (1315ش) مى‌توان مشاهده کرد. در
دهه‌های پایانى همین سده، آینه‌کاری به گونه‌ای محسوس از محدودة اماکن
مقدس و کاخها بیرون آمد و به صورتى گسترده حتى در بعضى خانه‌های مسکونى و
مراکز عمومى چون، تئاترها، رستورانها، مهمانخانه‌ها، فروشگاهها و آرامگاههای
خصوص و جز آن به کار گرفته شد (پوپ، 401).
پیدایش آینه‌کاری: آب و آینه همواره، نزد ایرانیان به صورت
دو نماد پاکى، روشنایى، بخت، راستگویى و صفا شمرده شده است و شاید به کار
گرفتن آینه به عنوان یکى از آرایه‌های بنا با این امر بى ارتباط نباشد.
بهره‌گیری‌از قطعه‌های‌آینه و آینه‌کاری‌به‌صورتى‌که اکنون‌مشاهده مى‌گردد،
خاستگاه‌و ریشه‌ای اقتصادی دارد. آینه‌های شیشه‌ای که از سدة 10ق/16م به
عنوان یکى از اقلام وارداتى از اروپا، به ویژه از ونیز به ایران آورده مى‌شد،
به هنگام حمل و نقل در راه مى‌شکست. هنرمندان ایرانى برای بهره‌گیری از
این قطعه‌های شکسته، راهى ابتکاری یافتند و از آنها به صورت آینه‌کاری استفاده
کردند ( دانشنامه ). بیت زیر بینش از کشمیری (از شعرای سدة 11ق/17م) گویای
این حقیقت است: هر پارة دلم چمنى از نگاه اوست {} آیینه چون شکسته شد
آیینه خانه است
در سدة 13ق/19م که آینه کاری رواج و رونق و ظرافت و دقت
بیشتری یافت، جامهای نازک آینة ویژة آینه کاری در آلمان ساخته و به ایران
فرستاده مى‌شد (دالمانى، 429). این جامها را آینه کاران ایرانى مى‌توانستند
به آسانى به اشکال هندسى دلخواه ببُرند و به کار برند. در آغاز آینه کاری
به صورت نصب جامهای یک پارچه بر بدنة بنا معمول بود. در چهل ستون اصفهان
بر دیوار سر حوض، آینه‌ای بزرگ و شفاف نصب کرده بودند که «آینه چهل ستون
نما» یا «جهان نما» نامیده مى‌شد و بزرگى و روشنى آن بدان حد بود که تصویر
مردمى که از «درب عرابة» چهل ستون (با فاصلة حدود 180 متر از بنا) وارد مى‌شدند،
در آینه دیده مى‌شد (جابری انصاری، 344). سپس قطعه‌های آینه به تدریج
کوچکتر گردید تا آنکه در پایان سدة 13ق/19م قطعه‌های کوچک آینه به شکل
مثلث، لوزی، شش گوش و جز آن درآمد و هنرمندان آنها را به صورت الماس تراش
به کار بردند. گذشته از اینها، آینه کاران ایرانى از شیشه‌های محدب که به
صورت آینه در مى‌آورند نیز استفاده مى‌کنند (پوپ، 401).
رایج‌ترین طرحها در آینه کاری طرح مشهور به «گره» است که از
نظر گوناگونى اشکال و تنوع کاربرد آن در رشته‌های مختلف هنر ایران، در نوع
خود مانند ندارد. طرحهای دیگر چون قاب بندی به شیوه‌های گوناگون و یا ترکیب
و تلفیقى از آنها (به ویژه در آینه کاری سقف) شمسه، ترنج، لچک، قطارسازی،
اسلیمى، مقرنس و نیم کره‌های گود که به کاسه مشهورند متداول بوده و اکنون
نیز معمول است. در مواردی که در آینه کاری قطعه‌های بزرگ آینه به کار مى‌رفت،
معمولاً سطح کار را با رنگ سفید نقاشى مى‌کردند و طرحهای متنوع بر آن پدید
مى‌آوردند. کهن‌ترین آینه کاری از این نوع در کاخ جونقون بختیاری به کار
رفته و رنه دالمانى تصاویری از آن را در کتاب خود به چاپ رسانیده است.
آینه‌کاری گاهى همراه با گچبری به کار رفته که در حقیقت آمیزه‌ای از هر
دو هنر به مشار مى‌آید.
در سالهای اخیر نوعى آینه‌کاری با شیشه‌های رنگارنگ که طرح آن
بیشتر شامل گل و بوته، ترنج و نیم ترنج و جز آن است، متداول گشته که بر
خلاف شیوة سنتى که قطعات آینه همگى هندسى و گوشه‌دار است، آینه و شیشه‌های
رنگین در آن به گونة منحنى و گرد یا بادامى و جز آن بریده مى‌شود و به کار
مى‌رود. این شیوة آینه کاری تؤم با شیشه را «یاقوتى» مى‌خوانند در این شیوه
معمولاً قطعات آینه را بر زمینة شیشه‌ای مى‌چسبانند.
مراحل مختلف آینه کاری بدین گونه است که نخست طرح به
وسیلة رسام (که گاهى معمار بنا و یا خود آینه کار است) تهیه مى‌گردد. در
طرحهای پیچیده کاغذ طرح را سوزنى مى‌کنند و سطح کار را گرده مى‌زنند و سپس
آینه کاری را از روی گرده انجام مى‌دهند. در مواردی که آینه کاری دارای
نقوش یا خطوط برجسته و یا فرو رفته است، زمینة کار قبلاً به وسیلة گچ بر مطابق
طرح آماده مى‌گردد. سپس قطعات آینه به وسیلة آینه بُر در ابعاد و اشکال
مورد نیاز با الگوهای مقوایى (که امروزه به الگوهای پلاستیکى تبدیل شده)
بریده و آماده مى‌شود. آنگاه آینه چسبان با خمیری که آمیزه‌ای است از گچ
و سریش، قطعات آینه را برابر طرح بر سطح کار مى‌چسباند و نقوش دلخواه را
پدید مى‌آورد و در پایان آینه پاک کن سطح کار را پاکیزه مى‌کند و جلا مى‌دهد.
کاربرد هنر آینه کاری در سده‌های اخیر از مرز جغرافیایى ایران گذشته است و
به سبب زیبایى و جاذبة بسیار، در دیگر کشورهای مسلمان، به ویژه کشورهای
همسایة ایران چون عراق، عربستان و امیر نشینهای خلیج فارس گسترش یافته
است. یکى از بهترین نمونه‌های آن، آینه‌کاری حرم مطهر امیرالمؤمنین (ع)
در نجف اشرف است که در نوع خود مانند ندارد. شهرهای مختلف ایران همواره
خاستگاه هنرمندان آینه کار بوده است، اما در این میان آینه کاران اصفهان
و شیراز و تهران از شهرت بیشتری برخوردارند.
مقرنس کاری و گچ بری نیز از تزیینات معماری محسوب می‌گردد. مقرنس کاری که تداوم آجر چینی است توازنی را القا می‌نماید که گویی وظیفه انتقال سقف یا گنبد بر پایه‌ها را داراست و همانند نسبت آسمان به زمین است .
تزیینات داخلی یک بنا نسبت به نوع آن تفاوت‌های گوناگونی دارد و این تفاوت در دوره‌های گوناگون، تنوع بیشتری به خود می‌گیرد ولی در همة آنها وجوه مشترکی نیز وجود دارد و از آن جمله ایجاد فضایی است که انسان‌های استفاده کننده از آن بنا، آمالشان در آن تحقق می‌یابد و آرامش می‌یابند. در تزیین داخلی یک بنا از تنوع هنر صنایع دستی استفاده بیشتری می‌توان نمود. قالی علاوه بر زیرانداز بودن یکی از اجزای مهم در تزیین فضای داخلی بناهای ایرانی می‌باشد. زیرا کف بنا را که انسانها بر آن می‌نشینند و می‌خوابند، می‌پوشاند و گاه نیز به عنوان تزیینی زیبا بر دیوار کوبیده میشود و گاهی نیز از قالی‌های دو طرفه به عنوان سطحی جدا کننده بین دو فضا استفاده میشود. نزدیکی طرح و نقشِ قالی با نقوشِ کاشی، نزدیکی و انسجامِ هنرهای ایرانی را بیان می‌دارد .
زیر اندازهای دیگری چون گلیم ،جاجیم و منسوجات سنتی و پرده‌های قلمکار با کاربردهای گوناگون و وسایل تزیین شده با خاتم و منّبت و معرق چوب، انواع رودوزی‌ها و اشیای فلزی ، همه و همه ،آرایش دهنده محل زندگی ایرانی می‌باشند. صنایع دستی در معماری ایران تنها نقشِ مزّین کنندة فضا را ندارند بلکه هر کدام در جایگاه خود کاربردهای گوناگونی دارد .
تزیین بین فضای داخلی و خارجی شامل درها و پنجره‌هاست. «درِ» بناها که در گذشته از چوب ساخته می‌شد مأوایِ سرپنجه هنرمندانِ منّبت کار و فلز کار بود. «در»های کنده کاری شده و منبت کاری همراه با کلون‌های بسیار زیبای فلزی ،جایگاه و اهمیت بنا را روشن می‌ساخت. نقوشِ ایجاد شده بر روی درها هم چون نقوشِ نمادین، در هنرها جلوه‌گاهِ تفکر و فرهنگِ ایرانی است. نقش «خورشید» که مهم‌ترین نقشِ موجود بر روی درها می‌باشد، علامتی برای روشنی، برکت و سلامتی برای صاحبخانه است .
پنجره نیز که اشاعه دهنده نور و روشنی به فضای داخلی می‌باشد اکثراً با چوب، گره چینی میشود .و گاه با شیشه‌های رنگین ،رنگین کمانی از نور را در فضای داخلی ایجاد می‌نماید .
آیینه در فرهنگ ایرانی نماد پاکی، راستی و صداقت است و به همین دلیل است که ایرانیان از آیینه در خانه، آئین ها و مراسم و حتی معماری بسیار استفاده می کنند. از آیینه در معماری به منزله عنصری تزئینی و به دلیل جذب نور بیشتر و ایجاد محیطی دل انگیز استفاده شده است. در واقع استفاده از آیینه در تزئین بنا یا معماری ابتکار هنرمندان ایرانی است و اوج شکوفایی هنر آیینه کاری در معماری دوره ی قاجاریه بوده است که نمونه های بسیاری از آن را در عودلاجان می توان یافت.
آیینه کاری، این هنر تزیینی ایرانی ابتدا با نصب آیینه های بزرگ بر بدنه بنا چه درون و چه نمای بیرونی بنا استفاده می شد. در بناهای دوران صفوی نمونه های بسیاری از این گونه آیینه کاری داریم که در کاخ های دوره قاجاریه نیز استفاده می شد. از نمونه های شاخص کاربرد آیینه قدی در دوره قاجاریه می توان به آیینه کاری تالار آیینه، کاخ الماس، کاخ شمس العماره، کاخ بادگیر و کاخ گلستان اشاره کرد. بعدها آیینه کاران از قطعات کوچکتر آیینه نیز استفاده کردند و آثار ظریف تری با طرح ها و شکل های مختلف به وجود آوردند. ترکیب این هنر با هنرهای دیگر، آثار جدید و زیبایی به وجود آورده است؛ مانند ترکیب نقاشی بر چوب و آیینه در کاخ بادگیر، کاخ گلستان تهران و در سقف تالار بزرگ عمارت نارنجستان شیراز.
آئینه کاری ریشه اقتصادی نیز داشته است. آیینه، یکی از کالاهای وارداتی به ایرانیان بوده است. آیینه ها در حین جابجایی در راه می شکستند. هنرمندان ایرانی با درنظر گرفتن ضرر اقتصادی بر اثر شکستن آیینه ها تصمیم می گیرند، با استفاده از ذوق هنری خود از قطعات شکسته آن استفاده کنند. در واقع این ابتکار، هنر آیینه کاری را دارای ریزه کاری ها کرد و به این هنر جلوه ای خاص بخشید .
دیوان خانه کریم خان زند در شیراز نمونه زیبایی از این هنر است که به دستور آغا محمد خان ویران شد و ستون های حجاری شده و درهای خاتم و آیینه های بزرگ آن برای استفاده در دارالاماره تهران (ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران منتقل شد. آیینه کاری به تدریج پیشرفت کرد و گسترش یافت و در بیش از یک قرن، آثاری چون تالارها و اتاق های شمس العماره، کاخ گلستان، ایوان و آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر ری، آیینه کاری دارالسیاده آستان قدس رضوی در مشهد، ایوان آستان حضرت معصومه در قم و کاخ موزه سبز کنونی در مجموعه سعد آباد شمیران و کاخ مرمر در تهران به وجود آمد. آیینه کاری به مرزهای جغرافیایی ایران محدوده نشد و به دلیل زیبایی بسیار آن و همچنین بخشیدن جلوه ای خاص به اماکن مذهبی به کشور های اسلامی به ویژه کشورهایمنطقه، مانند عراق ، سوریه ، عربستان وارد شد.
در محله های قدیم تهران که هسته اولیه پایتخت محسوب می شدند، نمونه های بسیاری از آیینه کاری مشاهده می شود. این هنر در امامزاده ها، مساجد، عمارات و خانه های قدیمی محله عودلاجان نیز به چشم می خورد. نمونه ای از این آینه کاری را می توان در امامزاده یحیی دید. امامزاده یحیی در سال ۱۳۲۰ ه.ش در محل بنای خشتی قدیم که در سال ۱۳۱۸ ه.ش منهدم شده بود، به همان سبک اصلی ساخته شد و تا سال ۱۳۲۸ ه.ش هیچ تزیینی نداشت. از این سال کاشیکاری و تزییناتی بر روی گنبد و آینه کاری انجام شد که زیباترین بخش آن ورودی اصلی بقعه در ضلع شمالی با فضایی زیبا و سقفی مزین به آیینه است.(۱)
نمونه های بسیار دیگری از آینه کاری های دوران قاجار همچنان در بناها و عمارت های باقی مانده از آن دوران در محله عودلاجان وجود دارد. از این دست می توان به تالار آینه کاری با شکوه خانه امام جمعه واقع در کوچه ای به همین نام در خیابان ناصرخسرو و تالار آینه نصیرالدوله که با فاصله نسبتا زیادی از بنای اصلی آن در انتهای کوچه هداوند قرار دارد و با تلفیق رنگ در گچبری ها و کنار آینه کاری ها نمای بسیار زیبایی خلق کرده است، اشاره کرد. این هنر که زمانی در تمامی خانه ها نما و جلوه داشته است امروز به دست فراموشی سپرده و به بناهای مذهبی محدود شده است. آینه و انعکاس نور در آن که تمثیلی از حضور و وجود خداوند است دیگر زینت بخش خانه ها نیست. در بعضی از مرمت های غیر اصولی ابنیه تاریخی، شاهد ویرانی آینه کاری ها به علت ناتوانی در مرمت آن هستیم که این مسئله توجه بیشتری را می طلبد.
آیینه‌های فلزی تا شیشه‌ای
در قرون وسطی آیینه‌های فولادی که صیقلی‌تر و شفاف‌تر
از انواع مسی، مفرغ و برنزی آن بود رواج فراوان یافت و قرن‌ها مورد استفاده قرار گرفت،
تا اینکه ناگهان تحولی پیش آمد و کاربرد شیشه در ساخت آیینه کشف شد. زمان این تحول
در اروپا قرن ۱۲ میلادی است و اولین آیینه‌های شیشه‌ای عبارت بودند از صفحه‌ای شیشه‌ای که پشت آن
با ورقه نازکی از سرب اندوده شده بود اما ظاهراً این تکنیک اختراع اروپائیان نیست
و باید زادگاه آن را در چین، هند و یا به احتمال قوی در خاورمیانه جستجو کرد. در
قرن دوازدهم علوم و صنایع در سرزمین‌های پهناور اسلامی به اوج ترقی رسیده بود، از
آن جمله اخترشناسی، پزشکی، ریاضیات، کاغذسازی، شیشه‌گری و بلورسازی. بنابراین
اختراع آیینه شیشه‌ای می‌تواند ابتدا در همین منطقه صورت گرفته و سپس به اروپا راه
یافته باشد. به هر حال در قرن بعد باز هم جهش تازه‌ای یافت و به‌جای ورقه سرب که
در پشت شیشه آیینه می‌اندودند، از مخلوط قلع و جیوه استفاده کردند که به مراتب بر قدرت بازتاب و شفافیت آیینه افزود.
در قرون بعد آیینه‌سازی، شیشه‌گری و بلورسازی به‌تدریج
به مراحل تولید صنعتی دست یافتند و کارگاه‌های کوچک ساخت آنها به کارخانه‌های بزرگ
مبدل شدند. شهر "نورنبرگ" در آلمان اولین مرکزی بود که در اروپا در ساخت آیینه و شیشه تخصص و شهرت
یافت و سپس شهر معروف "ونیز" در شمال ایتالیا در این زمینه بلندآوازه شد. در قرون ۱۵ و ۱۶ میلادی،
کارگاه‌ها و کارخانه‌های متعددی برای ساخت انواع آیینه و شیشه و اشیاء بلورین در
"ونیز" به‌وجود آمد و صنعتگران چیره‌دست این شهر، با نوآوری‌ها و
ابتکارات جالبی که در این زمینه از خود نشان دادند، شهرتی در سراسر اروپا به‌هم
زدند.
در این میان یک فرد انگلیسی در سال ۱۷۵۱ موفق به
نوآوری جالبی در صنایع آیینه‌سازی شد و آن اینکه به‌جای استفاده از مخلوط قلع و
جیوه برای اندودن پشت شیشه آیینه، از مخلوط جیوه و نقره بهره جست. این تغییر از
این نظر اهمیت داشت که کاربرد جیوه به خاطر سمی بودن این فلز مایع متضمن خطراتی
بود، در حالی‌که استفاده از نقره احتمال هرگونه خطری را از میان می‌برد و این
تکنیک تازه به زودی در همه‌جا رواج یافت.
کاربردهای علمی آیینه
اختراع آیینه و تحول و تکامل تدریجی آن نباید در حد
یک ابزار شخصی و تزئینی و به‌منظور دیدن چهره خود تلقی شود، بلکه این اختراع از
قرن‌ها پیش کاربرد علمی داشته و اکنون این کاربرد بسیار گسترش یافته است.
دانشمندان یونان باستان به خواص آیینه‌های کوژ و کاو (محدب و مقعر) آشنائی داشتند
و نمونه‌هائی از این‌گونه آیینه‌ها که با متمرکز کردن نور خورشید می‌توانست موادی
را به آتش بکشد ساخته بودند. علاوه بر این، در تکنیک‌های پیچیده هواپیمائی در
سیستم‌های راه‌دار، در انواع میکروسکوپ، در بسیاری دیگر از وسایل و ابزارهای
پیشرفته کنونی، انواع آیینه نقش حساسی به‌عهده دارد که یکی از مهم‌ترین آنها
استفاده از آیینه‌های بسیار عظیم و دقیق در تلسکوپ‌های جدید است.
آیینه‌کاری
هنر آیینه‌کاری یکی از زیباترین هنرهای سنتی ایران
است که عمدتاً در تزیینات داخلی بناهای تاریخی به ویژه اماکن متبرکه کاربرد دارد. اجرای طرحهای منظم و نقشهای متنوع به وسیله قطعات کوچک و
بزرگ آیینه برای تزیین سطوح داخلی بنا را هنر آیینه‌کاری می‌گویند. در این رشته
هنری، هنرمند آیینه کار با استفاده از شیشه و برش آن به اشکال متنوع، فضایی درخشان
و زیبا در بناها می‌آفریند که از بازتاب نور در قطعات بی‌شمار آیینه تشعشع و درخشش
و زیبایی در تزیینات بناها ایجاد میشود و پوششی بسیار مناسب و زیبا برای تزیین
بنا از نظر استحکام و دوام است.
آب و آیینه در فرهنگ ایرانیان همواره به شکل دو نماد پاکی و روشنایی، راستگویی و صفا مورد توجه بوده و احتمالاً به کارگیری آیینه در تزیینات معماری برگرفته از
همین فرهنگ است. اما بهره گیری از قطعات آیینه و هنر آیینه کاری به صورت کنونی
ریشه‌‌های اقتصادی نیز دارد.
بدین معنی که بخشی از آیینه‌هایی که از سده 10هجری
قمری به صورت یکی از اقلام وارداتی از اروپا به ویژه از ونیز به ایران آورده می‌شد
به هنگام جابه‌جایی در راه می‌شکست. هنرمندان ایرانی برای بهره‌گیری از قطعات
شکسته راهی ابتکاری یافتند و از آنها برای آیینه کاری استفاده کردند و آیینه‌کاری
ظاهراً با کاربرد آنها آغاز شد. آیینه‌کاری در آغاز با نصب جامهای یک پارچه آیینه
بر بدنه بنا شروع شد. نه تنها درون بنا بلکه دیوارهای ستوندار عصر صفوی نیز با آیینه‌های بزرگ تزیین شد.
ابزار و مواد کار آیینه کاری
مصالح و مواد مورد استفاده در هنر آیینه کاری
عبارتند از: آیینه، چسب یا بُنکس (در اصطلاح چسب چوب را گویند)، سریش و گچ نرم. ابزارهایی که در هنر آیینه‌کاری
استفاده می‌شوند عبارتند از: قلم طراحی، خط کش چوبی برای خط اندازی روی شیشه، میز
زیر دست، الماس آیینه بر و تنها ابزاری که در نصب آن به کار برده میشود کاردک است .
شیوه اجرای کار در آیینه کاری
این گونه است که نخست، طرح مورد نظر توسط طراح_
معمار_یا شخص آیینه کار آماده میشود سپس کاغذ طراحی شده را سوزنی میکنند و برسطح
کار می‌گذارند و روی آن گرده زنی میکنند. پس از آن از روی طرحی که به وسیله گرده
بر دیوار منتقل شده، هنر آیینه کاری را به وسیله چسباندن قطعات آیینه روی دیوار با
گچ و سریش به انجام می‌رسانند.
در سطوح آیینه کاری زمینه کار دارای نقوش یا خطوط
برجسته یا فرورفته است زمینه کار توسط یک فرد گچ‌بر مشابه طرح آیینه کاری آماده
شده، سپس قطعات آیینه به وسیله آیینه بر یا آیینه کار در اندازه و اشکال مورد نظر
با الگویی مقوایی برش داده شده (بدون انکه آنها را از هم جدا سازند) آماده میشود.
آنگاه آیینه چسبان به وسیله خمیری که مرکب از گچ و
سریش است قطعات آیینه را براساس طرح، به وسیله فشار آوردن دست به محل برش آنها روی
گچ کشته بر سطح کار می‌چسباند و با فشار دست برجستگی و فرورفتگی مورد نظر را ایجاد
میکند، سپس نقوش دلخواه و مورد نظر را پدیدار می‌سازد در خاتمه آیینه پاک کن سطح
کار را پاک کرده، براق میکند.
اجرای طرح روی کاغذ پس از تشخیص ابعاد و تقسیم‌بندی
گره محاسبه میشود سپس هر گره را در خود خرد کرده و به وسیله آیینه‌های حمیل یک
سانتی‌متری که در اطراف نقش گره چسبانده میشود، گره اصلی نمایان میشود.
در داخل لقاط گره نقوش ویژه طراحی شده مثل نقوش
اسلیمی و گل و برگ و پرنده و غیره را اجرا میکنند و افزون بر آن قسمت آیینه‌بری
به وسیله آیینه‌های رنگی و برش آیینه به صورت محدب که به نام "کُپ بری" (آیینه محدب) معروف است، طرح لازم را آماده کرده و به عنوان مثال در طرح
درخت انگور الوان، سیاه و یاقوتی که هم رنگ و هم ابعاد آن مشخص است، شبیه اصل درخت
طراحی میکنند و آیینه محدب را بر اساس طرح آماده با گچ بر سطح کار می‌چسبانند.
سپس لایه گچ نرم در قطر حدود سه میلیمتر بر آخرین سطح بر جسته مالیده میشود و پس
از آن شیشه‌های محدب ساخته شده را خرد کرده و با انواع آیینه‌های رنگی به کار می‌برند.
در مورد طرحهای گیاهی و اسلیمی و قواره سازی،
مانند معرق‌کاری برای تمام نقوش، الگو تهیه کرده و پس از برش آیینه با الماس، به کمک سنگ،
لبه‌های آن را گرد میکنند. در دوره قاجار آیینه را تخت می‌چسباندند و روی آن چهره
ای از خورشید خانم یا زنان درباری و فرنگی با طرحهای گل و مرغ به شیوه مینیاتوری نقاشی کرده و سپس آیینه‌کاری می‌کردند. نظیر آن در چهل ستون و خانه قدسیه اصفهان موجود است.
ضخامت مطلوب آیینه برای آیینه‌کاری یک میلیمتر است، اما تا ضخامت دو میلیمتر یا بیشتر نیز به کار برده شده است. از آنجا
که واردات آیینه، گران قیمت و شکننده بود، استادکاران ایرانی از مدت‌ها پیش به
ساخت آیینه‌های قلع و سیمابی می‌پرداختند. بعدها جیوه دادن آیینه تغییر کرد و آب
مقطر و"نیترات دراژن" (سنگ جهنم )به کار بردند. این آیینه چندان که باید
شفاف نبود، از این رو در عمده آستانه‌ها و اماکن متبرکه آیینه‌های بلژیکی به کار
برده شده است.
خاستگاه آینه کاری :
ایرانیان از دیر باز به آب به دیدۀ دو نماد پاکیزگی و روشنایی و راستگویی و بخت و صفا (خوش یمنی ) نگریسته اند .در هر خانه نو همراه هر تازه عروس آینه ای با شمع دان وقرآن همراه بوده قصد تفسیر به رأی ندارم درنزد ایرانیان قبل از اسلام از دید زرتشت ، بارقه ای از آسمان ( از جانب ّاهورا مزدا )بر زمین تابید در مقابل اهریمن فرودآمده تا آتش (نماد )انسانها را از کجی و اهریمن محفوظ دارد .
در دوره اسلامی متوجه آیات بسیار صریح در قرآن کریم هستیم که " الله " به نور می ماند در آیه نور ........
در بخش معماری ساختن ِاستخر و حوض وآب نما در جلوی بنا از دیرگاه ایران معمول بوده و بکار بردن آینه برای آرایش بنا در دوره های جدید نمیتواند با این باوربی ارتباط باشد.
اما بهره گیری از قطعات ِ آینه و هنر آینه کاری به صورت کنونی گذشته از هم آهنگی باباورهای یاد شده ، ریشه ای اقتصادی نیز دارد ، بدین معنی که بخشی از سدۀ ۱۰ هجری
قمری به صورت یکی از اقلام وارداتی از اروپا به ویژه از "ونیز " به ایران آوارده می شده به هنگام جابجایی در راه می شکست . (آینه های امروزی اختراع یوستوس فون لیبک آلمانی در سال ۱۸۳۵ .م است " عبدی).
هنرمندان ایرانی با "شم " اقتصادی و ذوق هنری برای بهره گیری از قطعات
شکسته راهی ِابتکاری یافتند و از آنها برای آینه کاری استفاده کردند و آینه کاری ظاهرا
با کار برد آنها آغاز شده . بیت زیر از بینش کشمیری شاعر سده یازده هجری قمری نشاندهنده کار برد آینه های شکسته است :
هر پارۀ دلم چمنی از نگاه اوست آینه چون شکست شد آینه خانه است
آینه کاری در آغاز با نصب جامهای یک پارچه آینه بربدنۀ بنا آغاز شد . نه تنها درون بنا که دیواره های ایوانهای ستوندار عصر صفوی نیز با آینه های بزرگ تزیین می شد .
جابری انصاری در "تاریخ اصفهان و ری " مینویسد تا حدود سال ۱۳۰۰.ه ق آینه ای بسیار بزرگ و شفاف به نام " آینه چهل ستون نما " یا بر دیوار بالا سر حوض ایوان کاخ چهلستون نصب بود که هر قدر جمعیت از درب عرابه چهل ستون که تا عمارت تقریباً یکصد و هشتاد تیر فاصله داشت عکس آن جماعت در آن آینه به خوبی نمودار بود ، این آینه را به عمارت مسعودیه ( قصرضل السلطان ) در تهران منتقل کردند وبا زودودن جیوه آن به دری بلورین و تراش دار که با قرقره و فنر باز بسته می شد تبدیل کردند . این درب در نهضت مشروطیت با هجوم بختیاریها به مسعودیه شکست . کار برد آینه های بزرگ در کاخهای دورۀ قاجاریه تدوم یافت . آینه کاری " تالار آینه " و "کاخ الماس " ، " کاخ شمس العماره "، کاخ باد گیر " کاخ گلستان از بهترین نمونه های کار برد آینه قدی در این دوره است . آینه کاران ایرانی در مسیر تکامل هنر خود از قطعات کوچکتر آینه بهره گرفته و به پدید آوردن آثار دقیق تر و ظریفتر پرداختند .
برای این کار جام های ِ آینۀ نازک به کشور آلمان سفارش داده شد و با ورود آنها در برش سهولتی تازه پدید آمد و قطعات آینه را آسانتر برش می دادند . هنر مندان آینه کاراین آینه ها را به اشکال مختلف هندسی چون لوزی و مثلث ، مستطیل و جز آن می بریدند و به صورت تخت و بر جسته در کنار هم به طور یکنواخت و منظم می چیدند. البته هنر گره سازی (از کنار هم چیدن اشکال منتظم هندسی ) در صنعت چوب و البته هنر کاشی سازی معرق که سابقه دیرینه در این مرز و بوم دارد وجود داشته و کار بردن آن در هنر آینه کاری که خود به[ نسبت جدید درهنرهای سنتی ( ۴۰۰سال )] می باشد رخنه کرده و از آن آرایه های داخلی بسیار زیبا خلق شده ، البته – قصد نظریه پردازی در مورد این هنر ندارم (هنررا فارق از قالب میدانم ) اما قریب به اتفاق اکثر اساتید این هنر رایج ترین طرحها در آینه کاری را شیوه (گره سازی ) و (رسمی سازی ) میدانند این از دیدگاه گوناگونی شکلها و تنوع کار برد گسترده ای در تمام شاخه های هنر ایران دارد طرحهای دیگر چون (قاب سازی ) یا (قاب بندی ) به شیوه گوناگون به ویژه در تزیین سقف ها به کار می رفت . گاهی قاب های تشکیل دهنده سقف تنها از آینه های مسطتیل شکل شامل می شد(شبکه بندی سقف) و باز تاب تصویر دیوارهای آینه کاری شده و اشیای داخل تالار عمارت و نقش های رنگارنگ قالی کف تالارو شیشه های رنگی پنج دریها و اروسیها را در خود داشت و منظرهای دلپذیر پدید می آورد . سقف (تالار آینه ) کاخ گلستان یکی از بهترین نمونه های این گونه آینه کاریست . گاهی در سقفها آینه های جام یک پارچه به کار میرفت که سطح آن را با رنگ دست ساز (نقاشی اسلیمی ، گل ومرغ ،گل وبوته ،و تصویر اشخاص بعضاً نقاشی پشت آینه)کرده اند چند نمونه از ان را در سایت آینه کاری دات کام گذاشته ام . در کاخ گلستان و کاخ جنقون بختیاری از این دست هنر دیده می شود . طرحهای دیگر چون :شمسه ترنج و قطار سازی متداول بوده است . این گونه طرحها را بر سطحهای صاف انجام می گرفت . شکلهای حجمی نیز در آینه کاری در گذشته و حال معمول بوده است . از جمله نیم کُرهای کوژ یا کاو که به (کاسه )، (جام) یا گل جام شهرت دارد و یا مقرنسهایی که با آینه کاری پوشانده میشود و سقف نیم گنبدی (نیم کاره )ایوانها یا زیر گنبدها " سه کنجها " و بر کار بندی ها به کار میرود . از بهترین نمونه های این گونه تزیینات مقرنسهای ایوان آینه حضرت معصومه در قم است .
آمیزه ای از نقاشی بر چوب و آینه در آینه کاری نیز معمول بوده . در عمارت کاخ باد گیر کاخ گلستان ِ تهران و در سقف تالاربزرگ عمارت نارنجستان شیراز تلفیق این دو هنر را می توان دید .
مراحل اجرای آینه کاری :
مراحل مختلف آینه کاری بدین گونه است که نخست طرح کار توسط ( رسام ، معماربنا یا خود آینه کار ) تهیه می شود .
در طرحهای پیچیده کاغذ را سوزنی میکنند و به وسیله آن سطح را (گّرده ) می زنند و سپس آینه کاری را برابر گرده اجرا میکنند . در مواردی که آینه کاری دارای سطح برجسته باشد زمینۀ کار را قبلا گچبری کرده برابر طرح آماده می سازد. (جام کش) ورقه آینه یک تکه را در اشکال واندازه های مورد نیاز بسته به طرح بریده وآماده میکند آنگاه (آیینه چسبان)با ملات مخصوص قطعات آیینه را برابرطرح بر سطح کار می چسباند و نقوش دلخواه را پدید می آورد.
در پایان( ایینه شور)کار پاک کردن وجلا دادن (پرداخت کاری)آیینه را برعهده می گیرد توجه داشته باشید تمام مراحل را استاد کار به دقت زیر نظر دارد. ابزار کار آیینه ساده و صدالبته به ،هنر و تجربه استادکار متکی است که شامل الماس (نرم بر) ,گونیا ,خط کش است. از آیینه با ضخامت کم (۱, ۵/۱ ,۲,میلیمتر) استفاده می شود برای برش آیینه کاری باید کنیم یعنی باید ببینیم طرح مورد نظر از چه اجزایی تشکیل شده مربع ,مثلث، لوزی سپس طرح را برش عمیق میدهیم سپس روی قطعات کوچک را با الماس نرم بر (درِز) میدهیم آینه درز دار بسیارترد وشکننده است سپس آن را روی ملات گذاشته با تلنگر جدا میکنیم .
آسیب شناسی :
آسیب هایی که در آینه کاری بوجود می آید معمولاٌ (مه گرفتگی ) ، ریخته گی، شکستگی در اثر ضربه ، سیاه شدن یا از بین رفتن اندود پشت آینه که بعضاٌ تخریب بیولوژیک یا فیزیکی می باشد .
نقش آینه کاری در معماری
آینه کاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در این گروه هنرهای زیبا دانست که ایرانیان در معماری داخلی و تزیین درون نما به کار گرفته اند . اجراکنندگان این شاخه از هنر که به دقت، ظرافت و حوصلهٔ بسیار در کار نیازمند است از زمان پیدایش تاکنون همواره هنرمندان ایرانی بوده و هستند.
آینه کاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در این گروه هنرهای زیبا دانست که ایرانیان در معماری داخلی و تزیین درون نما به کار گرفته اند . اجراکنندگان این شاخه از هنر که به دقت، ظرافت و حوصلهٔ بسیار در کار نیازمند است از زمان پیدایش تاکنون همواره هنرمندان ایرانی بوده و هستند . آینه کار با ایجاد اشکال و طرحهای تزیینی منظم و بیشتر هندسی از قطعات کوچک و بزرگ آینه در سطوح داخلی بنا فضائی درخشان و پرتلالو پدید می آورد که حاصل آن بازتاب پی در پی نور در قطعات بی شمار آینه و ایجاد فضائی پر نور ، دل انگیز و رؤیایی است .
● پیدایش آینه کاری
مدارک تاریخی نشان می دهد که تزیین بنا با آینه برای نخستین بار در شهر قزوین پایتخت شاه تهماسب اول و در دیوان خانه ای که او به سال ۹۵۱ ق آغاز و به سال ۹۶۵ ق به پایان رساند آغاز شده است . خواجه زین العابدین علی عبدی بیگ نویدی شیرازی در کتاب (( دوحه الازهار )) که پیش از سال ۹۵۵ ق . سروده شده در وصف دیوان خانهٔ قـزوین و ایـوان آینه کاری شـده آن ابیات زیر را می سراید :
زهـی فـرخ بتـای عـالـم آرای
که در عالم ندیدی کس چنان جای
به هـر یکجـا نبـش ایوان دیگر
جهـان آرا نـگـارستـان دیـگر
بهـر ایـوان کـه آیـد در مقابل
شـود آینیـهٔ بـخشـش مـقابـل
پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان به سال ۱۰۰۷ ق آینه کاری در کاخهای تازه ساز این شهر و کاخ اشرف (بهشهر) گسترش یافت . در تزیین بسیاری از کاخهای سلطنتی اصفهان که به نوشتهٔ شاردن شمار آنها از ۱۳۷ فزونتر بود از آینه کاری استفاده شد . از میان آنها کاخ معروف به (آینه خانه) که به سبب کاربرد بسیار آینه در آن بدین نام شهرت داشت از همه زیباتر بود . (آینه خانه) چون چهلستون ایوانی با ۱۸ ستون آینه کاری شده داشت و تالار و سقف ایوان و دیوارهای آن را با آینه های یک پارچه به درازای ۵/۱ تا ۲ متر و پهنای یک متر آراسته بودند.
بازتاب تصویر زاینده رود و بیشه های ساحل شمالی آن در آینه های این بنا منظره ای دلپذیر به وجود مـی آورد . میـرزا مظفـر که به سال ۱۰۷۶ ق . در ردهٔ منشیان دربـار شاه عباس دوم صفوی بوده اشعـاری در وصـف (آینه خانه) سـروده و آن را (عشرت سرای) شاه صفـی می خـواند . از سروده های او روشن است که این کاخ و کاخ (هفت دست) در دورهٔ شاه صفی آغاز و در دورهٔ شاه عباس دوم پایان یافته است . بخشی از آنچه او دربارهٔ (آینه خانه) سروده چنین است :
فـانـوس و شمـع قـدی و پـا تـا سـر آینـه
رویت صباح عهد عید ، ترا پیکر آینه
نقـاش صنـع لـم یـزل از سـایـهٔ تـو بسـت
بر پرده های دیدهٔ هفت اختر آینـه
این جلوه گاه کیست که در هر طرف در او
صـورت نمـای گشتـه زیکدیگر آینـه
عشـرت سـرای شاه صفـی دان کـز او بـود
روشـن چـراغ اختـر چشـم هـر آینه
خـوانـد خـط جبیـن مـلائـک بــه نـه فلـک
افتـد اگـر ز روی تو عکس در آینـه
در کاخ چهلستون نیز که بین سالهای ۱۰۵۲ ق تا ۱۰۷۸ ق در دورهٔ پادشاهی شاه عباس دوم بنا شده از آینه با گستردگی استفاده کرده اند . در این کاخ آینه های قدی یا بدن نما و قطعات کوچک آینه و شیشه های رنگین برای آراستن سقف و بدنه ایوان و تالار به کاررفته و بدنهٔ ۱۸ ستون ایوان نیز با شیشه های رنگین و آینه تزیین شده بود.
جملی کارری (Gemlli Careri) جهانگرد ایتالیائی که سفرنامهٔ خود را به سال ۱۱۰۵ ق به روزگار شاه سلیمان صفوی نوشته در شرح بازدید خود از کاخ میرزا طاهر حاکم آذربایجان می نویسد : در یکی از حیاطهای داخلی کاخ اتاق آینه کاری زیبائی وجود دارد که نه تنها دیواره حتی روی بخاری آن نیز با قطعات درخشان آینه تزیین شده و در زیر تابش آفتـاب صحنـه ای خیـره کننده ایجاد می کند . پیداست که این جهانگرد برای نخستین بار با چنین آرایه ای در معماری روبرو و از دیدن آن شگفت زده شده است .
برافتادن صفویان و ناپایداری سیاسی و اقتصادی سرچشمه گرفته شده از آن برای مدتی آینه کاری را دچار رکود کرد . نخستین بنای آینه کاری شده پس از این دوره دیوانخانهٔ کریمخان زند در شیراز بود که آنهم به سال ۱۲۰۹ ق به فرمان آقا محمد خان قاجار ویران شد و ستونهای یک پارچه حجاری شده و درهای خاتم و آینه های بزرگ آن را برای توسعه و بازسازی ایوان دارالاماره تهران (ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران حمل کردند . آینه کاری در سدهٔ ۱۳ هجری قمری رو به ترقی و گسترش نهاد و تکاملی تدریجی اما محسوس داشت . در طول این قرن آثار زیبائی چون تالارها و اتاقهای شمس العماره (۱۲۸۴ ق) ، (تالار آینه) کاخ گلستان (۱۲۹۹ ش) در تهران ، آینه کاری ایوان و آستانهٔ حضرت عبدالعظیم در شهر ری ، و آینه کاری دارالسیادهٔ آستان قدس رضوی (۱۳۰۰ ق) در مشهد انجام گرفت که هر یک به تناسب شیوهٔ کار نمونه های برجسته ای از شیوهٔ آینه کاری این دوره به شمار می آیند . در چهار دههٔ نخست سدهٔ ۱۴ هجری قمری رکودی چشمگیر در آینه کاری مشاهده می شود . در این دوره طـولانی به جز آینـه کـاری ایـوان آستان حضـرت معصـومه (۱۳۰۳ ق) در قم ، آینه کاری در خور تـوجـه دیگری را نمی شناسیم .
اما نحستین تجربه های پس از این رکود با شگفتی بسیار از تکامل و پیشرفتی محسوس و چشمگیر حکایت دارد . در بخشهای آینه کاری شدهٔ دو کاخ شهوند (کاخ موزهٔ سبز کنونی) در مجموعهٔ سعدآباد شمیران و کاخ مرمر در تهران که به ترتیب در سالهای ۱۳۰۶ و ۱۳۱۵ ش ساخته شدند ، تکامل و نوآوریهای تازه دیده می شود ، گسترش کاربرد آینه کاری تحول دیگری است که در این سده پدید آمد . از این پس آینه کاری از محدودهٔ امکان مذهبی و کاخهای سلطنتی خارج شد و به صورتی گسترده در اماکن همگانی چون هتلها ، رستورانها ، تأترها ، فروشگاهها و حتی خانه ها به کار رفت . این گسترش در شیوه سنتی آینه کاری بی اثر نبود و با نوآوریهای تازه همراه شد .
برگزیدۀ ماخذ :
- النارس ،آدام ،سفرنامه ، ترجمه احمد بهپور ، تهران، ۱۳۶۳ ش.
- پوپ، آرتراپهام ،مراحل برجسته در معماری امروز ایران،سیری در صنایع دستی ایران تهران ، ۱۳۵۵ش.
- جابری انصاری ، میرزاحسن خان ٍتاریخ اصفهان و ری ۱۳۲۱ش.
- دالمانی ، هانری رنه ،سفرنامۀ از خراسان تا بختیاری ،ترجمه فره وشی (مترجم همایون ، تهران ،۱۳۵۵ ش)
- دایرهالمعارف بزرگ اسلامی ،آینه کاری
- شاردن ،ژان سفرنامه ،گنجینه آثارقم ،قم ۱۳۴۹ ش،
- کارری جملی ، سفرنامه ترجمه عباس نخجوانی وعبدالعلی کارنگ ، تبریز ۱۳۴۸ش
- نوید شیرازی ،زین العابدین امیر عبدی ، دوحه الازهار ، مسکو ۱۹۷۴ م،
- هنر فر ، لطف الله ، گنجینه آثار تاریخی آصفهان ،اصفهان ۱۳۴۴ش.
- سایت میراث فرهنگی
- سایت فرهنگی هنری صبا
