بازارهای ایران

مقدمه

بازارهای ایران

بازار واژه‌ای فارسی است و ریشه آن در زبان پهلوی بهاچار به معنی مکان قیمت‌ها است

از نظر تاریخی، بازار به محلی اطلاق می‌شود که خریداران و فروشندگان برای مبادله کالا یا خدمات به آن مراجعه می‌کنند.

مجموعه بازار در ایران از دوران ساسانیان در شهرهایی که رونق بازرگانی داشتند شکل گرفت. بازار به عنوان نهادی اقتصادی اجتماعی استخوان‌بندی شهر و روستاهای بزرگ به شمار می‌رود.

هسته ابتدایی بیشتر بازارها در حوالی دروازه مهم شهر تشکیل شده و در امتداد مسیرهای اصلی گسترش و ادامه می‌یافت. شکل‌گیری بازار و نحوه توسعه و ساماندهی فضاها، به کارکرد و رشد اقتصادی آن بستگی داشته است.

تعامل و هماهنگی بین عناصر بازار همواره به پویایی بازار کمک می‌کند. عناصری چون راسته اصلی، راسته‌های فرعی، دالان، چهارسو (چهار سوق)، میدان و جلوخان را از فضاهای ارتباطی بازار به شمار می‌آیند.

اغلب بازارهای ایران به صورت خطی شکل گرفته‌اند و با اهمیت‌ترین مسیر با حجره‌های اطرافش، راسته اصلی بازار قلمداد می‌شوند و در امتداد راسته اصلی، اصناف و مشاغل معتبر قرار می‌گرفتند.

توسعه و گسترش بازار در معابر و مسیرهای فرعی موجب به وجود آمدن راسته‌های فرعی می‌شدند. فراوانی راسته‌های فرعی به رونق فعالیت‌های اقتصادی بستگی داشت. اغلب، هر راسته فرعی مختص یک صنف مشخص بوده است.

دالان معمولاً در بازارهای سنتی عملکرد ارتباطی بین راسته‌های بازار با یک فضای معماری را داشته است. حجره (دکان)، کاروانسرا، تیمچه و قیصریه نیز از فضاهای معماری بازار به شمار می‌روند.

دکان یا حجره از کوچکترین ولی مهم‌ترین فضاهای معماری بازار است. به همین دلیل راسته بازار با حجره‌های پیرامونش هویت داشته‌اند.

کاروانسراها نیز به عنوان شاخص‌ترین فضای معماری بازار کارکردی همانند مجتمع‌های تجاری امروزی داشته‌اند. با تضعیف نقش کاروان‌ها در سامانه حمل و نقل بازار، واژه کاروانسرا به سرا یا کاروانسرای شهری تغییر پیدا کرد.

نحوه استقرار در کاروانسراهای شهری به صورت موقت بوده و به همین جهت بیشتر آنها فاقد شترخوان یا اصطبل هستند. اغلب سراها دارای یک میانسرا یا حیاط مرکزی هستند و در ۴ سمت آنها حجره هایی در ۲ اشکوب ساخته می‌شد.

به طور معمول فضاهای زیرزمین به عنوان انبار و محل نگهداری کالا مورد استفاده بوده و حجره اشکوب همکف محل عرضه کالا و اشکوب فوقانی به عنوان دفتر اداری، کارکردی بازرگانی داشته است.

چهار سو یا چهار سوق محل تقاطع ۲ راسته مهم بازار است که این فضا از حیث اقتصادی و اجتماعی بسیار با اهمیت بوده است.

تیمچه به معنی کاروانسرای کوچک بوده است ولی در دوره معاصر، به سرای کوچک سرپوشیده اطلاق می‌شود که با پاساژهای امروزی قابل قیاس هستند. ویژگی سرپوشیده بودن تیمچه‌ها، شرایط را برای عرضه کالاهای با ارزش مانند فرش و پارچه فراهم می‌کند.

از نظر طراحی معماری در بازارها، ترکیب‌های متفاوتی از تیمچه و کاروانسرا وجود دارد که یکی از نمونه‌های زیبا و معمارانه آن تیمچه و سرای بخشی در بازار کاشان است. این مجموعه از لحاظ تناسبات و ساماندهی فضایی بی نظیر است.

قیصریه به معنی بازار شاهی است ولی در ایران به فضایی گفته می‌شود که خصوصیات معماری و کالبدی تیمچه یا دالان را دارد ولی کارکرد آن عرضه کالاهای لوکس مانند منسوجات است.

فهرست بازارهای قدیمی ایران

بازار آمل، آمل

◊ بازار اختیاری، کرمان

◊ بازار اراک، اراک (قاجاریان)

◊ بازار اردبیل، اردبیل

◊ بازار ارگ، کرمان

◊ بازار ارومیه، ارومیه

◊ بازار اصفهان، اصفهان

◊ بازار اصلی کرمان، کرمان

◊ بازار امیر، تبریز

◊ بازار امیر، تهران

◊ بازار بین‌الحرمین، تهران

◊ بازار تهران، تهران

◊ بازار حاج‌‌آقا علی (رفسنجانی)، کرمان

◊ بازار دامغان، دامغان (صفویان)

◊ بازار زرگری (قیصریه ابراهیم‌خان)، کرمان

◊ بازار سردار، کرمان

◊ بازار سمنان، سمنان (قاجاریان)

◊ بازار سنتی قشم، قشم


◊ بازار سنندج و آصف، سنندج

◊ بازار شیخ علاءالدوله، سمنان (ترکمانان)

◊ بازار شیشه‌گرخانه، تبریز

◊ بازار عزیز، کرمان

◊ بازار عطاری، کرمان

◊ بازار قدمگاه (راجی کرمانی)، کرمان

◊ بازار قدیمی اهر، اهر

◊ بازار قدیمی بابل، بابل

◊ بازار قدیمی بروجرد، بروجرد

◊ بازار قدیمی گرگان، گرگان

◊ بازار قلعه (محمود)، کرمان

◊ بازار قم، قم

◊ بازار قیصریهٔ لار، لار (صفویان)

◊ بازار کاشان، کاشان

◊ بازار کفاش‌ها، کرمان

◊ بازار کلاه مالی، کرمان

◊ بازار گنجعلی‌خان، کرمان

◊ بازار ماهی بندرعباس، بندر‌عباس

◊ بازار مسگری، کرمان

◊ بازار مظفری، کرمان

◊ بازار ملایر، ملایر

◊ بازار میدان ارگ (توحید)، کرمان

◊ بازار میدان قلعه، کرمان

◊ بازار میرزا سیدرضا، خرم‌آباد

◊ بازار نراق، نراق، دلیجان (قاجاریان)

◊ بازار نو شیراز، شیراز (قاجاریان)

◊ بازار و مجموعهٔ وکیل، کرمان

◊ بازار وکیل شیراز، شیراز (زندیان)

◊ بازار همدان، همدان

◊ بازار یزد، یزد

◊ بازارهای روز، استان مازندران

◊ بازارهای قدیمی، استان همدان

◊ بازارهای قدیمی، استان یزد

◊ بازارهای قدیمی، زنجان

◊ پنجشنبه‌بازار میناب، میناب

◊ تیمچهٔ امین‌اقدس، تهران

◊ تیمچهٔ حاج‌آقا عبداللّه (عطارها)، کرمان

◊ تیمچهٔ حاج‌سیدکاظم

◊ تیمچهٔ حاج‌محمدتقی

◊ تیمچهٔ درویش‌مهدی

◊ تیمچهٔ رضوی

◊ تیمچهٔ سرباز

◊ تیمچهٔ سرپوشیده

◊ تیمچهٔ صدراعظم، تهران

◊ تیمچهٔ علاءالدوله، تهران

◊ تیمچهٔ قیصریه، تهران

◊ تیمچهٔ کتاب‌فروشان، تهران

◊ تیمچهٔ کوزه‌گرها، کرمان

◊ تیمچهٔ مظفریه، تبریز

◊ تیمچهٔ مهدیه، تهران

◊ تیمچه بازار خمین، خمین (صفویان، قاجاریان)

◊ چهارسوق بزرگ، تهران

◊ چهارسوق گنجعلی‌خان، کرمان

◊ راسته بازار کهنه، قم

◊ راسته بازار نو، قم

◊ راسته بازار، تبریز

◊ روز‌بازار و هفته‌بازارها، استان گلستان

◊ روزبازارها و هفته‌بازارها، استان گیلان

◊ سرای حاجی‌رضا، قزوین (قاجاریان)

◊ سرای رضوی، قزوین (قاجاریان)

◊ سرای سعدیه (سرای سعدالسلطنه)، قزوین (قاجاریان)

◊ سرای شاهرودی، قزوین (قاجاریان)

◊ سرای ضرابخانه، قزوین (صفویان)

◊ سرای گلشن، قزوین (قاجاریان)

◊ سرای گلشن، کرمان

◊ سرای مشیر (سرای هنر)، شیراز (زندیان)

◊ سرای وزیر، قزوین (صفویان)

◊ کانون‌های مبادله، استان تهران

◊ مجموعهٔ بازار تبریز، تبریز

◊ مجموعهٔ‌ بازار قزوین، قزوین (صفویان)

◊ هفته‌بازارها، استان گیلان

بازار قیصریه لار

بازار قیصریه در شهرستان لار از توابع استان فارس کشور ایران واقع شده‌است. این بازار یک مجموعه نفیس و پرتنوع معماری قدیم ایران است. جلوه‌های بارزی از شیوه‌ها و شگردهای معماری گذشته – از پیش از صفویه، تا قاجاریه در این مجموعه تاریخی بچشم می‌خورد و با آنکه غبار صدها سال بر رخسار آن نشسته‌است، استحکام و قدرت بافت آن کمترین آسیبی ندیده‌است. این معنی را بازار قیصریه لار و کاروانسراهای پیرامون آن با زلزله‌های مهیبی که مغرورانه از سر گذرانده‌اند، بی‌آنکه خدشه‌ای بپذیرند، اثبات کرده‌اند.

بازار قیصریه از نظر آرتور پوپ

آرتور پوپ – ایرانشناس نامی معتقد است : در ساختن گنبدهای آجری ایران مقام اول را حائز است. معماران با قریحه ایران مسئله پیچیده و غامض ساختن «گنبد بر پایه چهار گوش» را حل کرده‌اند و حال آنکه حل این معما برای مهندسان و معماران رم میسر نشده‌است. این امر باعث شد که طاقهای زشت و ناهنجار زمان اشکانیان و ساسانیان براثر ساختن گنبدهای باشکوه دوره سلجوقیان مبدل به ساختمانهای آراسته و شاعرانه زمان صفویه شود. این مسیر رو به کمال معماری ایران و این تعالی ذوق و قریحه را که «پوپ» از آن سخن می‌گوید، در مجموعه بازار قیصریه «لار» به وضوح می‌یابیم. نمای داخل گنبد بازار از سنگ تراش است. چهار دالان طولانی «شمالی» ، «جنوبی» ، «شرقی» و «غربی»، استخوان‌بندی اصلی بازار را می‌سازند. این دالانها در محل یک چهار سوق یکدیگر را قطع می‌کنند. در طرفین دالان جنوبی و شرقی و غربی ۱۳ زوج مغازه و در طرفین دالان شمالی ۱۴ جفت مغازه احداث شده‌است. بنای اصلی بازار خیلی قدیمی است.

بازار قیصریه در فارسنامه ناصری

کتاب فارسنامه ناصری آگاهی‌هائی از این بازار و چگونگی ایجاد آن به ما می‌دهد : «ایالت خطه لارستان» در زمان شاه کیخسرو تا سال ۱۰۱۱ در دودمان گرگین میلاد باقی بماند و آخرین اولاد او میرزا علاءالملک مشهور به شه ابراهیم خان پسر نورالدهرخان لاری است که نواب الله وردی خان والی فارس او را به قهر و غلبه گرفته در وقتی که شاهنشاه ایران شاه عباس ماضی صفوی در نزدیکی شهر بلخ توقف داشت، الله وردی خان و شاه ابراهیم خان لاری وارد شدند و بعد از چند روزی شاه ابراهیم خان وفات یافت و اکنون از آثار ملوک گرگینی در شهر لار مسجد جامع چاربازار مشهور به قیصریه‌است که دیوار و طاقهای داخلی و خارجی آنها را از گچ خالص و سنگ تراشیده منبت و مقرنس ساخته‌اند و چندین مرتبه آن را تعمیر نموده‌اند و درسال ۱۰۱۵ حاجی قنبر علی بیک ذوالقدر جهرمی وزیر خطه لار، قیصریه را تعمیری لایق نمود، چنانکه در پیشانی طاق بزرگ چهارسوق قیصریه این قطعه را نگاشته و تاکنون باقی است. شکر خدا که باز بتابید کردگار در عهد پادشاه جهان سایه خدا، تاریخش از خرد طلبیدم جواب گفت دارلامان ا رشد احیاء از این بنا ۱۰۱۴ بازار قیصریه لار به دوره پیش از صفویه تعلق دارد، اما بخاطر فرسودگی و صدماتی که بر آن وارد آمده بود، در زمان شاه عباس کبیر احیا و نوسازی شد. این مرمت و بهسازی در عصر قاجاریه تجدید شد و نشانه‌ها و یادگارهای تازه‌ای از شیوه معماری این عصر به مجموعه «لار» افزوده گشت.

بازار قیصریه در درحال حاضر

بازار درحال حاضر شامل دو شبکه شمالی و جنوبی است که مدخل ورودی جنوبی آن از میدان جدید الاحداث لار شروع و به محلهای شمالی قدیمی بازار ختم می‌شود. رشته دیگر شرقی و غربی است که در تقاطع بازار شمالی جنوبی دارای یک چهارسوق وسیع است. چهارسوق بصورت ۸ گوش است و در چهار گوش آن چهار باب مغازه در هر سمت احداث شده‌است. در اطراف چهارسوق و در پشت چهار مغازه هرسمت چهارسوق، بازاری بعرض ۳/۴متر دورادور ادامه دارد و باین ترتیب طرح جانبی را بوجود آورده‌است که در سایر بازارهای ایران نظیر آن دیده نمی‌شود. طول بازار شرقی و غربی ۶/۱۱۷ متر و طول بازار شمالی جنوبی ۴/۱۲۴ متر است. جالب‌ترین بخش بازار قیصریه لار طرح چهارسوق آن است که در نوع خود از نظر معماری منحصر بفرد است. گنبد سنگی چهارسوق دارای طرح بسیار جالبی است و ارتفاع آن از ۱۸ متر تجاوز می‌کند.

سرمشقی برای ساختن بازارهای قدیمی

بازار قیصریه لار سرمشقی برای ساختن سایر بازارهای قدیمی ایران بود و از روی طرح این بازار، بازارچه بلند اصفهان و سپس در دوره زندیه بازار وکیل بنا شد. بازار قیصریه دارای ویژگیهای جاذبه انگیز و چشمگیری است که در دیگر بازارهای قدیمی ایران نظیر آن دیده نمی‌شود. طاقهای ضربی با این ارتفاع در سایر بازارهای قدیمی ایران دیده نمی‌شود. بلندی طاق ضربی در چهارسوق به ۱۸ متر می‌رسد و عظمت حشمت آمیز آن تأثیر اعجاب‌انگیزی در بیننده بر جای می‌گذارد. بر روی طاق ضربی چهارسوق بادگیر (خشیخان) ساده‌ای زده‌اند که باعث تهویه بازار می‌شود. بعلت ارتفاع زیاد طاق چهارسوق، این تهویه بطور کامل انجام می‌گیرد، بهمین جهت بازار قیصریه در تابستانها دارای هوای فوق‌العاده خنک است. طاق عظیم ضربی چهارسوق که روی یک هشتی قرار دارد، پس از گذشت صدها سال کوچک‌ترین خللی نیافته‌است و با ان شکوه نخستین چشم را می‌نوازد. چند نمونه از درهای قدیمی مغازه‌ها هنوز در محل خود باقی است. در سایر مغازه‌ها جایگزینی درهای آهنی بجای درهای چوبی نخستین، به گونه وصله ناجوری می‌نماید. کف خیابان و میدان جنوبی بازار از کف بازار بلندتر است و بهمین جهت ۳/۱ ارتفع بازار پائین‌تر از سطح آن قرار دارد. یک پلکان سنگی رابط خیابان به بازار است. تاریخ تعمیرات بازار قیصریه درعهد صفوی درپی گنبد چهارسوق نقش بسته‌است. کتیبه سنگی دیگری که در مدخل بازار در سمت جنوب بر پیشانی دروازه ورودی نصب شده آگاهی لازم را درباره تعمیرات و نوسازی بازار در دوران قاجار بدست می‌دهد.

کتیبه سنگی سردر جنوبی بازار

این کتیبه بر روی سنگ مرمر در پیشانی سردر ورودی جنوبی قیصریه نصب شده و مربوط به تعمیرات بازار قیصریه لار در زمان ناصرالدین‌شاه است. متن کتیبه در ۸ سطر با خط نستعلیق چنین خوانده می‌شود: بعهد خسرو صاحب قرآن ناصر دین که داشت مملکت ایران زمین حصن حصین مثال داده فرمان او قضا و قدر پناه جسته درگاه او زمان وسنین خدیولار خداوندگار عدل شعار که بود همت و توفیقشان مسلمین بنام فتحعلی خان ز فر وجود سخا برخش همت حاتم صفت نهادی زین نمود احیاء این قیصر را پس آنک گذشته بود ز ویرانیش شهور و سنین چه قیصریه که از شرم او هنوز چکد عرق ز عارض چین و ز چهره ماچین ز هجرت نبوی بد هزاروسیصد سال که شد تمام و بر او کرد آسمان تحسین زبان پاک بر ابدان پاک باعث شهر هزار .رحمت و جاودانا و قرین ۱۳۰۰

نوسازی بازار

نوسازی بازار قیصریه در دوره ناصرالدین شاه به‌وسیله فتحعلی خان گراشی حاکم فارس صورت گرفت. کتیبه دوم، کتیبه مفصلی است که درپای گلوی گنبد هشتی دالان قیصریه بخط نستعلیق در دوره شاه عباس کبیر نصب شده‌است. کتیبه چهارسوق قیصریه از سمت جنوب شروع می‌شود و مضمون آن چنین است: شکر خدا که باز بتأیید کردگار درعهد پادشاه جهان سایه خدا عباس شاه آنکه ز خاک درش مدام کسب سعادت ابدی می‌کند همای از یمن عدل خان زمان آنکه از کفش خجلت برد محیط چو گیرد ره سخای ویران سرای لار بسعی وزیر دهر دستور بحر خاطر و دارای مهرو رای قنبر علی بیک آنکه ز آئینه دلش در غیرت ابد شده جام جهان نمای. و در دنباله کتبیه، معمار بازار و بنای آن معرفی شده‌اند: عمل استاد نورالدین محمد – بنا احمد سپاه و اشعار کتیبه باز ادامه می‌یابد : مامور شد چنانکه نمانده‌است جغد را از وی ز بهر ساختنش آشیانه جای از قیصریه‌ای که هوای فضای او همچون نسیم باغ بهشت است غم‌زده‌ای تاریخش از خرد طلبیدم جواب گفت دارالامان لار شد احیاء از این بنا. و بنابراین برحسب حروف ابجد، تاریخ تجدید ساختمان و تعمیرات قیصریه در دوره شاه عباس کبیر و سال ۱۰۱۴ هجری قمری است. بازار را تعدادی کاروانسرا از دوره صفویه احاطه کرده‌است که هر یک از آنها نمونه ساحرانه و بارزی از معماری روزگار صفوی است، از جمله در گوشه جنوب شرقی میدان جدید الاحداث، کاروانسرای جالبی است که سردر آن رو بخیابان باز می‌شود. سردر ورودی دارای گچ‌بریهای دل‌انگیز و زیبائی است که به‌وسیله داران طولانی به صحن کاروانسرا مربوط می‌شود. صحن کاروانسرا دارای طرح چهارگوش است و در چهار طرف آن چهار ایوان باسبکی بسیار جالب بنا شده که دارای طاقهای بیضوی و جناقی است. فعلاً از حجره‌های اطراف کاروانسرا به‌عنوان انبار استفاد می‌شود.

آشنایی با بازار خان – یزد

بازار خان از جمله نقاط دیدنی و قدیمی شهر یزد به شمار می‌آید و در مرکز این شهر در خیابان قیام واقع است

ساخت این بازار به زمان ناصرالدین‌شاه قاجار برمی‌گردد. مجموعه زیبا و قدیمی بازار خان و حسینیه و آب انبار و حمام جنب آن معرف معماری گذشته این دیار است.

ساختار متفاوت و عرض متباین این بازار، حکایت از ساخت تدریجی‌اش دارد. بازار خان 258متر طول دارد و ارتفاع آن بین 4 تا 6 متر متغیّر است.

در بخش شمالی- جنوبی بازار 53 مغازه و در بخش شرقی- غربی آن 100 مغازه وجود دارد.

مجموعه بازار خان در سال 1382 با شماره ۸۵۴۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آشنایی با بازار اراک - مرکزی

بازار اراک که تلفیقی از معماری سنتی و مدرن است، در مرکز شهر اراک قرار دارد و با ۲ ورودى شمالى و جنوبى و ۸ گذر شرقى و غربى به محیط پیرامون خود متصل است.

این بازار تاریخی که حدود 14 هکتار مساحت دارد، بیش از 2 قرن پیش همزمان با شکل‌گیرى شهر سلطان آباد (اراک کنونى) از سوى یوسف خان گرجى در دوران فتحعلى شاه قاجار ساخته شد.

معمارى این بازار برگرفته از سبک معمارى دوره قاجار و داراى طاق‌هاى گنبدى شکل آجرنماست که به صورت ضربدرى ساخته شده است.

بازار اراک از مصالحی چون سنگ، آجر و چوب که با استفاده از ملات گچ، خاک، آهک و نیز صفحاتى که از ورق‌هاى منجمد شده سرب و مس به هم متصل شده‌اند، ساخته شده است.

این بازار با داشتن امکانات رفاهى، مسجد، حمام، مدرسه، آب انبار و شبکه فاضلاب در برخى محل‌ها از پیشرفته‌ترین اصول معمارى و شهرسازى زمان قاجار بهره‌مند شده است.

بازار اراک دارای ۵۰۰ باب مغازه، ۲۰ سراچه و تیمچه، مسجد، حمام، آب انبار، مدرسه تاریخى سپهدارى (حوزه علمیه امام خمینى(ره)) است.

از نماى پشت بام، گنبدهاى ممتد در 2 ردیف شمالى - جنوبى و غربى - شرقى قابل مشاهده است. گنبد چهارسوق بلندترین و عظیم‌ترین گنبد این بام است.

در مرکز هر گنبد دریچه‌اى تعبیه شده که کار نورپردازى و تهویه هواى هر سرا را انجام مى‌دهد. بهره گیرى از شیوه هاى خاص معمارى موجب شده که در فضاى این بازار در زمستان هوای گرم و در تابستان هوایى خنک و مطبوع جریان یابد.

زیباترین و مهم‌ترین سراى بازار اراک که همچنان ساختار اولیه خود را دارد، سراى کاشانى است که به بازار فرش اختصاص یافته است.

سراى مهر نیز به بازارچه صنایع دستى اختصاص دارد. در کنار بازار مسجد و مدرسه سپهدار، یکى از زیبا ترین مساجد اراک قرار دارد.

بازار اراک در سال 1355 و با شماره 1285 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

آشنایی با بازار اردبیل

بازار اردبیل که یادگاری از سبک معماری عهد صفویه به شمار می‌آید در مرکز شهر اردبیل قرار دارد.

این بازار مجموعه‌ای است متشکل از تیمچه، سرا، حمام و مسجد و از سابقه‌ای طولانی برخوردار است. به طوری که در سده‌های 7 و 8 هجری رونق فراوانی داست.

در سده‌های بعد، قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه‌ها و سراها از موقوفات بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به شمار می‌رفت و درآمد و عواید حاصله صرف مخارج این بقعه می‌شد.

بنای فعلی بازار از جمله آثار دوره صفویه و زندیه است که بر بنیان اولیه بازار ساخته شده است. قسمت عمده بازار اردبیل در تغییرات شهری در نیم قرن گذشته تخریب شد و ارتباط بعضی از بخش‌های آن با مرکز بازار از بین رفت.

از تقسیم‌بندی کلی بازار اردبیل می‌توان به بازار بقالان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه، چاقوفروشان، کلاه‌دوزان و بسیاری سرای دیگر اشاره کرد.

بازار اردبیل با طاق‌نمای جانبی، طاق و تویزه و گنبدهای ساده که معرف آثاری از دوره صفویه و قاجاریه است شامل راسته اصلی بازار، راسته پیر عبدالملک، راسته قیصریه، راسته کفاشان، راسته غلامان، بازار زرگران، سراجان، پنبه فروشان، مسگران، چاقو سازان، آهنگران، سرای خشکبار (حاجی میرزا)، سرای گلشن، سرای وکیل، سرای نو یا زنجیرلو، سرای حاج احمد، سرای حاج شکر، سرای مجیدیه، سرای امام جمعه، سرای دوگچی و تیمچه زنجیرلی است.

مجموعه بازار با طاق های جناغی و گنبدهای ساده پوشش یافته و عرض طاق‌نمای مغازه‌ها به طور متوسط 3 متر و قطر پایه‌های طاق‌ها حدود 80 سانتی‌متر است. روشنایی داخل بازار از طریق روزنه‌های تعبیه شده در پوشش‌های گنبدی تامین می‌شود.

از دیگر بخش های مهم بازار، چهار سوق یا بازار بزرگ قیصریه است. این بخش بنایی است مدور با گنبد کروی بلند و ساده. قطر بنا در پایین 12 متر و ارتفاع تقریبی آن 13 متر است.

بخش زیرین بنا، بدون در نظر گرفتن پایه مغازه ها و امتداد بازارچه‌ها عبارتند از 12 پایه که با 12 طاق جناغی زمینه را برای بر پایی گنبد فراهم ساخته است. در هشت طاق جناغی مغازه و در 4 تای دیگر راهرو بازارچه‌ها تعبیه شده است.

مجموعه بازار تاریخی اردبیل بعد از انقلاب توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شد و با شماره 1690 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

آشنایی با مجموعه بازار قدیمی همدان

مجموعه بازار سنتی و کاروانسراهای شهر همدان، از 38 بازار و راسته بازار و 26 سرا و کاروانسرا تشکیل شده و اکثراً نقاط آن با سبک معماری دوره قاجاریه ساخته شده‌اند

در گذشته، هر یک از راسته‌ها و کاروانسراهای این مجموعه به عرضه یک کالای خاص اختصاص داشته، اما این ویژگی، امروزه تا حدودی دستخوش تغییر شده است.

بازارهای همدان نیز مانند بازارهای اغلب شهرهای قدیمی مسقفند و از بافت معماری اسلامی برخوردارند. این بازارها در مرکز شهر همدان قرار دارند و هر یک مختص یک نوع مال‌التجاره یا پیشه‌ورانی است که دارای حرفه مشترکی هستند.

به علت موقعیت خاص جغرافیایی همدان و قرارگرفتن در مسیر راه‌های ارتباطی شهرهای غربی و نیز زائران انبوهی که از میانه و مناطق دور دست جهت زیارت عتبات عالیات در همدان توقف می‌نمودند این شهر از اهمیت خاص اقتصادی و جغرافیایی به ویژه در دوران صفویه برخوردار بوده‌است.

با دقت در نقشه همدان می‌بینیم که تمامی بازارهای همدان در حول و محور مسجد جامع ساخته شده. تجار و پیشه وران نماز ظهر و عصر را در آنجا اقامه می‌کنند.

راسته‌ها و قسمت‌های مختلف مجموعه بازارهای همدان عبارتند از:

راسته آهک فروش ها، سرگذر، آهنگرها، زنجیرسازها، چلنگرها، پالاندوزها، گونی فروش‌ها، چاقوسازها، راسته حسین خانی، راسته حاج فضل الله، حلّاج خانه، حلبی سازها، دبّاغخانه، رزین بُرها، زغالی ها، زرگرها، سبزه میدان، سمسار خانه، شالار یهودی، شیشه فروش ها، صحّافخانه، صندوق سازها، علاقبندها، قصاب‌ها، قیصریه فرش فروش‌ها، نجّارها، قنّادها، کاه فروش‌ها، کفشدوزخانه بزرگ، کفشدوزخانه کوچک، کهنه فروش‌ها، گیوه کش‌ها، مسگرها، نخود بریز ها، نمدمال‌ها و ... .

آشنایی با بازار کاشان – اصفهان

بازار کاشان از جمله مهمترین آثار تاریخی و دیدنی شهر کاشان است و از اواسط خیابان بابا افضل تا حدود دروازه دولت ادامه دارد.

شهر تاریخی کاشان با قدمتی گران به اندازه تپه‌های باستانی سیلک همچون نگینی پر بها در میان کویر و دامنه‌های زاگرس در استان اصفهان همچنان پایدار و استوار خودنمایی می‌کند.

مجموعه بازار کاشان نیز با سامان‌مندی فضاهای معماری و همجواری با راه‌های بازرگانی باستانی، یکی از پر رونق‌ترین و باشکوه‌ترین بازارهای ایران به شمار می‌آید.

دوران اوج و رواج بازار کاشان مربوط به زمان صفویه و به خصوص دوران شاه عباس اول است. غالبا سیاحان و جهانگردانی که در عصر صفوی و قاجار، به ایران و به خصوص کاشان سفر می‌کردند، همواره عظمت و شکوه بازار این شهر را مورد تمجید قرار می‌دادند.

در مجموعه بازار کاشان علاوه بر راسته بازارهای اصلی نظیر مسگرها، زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، بازارچه‌های میانچال، ملک، ضرابخانه و رنگرزها، مساجد، بقاع، کاروانسراها، تیمچه‌ها، حمام‌ها و آب انبارهای متعددی وجود دارد که هر یک از آنها در دوره‌ای خاص ساخته شده‌اند.

از دیرباز بازار کاشان به جهت ساماندهی منظم و معماری بی نظیر و با شکوه مجموعه فضاهایش مورد توجه و تحسین بوده است.

به طوری که سر آنتوان شرلی شرحی در باب یکی از سفرهایش با شاه عباس به کاشان می‌نگارد و همچنین تاورنیه فرانسوی در سفرنامه خود می‌نویسد: بازار های کاشان خیلی زیباست و با تاق‌های خوب پوشیده شده، کاروانسراها هم بزرگ و راحت است.

بازار کاشان با وجود رونق و زیبایی بسیار در دوران سلجوقی و صفوی، به سبب زلزله شدید در سال ۱۱۹۲ قمری ویران شد و در پی وقوع این حادثه علاوه بر تخریب ابنیه تاریخی شهر، بافت بازار نیز از بین رفت.

بازار فعلی کاشان روی بقایای بازار قدیم که در اثر آن زلزله فروریخته بود، بازسازی شد. فضاهای معماری امروز بازار کاشان در واقع از بازسازی‌های دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه باقی‌مانده است.

مجموعه تاریخی بازار کاشان از نظر مکانی با امتداد شرقی غربی از دروازه قدیمی شهر (دروازه دولت) آغاز شده و تا گذر پا نخل ادامه می‌یابد. در گذر از این مسیر، راسته بازار مسگرها، میانچال، بالا بازار، درب زنجیر، زرگر ها و گذر نو قرار دارند.

در بازار کاشان راسته اصلی، مجموعه میانچال به عنوان کانون اصلی بازار می‌باشد که بر خلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است.

وجود چهار سوق میانچال و راسته های فرعی یا بازارچه‌های کفاش‌ها، بزازها، ریسمانچی‌ها و بازار ملک بر شکوه و جلال این بازار کاشان می‌افزاید.

راسته مسگرها از میدان دروازه دولت تا میدان سنگ (مسجد میرعماد) به عنوان یکی از پررونق‌ترین راسته‌های بازار کاشان به حساب می‌آید. در بخشی از میدان سنگ، جلوخانی قرار دارد که به نوعی فضای ارتباطی و دستیابی به مسجد میرعماد را فراهم می‌کند.

از مسجد میرعماد (میدان سنگ) تا مجموعه میانچال را راسته بازار بزرگ یا بالا بازار می‌نامند که یکی از پرجنب و جوش‌ترین راسته‌های بازار کاشان است. کارکرد این راسته، صباغی یا رنگرزی بوده و آن را منسوب به حاج حسین صباغ می‌دانند که بانی آب انباری به همین نام در بازار است.

پس از گذر از مجموعه میانچال راسته‌های زرگرها، گذر نو و پا نخل قرار دارند. بازارچه پانخل به دلیل ساخت خیابان از پیوستگی کالبدی بازار جدا مانده و عملا قدیمی‌ترین بخش بازار کاشان بدون هیچ عملکردی در انتهایی‌ترین بخش بازار از چرخه اقتصادی شهر خارج شده است. پس از بازار پانخل، محله درب باغ و نهایتاً دروازه غربی قدیمی شهر قرار دارد.

تیمچه امین الدوله به دستور فرخ خان غفاری در سال ۱۲۸۵ قمری عهد ناصر الدین شاه قاجار از سوی استاد معمار مریم کاشانی ساخته شد. کاروانسرای گمرک یا سرای خان که از نظر وسعت و بزرگی در بازار کاشان بی همتاست، در سمت شمالی بالا بازار و نزدیک میدان سنگ واقع شده است.

در بالای ورودی حجره های اطراف میانسرا، کاشی‌های منقوش هندسی و روایی وجود دارد که مجلس بزم و رزم و شکار و ... را نمایش می‌دهد. از کاروانسراهای موجود در بازار تاریخی کاشان می‌توان به کاروانسرای ذغالی‌ها، کاروانسرای نو و میرپنج اشاره کرد که به سبب نزدیکی به دروازه اصلی شهر، نقش به سزایی در تبادلات اقتصادی شهر داشته‌اند.

مجموعه فرهنگی، تاریخی بازار کاشان با وجود تمام قابلیت‌های نهفته و آشکارش در برابر خانه‌های تاریخی و جاذبه‌های فراوان دیگر موجود در شهر کاشان متأسفانه مورد بی مهری مسئولان و بازدیدکنندگان قرار گرفته است.