بررسی پیوندهای تاریخی تخت جمشید هخامنشی و اصفهان عصر صفوی از لحاظ پلان،فرم،مصالح وتزئینات

از لحاظ پلان:

1-بناهای تخت جمشید در روی سکوی عظیمی ساخته شده و هر یک از آنها می‌تواند سکوی جداگانه ای داشته باشد مانند تالار آپادانا. این سکو در بعضی از بناهای اصفهان چون تالار چهل ستون بکار رفته است.

2- در بناهای تخت جمشید حیاط چهارگوش و ایوان و تالارهای مربع به شدت مورد توجه بوده مانند حیاط و ایوان کاخ اختصاصی داریوش و ایوان و حیاط شمالی تالارصدستون و تالارهای مربع کاخ سه دروازه و اطاقهای مربع چهار ستونی حرمسرای شاهی. حیاط و ایوان و تالارهای مربع به کثرت در بناهای اصفهان بکار رفته است و حتی گاهی پلان این سه عنصر معماری در یک بنا قرار گرفته است مانند مسجد شاه اصفهان که دارای یک حیاط اصلی و دو حیاط جنبی،چهار ایوان،سه تالار مربع است. تالار مربع مسجد شیخ لطف الله مثال مجلل دیگری از تالارهای مربع عصر صفوی است. تفاوت موجود مربوط به پوشش بنا است به این معنی که چون سقف تالارها و ایوانهای هخامنشی مسطح بوده برای تحمل این نوع سقف استعمال ستون ضروری بوده است ولی در عصر صفوی که برای پوشش از گنبد و یا سقف گهواره ای استفاده می شده احتیاجی به ستون نبوده است. بعلاوه در عصر صفوی ایوان ستوندار و دارای سقف مسطح نیز مورد توجه بوده است و مثال بارز ما ایوان بزرگ کاخ عالی قاپو است.

3- در بناهای مهم تخت جمشید معمولاً دروازه ای وجود داشته که در واقع از طریق آن اذن دخول بکاخ حاصل می شده و بنابراین دارای اهمیت و احترام خاص بوده است مانند دروازة خشایارشا. این مدخل و یا بطور بهتر آستانه در کاخهای اصفهان عصر صفوی نیز وجود داشته مانند مدخل عالی قاپوی اصفهان که به علت احترام و اهمیت خود این عنوان را به مجموع قسمتهای کاخ داده است.

4- تقریباً در همه بناهای تخت جمشید تالارهای ستوندار معمول و اکثر عظیم و وسیع بوده است مانند آپادانا و تالار صد ستون. این نوع تالارها در اصفهان عصر صفوی نیز معمول بوده و بهترین مثال ما چهل ستون اصفهان است .

از لحاظ فرم:

در این مورد به خصوص در پوشش بناها تفاوت وجود دارد به این معنی که سقف اکثر بناهای هخامنشی از جمله تخت جمشید مسطح بوده و روی ستونهای سنگی و یا چوبی قرار داشته است ولی در عصر صفوی از جمله بناهای اصفهان اکثر سقف‌های گنبدی و ضربی و یا گهواره ای بکار رفته است. در عین حال از این لحاظ هم کم و بیش تشابه و پیوند حفظ شده است.

1-بطوریکه گفته شد سقف اکثر بناهای تخت جمشید مسطح بوده و ستونهای سنگی یا چوبی آنها را تحمل می  کرده است. در بضی بناهای مهم اصفهان نیز سقف مسطح است و روی ستونها قرار دارد مانند ایوان عالی قاپو و چهل ستون. 

2- در بناهای تخت جمشید ستونهای سنگی و چوبی به کثرت استعمال شده است. در بناهای عصر صفوی نیز ستون بکار برده شده است ولی این ستونها بیشتر چوبی و آجری است مانند ستونهای ایوان عالی قاپو و ستونهای چهل ستون و ستونهای آجری بعضی از مساجد اصفهان.

3- در معماری هخامنشی،به خصوص در ستونها،خطوط عمودی و احساسات ناشی از این خطوط جالب توجه است. این خطوط نظر را به بالا می‌کشاند و به سوی آسمان متوجه می‌کند. در اصفهان عصر صفوی نیز خطوط عمودی و احساس ناشی از آن در مناره‌های رفیع چون مناره‌های مدخل و طرفین ایوان جنوبی مسجد جامع عباسی منظور و وجه مشترکی از این لحاظ ارائه گردیده است.

از لحاظ مصالح:

1- در تخت جمشید اکثر از سنگ استفاده شده و در اساس کار کمتر به مصالح دیگر توجه شده است. در دورة صفوی بیشتر از آجر استفاده شده ولی گاه و بیگاه سنگ نیز بکار رفته است مانند قطعات نازک و بلند سنگی که در روی دیوارها و جرزهای مسجد جامع عباسی نصب شده است.

2- در مواردی خشت خام نیز در بناهای تخت جمشید و اصفهان عصر صفوی بکار رفته است.

3- در بعضی بناهای تخت جمشید ستونها چوبی بوده مانند قسمت مربوط به خزانه و در سقف نیز تیرهای چوبی بکار رفته و قاب بندی آن با چوب صورت گرفته است مانند تالار  آپادانا. در اصفهان عصر صفوی نیز از ستونها و قاب بندی چوبی استفاده شده است و مثالهای بارز ما ایوان عالی قاپو و چهل ستون است.

از لحاظ تزیینات:

1- در تخت جمشید نقوش برجسته روی سنگ به کثرت اجرا شده است. در درورة صفوی نقوش به این تفصیل و کثرت اجرا نشده ولی کار روی سنگ معمول بوده است مانند سنگهای حجاری شده مسجد جامع عباسی و پایه بعضی ستونهای کاخ و باغ چهل ستون.

2- در تزیین ستونهای تخت جمشید هخامنشی و اصفهان عصر صفوی شیار تزیینی بکار رفته است مانند ستونهای آپادانا و چهل ستون.

3- در مدخل بعضی بناهای مهم تخت جمشید و اصفهان مقرنس تزیینی بکار رفته است. ولی این تزیین در دورة هخامنشی به اختصاربر روی سنگ و در عصر صفوی به تفضیل با کاشی و موزائیک اجرا شده است مانند مدخلهای تالار صد ستون و کاخ سه دروازة تخت جمشید و مسجد شیخ لطف الله و مسجدجامع عباسی اصفهان.

4- در تزیین بناهای تخت جمشید و اصفهان صفوی پیچ تزیینی فنری بکار رفته است مانند سرستونهای آپادانا و نبش جرزهای تالار مربع مسجد شیخ لطف الله. البته پیچ سرستونهای آپادانا در روی سنگ و افقی است و پیچ نبش جرزهای مسجد شیخ لطف الله کاشی و بیشتر عمودی می‌باشد.

5- در تزیین اکثر بناهای تخت جمشید صحنه‌هائی از حوادث تاریخی: جلوس،پذیرائی،رفتن به درباروغیره نقش شده است. از این نوع صحنه‌های تاریخی در تزیینات بناهای اصفهان عصر صفوی نیز نشان داده شده است ولی صحنه‌های تخت جمشید،مانند نقوش پلکان کاخ آپادانا،با نقش برجسته و صحنه‌های اصفهان،مانند سر در قیصریه و چهل ستون با نقاشی اجرا گردیده است.

6- در نقوش تخت جمشید با نمایش لباسها و هیأت نمایندگان ملل مختلف یک مسأله مردم شناسی مطرح است که در نقاشیهای عصر صفوی نیز مطرح می‌باشد.