بررسی عوامل شهرنشینی در روم باستان

بررسی عوامل شهرنشینی در روم باستان

عناصر فرم شهری

   مناطق عملکردی مختلف توسط سیستم دسترسی باهم ارتباط می یافتند که همواره یادآور قدمت شهر بوده و خصایص قدیمی که در زمان توسعه روستایی غالب بوده است را حفظ نموده بود :

"ایتینرا": که گذرگاهی فقط برای پیاده ها بوده ، "اکتوس ":که هر بار تنها یک گاری قادر به عبور از آن بود ، "ویا":که عبور دو گاری از کنار هم و یا در کنار هم را میسر میساخت (موریس، 1368 :68).

مسکن  

دو نوع کلی مسکن در شهر وجود داشت : دومیوس که به اسکان تک خانواری ممتازانه اختصاص داشت و اینسولا (بلوکهای ساختمانی) که به تعدادی آپارتمان یا سناکولا تقسیم میشد (موریس، 1368 :68).

سکنه شهر روم به طورکلی آپارتمان نشین بوده اند و در ساختمانهایی که از ارتفاع آنها در قرن سوم ق.م به سه طبقه رسیده بود زندگی می کردند . به تدریج با افزایش جمعیت به همان نسبت به ارتفاع ساختمانها افزوده شد (موریس، 1368 :69).

دومیوس ها با قرار دادن دیوارهای ممتد بدون روزنه در امتداد خیابان درجه ای از محرمیت را برای ساکنین مرفه خود فراهم می آوردند (موریس،1368 :69).

روم از نظر ساخت کالبدی، شهری غیر طبقاتی بود . فقیر و غنی، عوام و خواص بدون آنکه دچار اختلاف شوند همه جا شانه به شانه هم زندگی می کردند (موریس، 1368 :69).

بازارها : اقتصاد روم برپایه واردات کلان استوار بود .روم سه بندر داشت : استیا،پورتوس، برکه تیبر که در داخل شهر قرار داشت (موریس، 1368 :70).

علاوه بر هور- سوپر آنزمان روم شهری مملو از مغازه داران کوچک بود که اکثر آنها در طبقات اول ساختمانهای اینسولا به داد و ستد مشغول بودند (موریس، 1368 : 70).

مرکز شهر

 مرکز شهر نیز که به خود نمودی از رشد ارگانیک کلی شهر بود هرگز به طور کامل طراحی نشده بود، بلکه تاسیسات و تجهیزات جدید در پاسخ به احتیاجات روز ایجاد می شدند (موریس، 1368 :72).

فراغت : بزرگترین مرکز تفریحی روم سیرک ماکسیموس بود که در دره میان تپه های پالاتین و آونتین واقع شده بود (موریس، 1368 :75).

چند حمام عمومی بسیار بزرگ نیز در شهر برای بهره وری بهتر از اوقات فراغت ساخته شده بود .

از جمله ی این حمام ها؛ حمام کاراکالا و دیوکلیتان است .

این تاسیسات علاوه بر حمام دارای تجهیزات دیگری از جمله مغازه ها، استادیوم ها، توالتها، کتابخانه ها، موزه ها و بسیاری چیزهای دیگر بودند (موریس، 1368 :76).

مسلماً پیشرفت اصلی رومیان پایه گذاری و اداره آن امپراطوری عظیم است . در آن دوران رومیان تمدن شهری را در سراسر سرزمین اروپا تا راین ودانوب گستراندند . با توجه به نمونه های اخیری که در مقام قیاس به ذهن خطور می کند ، می توان گفت که احتمالاً بهره مندان از تمدن رومی ، بدون این تمدن هنوز در پوستین ها و کلبه های گلین خود باقی بودند .

با آنکه رومیان قدرت انجام کارهای بزرگ را داشتند ، اما تکنولوژی آنها در همان سطح ابزارهای کوچک باقی ماند . به همین دلیل برای مثال اگر افزایش تولید آهن در مد نظر بود ، تعداد کوره ها افزایش می بافت ، در حالیکه اندازه آنها همچنان ثابت باقی می ماند . بدون توجه به علت امر ، چنین بنظر می رسد که اصولاً ایده ابداع و ساختن کوره های بزرگتر ، از حدود تفکر رومی بس فراتر بوده است . در نتیجه طی چند قرن آخر حکومت رومیها ، تولیدات اندکی با تکنولوژی جدید بوجود آمدند . هیچ گونه مواد خام جدیدی کشف نشد ، هیچ مدل جدیدی ابداع نشد ، و در واقع می توان گفت بسیار قبل از سقوط روم  ، تمامی ابداعات و پیشرفتهای تکنولوژی متوقف شده بود . (جیمز موریس ، 1390 ، 58).

با پذیرش امپراطوری روم به عنوان یک واقعیت بایستی قبول نمود که رومیان سازمان دهندگان نابغه ای بوده اند . تنها اداره امور پایتخت با توجه به وجود جمعیت بیش از حد آن ، خود دلیلی بر وجود نیروی کار متعهد و کارآو گروه عظیم بوروکراتهای گمنامی است که قادر به بهره برداری از ذوق سرشار مهندسین و اندیشمندان عمران بودند .

تضاد بارز میان رشد ارگانیک و بی نظم شهر رم و نظم رسمی بسیاری از شهرهای کوچکتر رومی حتی از اختلاف میان آتن و شهرهای طراحی شده متعدد یونان بعد از عهد هیپوداموس بارزتر است . این امر ، یکی به دلیل وسعت و جمعیت بیش از حد رم – جمعیت شهر در قرن دوم میلادی حداقل 1200000 نفر تخمین زده شده است – و همچنین پیچیدگی ارتباط ساختمانهای آن بوده و تا حدی نیز به علت سادگی طرحهای مورد نظر مهندسان رومی برای شهرهای طراحی شده و کوچکتر می باشد .

سخنان بیهوده بسیار پیرامون تجمل پرستی رومیها بعنوان یکی از علل سقوط امپراطوری گفته شده است . اعجاب انگیز آنکه حتی ممسن نیز سقوط روم را به واردات ماهی کولی از دریای سیاه و شراب از یونان مرتبط می سازد آنها دو وعده غذای گرم در روز و وسائل زایدی چون نیمکتهای مزین به قطعات برنز داشتند . (جیمز موریس ، 1390 ، 59).

رومیان این نکته را خوب میدانستند که حفظ حاکمیت در مناطق جدید تنها توسط نیروی نظامی ممکن است به جنگهای چریکی مداوم منجر شده و سبب ممانعت لشکرها از انجام وظیفه اصلی خود که گسترش و حفظ مرزهای امپراطوری است ، گردد و نیز به زیان توسعه تجارت می باشد . بنابراین لازم بود که مردم بومی را با دادن امتیازاتی به نظام امپراطوری جذب کنند . کولینگوود می گوید که این امر با برابر دانستن رومی شدن با شهری شدن انجام شد .

مهمترین دو تپه این مجموعه عبارتند از بالاتین ، که محل سکونت اولیه رومیان بوده و کاپیتولین که محل سکونت قبیله سابین بوده است . تپه پالاتین که تقریباً مربع شکل بوده مساحتی در حدود 65 آکر داشته است و طول هر ضلع این تپه نزدیک به 490 یارد بوده به همین دلیل نویسندگان رومی از دهکده ای که بر فراز این تپه قرار داشته به نام روماکوادراتا نام می برند . لانچانی در رد این نظریه که نخستین اسکان این تپه طرحی منظم بر اساس دو محور متقاطع کاردو و دکومانوس داشته می گوید که چوپانانی که برای نخستین بار در حدود سال 753 ق . م برای این تپه ساکن شدند ، هیچ نظریه خاصی در مورد قواعد دستور زبان و نجوم نداشته اند . (جیمز موریس ، 1390 ، 63).

نقش شبکه های آبرسان و فاضلاب در تعیین شکل شهری بررسی مستقل این شبکه ها را در اینجا الزامی میسازد . نهرهای متعدد و کم عمق آب و شبکه جمع آوری فاضلاب سطحی که بمنظور زهکشی باتلاقها ایجاد شده بود و شبکه عظیم آبرسانهای معلق و مخازن آب مربوطه ، همگی موانعی بر توسعه مجدد رم ایجاد نمودند .

فوروم رومانوم در مرکز رم قرار داشت و توسط دیوار طویل 2/1 5 مایلی سرویان محصور شده بود .

نخستین شبکه دفع فاضلاب ، در حدود سال 578 ق . م . کلوکاماگسیما به شکل کاریزی روباز ساخته شد . در سال 184 ق . م این فاضلاب بوسیلۀ طاق عظیم نیمدایره شکل سنگی به قطر 11 فوت پوشیده شد و حتی امروزه نیز قسمتی از سیستم دفع فاضلاب سطحی مرکز رم می باشد . این فاضلاب همانند بسیاری دیگر از فاضلابهای ناشناخته تر رم در اکثر طول مسیر خود روی زمین و یا نزدیکی آن  در جریان بود .

از این سیستم فاضلاب علاوه بر زهکشی مناطق پست تر شهر و جمع آوری آبهای سطحی خیابانها ، بمنظور جمع آوری فاضلاب توالتهای عمومی که در مسیر آن قرار گرفته بودند ، استفاده می شد . اما هیچگونه تلاشی برای مرتبط ساختن توالتهای خصوصی آپارتمانهای منفرد با کلوکا انجام نشده بود .

(جیمز موریس ، 1390 ، 64).

در بدو امر آب مصرفی رم ، مانند همه مجتمع های حاشیه رودخانه ، اساساً از رودخانه تأمین  می شد . این منبع ، آب مصرفی رم تا قرن چهارم ق . م تأمین می نمود . سپس آلودگی تیبر به علت حجم زیاد تخلیه فاضلاب در آن ، به حد نامطلوبی رسید . از این پس آب آَشامیدنی می بایست با زحمت بسیار از مناطق خارج شهر تأمین شود .

پس از جنگهای داخلی ایتالیا و سقوط جمهوری در قرن اول ق . م . که مورخینی چند آنرا به وجود تضاد شدید بین ثروت و فقر شهر نسبت داده اند ، آگوستوس کشور را از نو بنیاد نهاد و به سازماندهی مجدد شهر بین سالهای 27 ق . م . تا 14 میلادی پرداخت .

هنگامیکه افزایش جمعیت و توسعه شهر به بیرون پالاتین ، پوشاندن کانالها و تبدیل آنها به گذرهای زیر زمینی را الزامی ساخت دیگر برای مستقیم نمودن مسیر آنها دیر بود ، چرا که ساختمانهای موجود این مسیر را تثبیت کرده بودند . (جیمز موریس ، 1390 ، 65).

پس از نرو سه امپراطور ، و سپاسیان تیتوس و دمیتیان (96-69 میلادی) ، آغازگر عصر صلح و شکوفائی در سرتاسر امپراطوری بودند . بدین ترتیب تحقق «عصر طلایی» رم در قرن دوم میلادی و تحت حکومت امپراتوران نروا ، تراجان ، هادریان ، آنتونیوس پیوس ، و مارکوس آرلیوس (180-96 میلادی ) میسر شد . به گفته کوول در این عصر «بناهای بزرگ و مجللی به شهر افزوده شد ، چنانکه ساختمانها ، بازارها ، حمامها ، معابد ، مجسمه ها و بناهای یادبود بسیار دیگری در رم ساخته شدند ، تا آنکه روم به چنان شکوه و جلالی دست یازید که حقیقتاً بصورت یکی از عجایب دنیا درآمد . احتمالاً هیچ شهری تا آن زمان و پس از آن نتوانسته چنین تحسین اعجاب انگیز انسان را بر انگیزد »

با دیدگاهی متفاوت لوئیزمامفرد « در کتاب شهر در طول تاریخ » می گوید که «هم از نظر سیاسی و هم از نظر شهری ، رم درسی بزرگ از آنچه که باید از آن حذر نمود می باشد . تاریخ این شهر مبین یک سری علائم خطری است که اگر جهت حرکت اشتباه باشد ، به انسان اخطار می کند . (جیمز موریس ، 1390 ، 66).

آغاز تاریخ روم

در میته قرن هشتم ق.م قومی دهکده نشین به نام لاتن _که اصل  و نسب پیشین شان بدرستی شناخته نشده_ متدرجا کلبه های خود را بر هفت تپه که بعدا جایگاه شهر رم پایتخت شد بنا کردند،و تشکیل اتحادیه ده نشینی نا استواری دادند.بنا به روایتی افسانه مانند شهر رم در 753ق. م به اقدام پادشاه رمولوس بیانگذاری شد و نام خود را نیز از او گرفت . به روایت دیگر در 575ق.م اتروریاییها بر هفت تپه رو چیره شدند، و ایشان بودند که شهر رم را چون مرکزی دولتی سازمان یافته در وجود آوردند.

طور کلی چگونگی تکوین تمدن و هنر و حکومت رومیان باستانی،و نیز اینکه آن مردمان از اختلاط چه قبلیل و نژاد هایی تشکل قومی یافته بودند هنوز در پرده ابهام باقی مانده است. لیکن تاریخ مضبوط، روم باستانی را به سه دوره پادشاهی، جمهوری و امپراطوری تقسیم میکنند.

دوره پادشاهی از 753 تا حدود 510 ق.م که کمابیش جنبه افسانه ای داشت با پادشاهی مستبد در راس قدرت فرمانروایی بر پا شد. دوره جمهوری از 510 تا 27 ق. م دوام یافت که در آن دو نفر قنسول که برای مدت یک سال و از طرف مردم انتخاب میشدند جای شاه را گرفتند.در آن نظام کشور داری مجلس سنا و هیئت قضات به وجود آمد و ملت به دو طبقه اشرافیان یا خاصان و طبقه عوام یا زیر دستان تقسیم شد . امپراطوری روم که دوره سوم تقسیم بندی مورد بحث است از 27 ق.م با انتصاب آگوستوس به امپراطوری توسط مجلس سنا آغاز شد و در 395 میلادی با وفات تئودوسیس و تجزیه امپراتوری به روم شرقی(یا روم شرقی)و روم غربی به زوال نهاد.طی سه قرن قبل و بعد از میلاد ،دولت جمهوری و سپس امپراطوری روم به قدرت نظامی بی مانندی دست یافت و با پیروزیهای پیاپی به کشور گشایی خود ادامه داد، تا انگلستان و جنوب اسپانیا و سراسر خطه شمالی افریقا و یونان و بخش غربی آسیای صغیر و کشور های اروپای مرکزی و سرزمین های واقع در کناره شرقی مدیترانه را به زیر سلطه خود در آورد همچنانکه متصرفات سلوکیان در خاور میانه را نیز از چنگشان  بیرون کشید و همرزم دولت توانای اشکانی شد(مرزبان،91:1383).

در دورا پر غرور و افتخار امپراتوری-یا در نخستین قرنهای بعد از میلاد-کشور روم در ایجاد سازمانهای دیوانی و اجتماعی و لشکری و نیز در معماری شکوهمندو شهرسازی و احداث بنا های عمومی و میدانهای اجتماع و داد و ستد و جایگاههای ورزشهای قهرمانی و جاده ها و آبرسانی ها و حمامهای پر تجمل و تفصیل و آمفی تاتر و طاق نصرت ها و ستونهای یادبود تاریخی و کاخها و مقابر اشرافی و مانند آن به مقامی رسید که نظیر و همتایی بر آن در هیچ دوران نمیتوان یافت.

هنر رومی

بسیاری از پژوهشگران را عقیده بر این است که همان گونه که قوم رومی اختلاطی بود از قبایل و شاید نژادهای متفاوت،هنر رومی نیز ااتقاطی بود از هنر اترئریایی و یونانی و چه بسا هنر اقوام خاوری که با دستمایه ای از هنر بومی آمیخته شده بود(مرزبان،92:1383).

هنر رومی شخصیت خود را دیر به ظهور رساند زیرا در آغاز از هنر اتروریایی وام بسیار گرفت و در مرحله بعد یعنی از قرن پنجم تا نیمه قرن دوم ق.م نفوذ هنر یونانی را پذیرفت در این دوران با گسترش روز افزون قدرت و قلمرو رومیان سیل آثار هنری و هنرمندان یونانی جویلی نانو نام به سوی مرکز رم روی آور شد و بدلسازی از روی آثار اصیل یونانی تداوم  یافت؛گرچه معماری و شهر سازی رومی با آنکه هنوز نضجو رونقی نیافته بود در ماهیتی مستل و ملی پا گرفت و از جمله تالارهای مستطیل شکل (که بعدا اساس معماری کلیسایی قرار گرفت)و سازه هایی با طاق قوسی را(که پیشقدمان طاق نصرت بودند)در وجود آورد.

از قرن دوم ق.م تا قرن اول بعد از میلاد هنر رومی ماهیت اشرافی داشت زیرا در سایه حمایت سران دولت و اشرافیان پرورش می یافت. ایشان رم پایتخت(و به اصطلاح ادبی«شهر جاودانگی»)را با پرستشگاههای بسیار آراستند که عموما یا گرد ساخته میشد-مانند پرستشگاه وستا در شهر رم- و یا به شکل مستطیل با ستونهای تزیینی توکار در جرزهای مقصوره مانند پرستشگاه فورتونا ویریلیس در رم.همچنین معماری و شهر سازی و هنر های تجسمی همراه با چهره سازی فردی و نقش برجسته گزارشی همه در خدمت هدفهای سیاسی رم به کار گرفته می شدندو در ستون سازی و نما سازی عناصر تزیینی ماخوذ از نظام قرنتی تکامل یافته و بر عناصر بنیادی هنر یونان افزوده شد.

از دوره امپراطوری آگوستوس نه تنها پیکره تمام قد وی با اجرایی دقیق و رسمی بلکه همچنین بسیاری ساختمانهای بزرگ و نقش برجسته های گزارشی (در محراب صلح نزدیک شهر رم)با شکوهی افتخار آمیز و آمیخته به کما مهارت فنی بر جا مانده است در اواخر قرن اول ق.م صناعات کنده کاری روی سنگهای قیمتی به پایه ای بلند رسید،و طاق نصرت نیز به قالب رسمی و نهایی خود در امد از قرن اول تاسوم میلادی هنر رومی پیوسته و به طور عمده در زمینه معماری جلوه گر شد. در اواخر قرن اول میلادی آپولودور معمار و مهندس شهر سازی گوناگون از بندر و بازار گرفته تا خانه های اجاره نشینی و پلهای آبرسان(آباره)و حمام و آبگرمهای بهداشتی و نمایشخانه به وجود امد(مرزبان،94:1383).

معماری

معماری رومی ریشه در معماری اتروریایی داشت به طوری که گرچه با افزایش یافتن قدرت و ثروتروم و سرازیر شدن آثار و عناصر هنری همراه با استاد کاران و هنر مندان یونانی به سوی پایتخت آن کشور خصوصیات معماری به شیوه یونانی مآبی (هلنی)جذب معماری رومی شد و به تدریج فزونی . چیرگی یافت لیکن هیچ گاه اثر بنیادی معماری اتروریایی را از میان نبرد(مرزبان،95:1383).

آنچه از جهات عمده معماری رومی را از معماری یونانی متمایز میسازد عبارت است از: 1)در مقایسه با دوره کلاسیک یونان معماری رومی بیشتر بر جنبه های دنیوی و بهره وری تکیه می کرد.2)معماری شکوهمند وشهری و نیز معماری خصوصی و خانگی در شیوه رومی به مراتب بیش از شیوه یونانی به ساخت و پرداخت و زینت وفراخی بنا توجه نشان میداد.3)رومیان بیش از هر قوم دیگر دنیای کلاسیک به ارزش گزینش اندازه ها و تناسبات درست و مبتنی بر اصول فنی برای ایجاد شکوه و عظمت ساختمانی پی بردند و از آن شناخت  در زمینه هنر بهره بردای شایسته کردند(مرزبان،96:1383).

شهر سازی

شهر های رومی از قرن پنجم ق.م به تقلید از سرمشق یونانی با خیابانهای عمود بر هم ساخته میشد و چهار گوش های حاصل از تقاطع خیابانها به بنای خانه های شهری اختصاص می یافت.سرای رومی به طور عموم از هشتی سر گشاده یا حیاط خلوتی واقع در مرکز و اتاق های قرینه سازی شده به گرد آن تشکیل می یافت و در وسط هشتی سر گشاده حوض یا منبع آبی تعبیه میشد که آب باران از بام تند شیب ساختمان چهار سمت به درون آن فرو میریخت ودر آن ذخیره میشد لیکن از قرن اول میلادی که بهای زمین رو به افزایش گذاشت ساختن خانه های پنج طبقه و نیز عمارات اجاره نشینی چند طبقه  گاهی با بالکونهای تزیینی معمول شد که بقایای بسیار از آن ها در شهر اوستیا بر جا مانده است(مرزبان،99:1383).

نقاشی

هنر نقاشی رومی به طور عمده از روی نقاشیهای دیواری باقی مانده از اواخر دوره جمهوری و اوایل امپراطوری روم شناسایی شده است. این گونه آثار در حفریات شهرهای جنوبی ایتالیا چون پمپئی و هرکولانئوم و استابیا که از سال79 میلادی در زیر خاکستر آتشفشانی کوه وزوو مدفون مانده  بود به دست آمد. آثار دیگری نیز به موازات آنها درشهرهای رم و اوستیا از دوران رنسانس به بعد مکشوف شده بود.نقاشی های دیواری پمپئی و هرکولانئوم گرچه نخست با استقبال پر شور هنری مواجه شد لیکن با گذشت اندک زمان پژوهشگران کارشناس آن آثار را چیزی جز اقتباساتی منحط از هنر یونانی به شمار نیاوردند گرچه از طرفی هم هیچ گونه مدرک و گواهی وجود ندارد که دلالت بر بدلسازی رومی از روی اصلهای یونانی کند. از سوی دیگر به یقین می دانیم که نقاشان یونانی به رم و دیگر شهرهای ایتالیا دعوت و به کار هنری گماشته میشدند و امضای چند تن از ایشان در پای آثار مکشوف نمایانگر این واقعیت است(مرزبان،103:1383).

رم ،شهری یکتا:

رم ،پاریس و لندن ،مهمترین کانونهای تمدن غرب،در واقع پیش آهنگان شهرهای بزرگ امروزی هستند. اما از میان این سه شهر ،رم یکتا است. در گذشته شهرهائی وجود داشته اند که از جمعیت آنها متجاوز از یک میلیون نفر بوده و مراکز امپراطوری ها و فرهنگ هائی عظیم بوده اند؛اما همینکه این امپراطوری ها سقوط کرده این این شهرها نیز از بین رفته اند.به سال 1500 زندگی رم از نو آغاز گشت و تا یک قرن و نیم بعد ،نخست کانونی برای پرورش امور  هنری و سپس شهر سازی بود.در رم،رنسانس به اوج اعتلای خود رسید و بارک زاده شد که بی آنکه مرزهای جغرافیایی یا سیاسی و مذهبی را بشناسد در تمام تمدن غربی نفوذ یافت.در رم مقیاس شهر سازی دوره رنسانس یکباره و برای هیشه از میان رفت. به جای شهر ستاره ای شکل محدود و محصور و محصور به دیوار ،فکری نو و بغایت پر اهمیت –در حکومت پنج ساله سیکستوس پنجم- صورت تحقق به خود گرفت.نقشه خیابانهائی که برای عبور و مرور وسائط نقلیه در شهر امروز مورد استفاده قرار میگیرد برای نخستین بار در رم مطرح شد و با اطمینان مطلق اجرا گشت(گیدئون،80:1381).

از دوره رنسانس به بعد توسعه و بسط رم توسط هنرمندان ،بانکداران،سوداگران و کارخانه دارانی صورت گرفت که از خارج رم به این شهر آمده بودند(گیدئون،81:1381).

هسته قرون وسطایی رم که به ندرت از آن استفاده میشد، ناحیه ای مثلثی شکل بود که دریکی از پیچ های رودخانه «تیبر» در مقابل قصر «سان آنجلو» قرار داشت. این ناحیه به داشتن آب و هوایی ناسالم شناخته شده بود ودر سراسر دئره امپراطوری روم توسعه نیافته،رها گشته بود.گسترش رم در قرون وسطی از این ناحیه بتریج وبه بی نظمی آغاز گشت ئدر جهت های «کاپیتل»و «تاتر مارسلوس»در نزدیک «تیبر» قرار داشت.

تغییر شهر در خارج از هسته قرون وسطایی در «برگونواوو»ناحیه ای وسیع که واتیکان را به قصر «سان آنجلو»مرتبط میکرد آغاز گشت.پاپ ها از این قصر به عنوان خزانه داری،زندان یا محل تحصن در مواقع حمله و انقلابات استفاده میکردند.

پل«سان آنجلو» که در محور این قصر قرار گرفته مهمتریت ورودی ناحیه مرکزی رم گشت و محله دادو ستد رم در زمان رنسانس که در این ناحیه واقع بود به همین نام خوانده شد. در این محله ضرابخانه پاپی،بانک ها و تاسیسات تجارتی عظیم قرار داشت ودر حقیقت باید آن را«وال استریت»دوره رنسانس نامید ؛تصمیماتی که در این محله کوچک اتخاذ می شد گاهی در سرنوشت پولی،دیپلماسی و روحانی تمام اروپا اثر می کرد.

خیابان های قرون وسطایی شهر:از زمان «نیکلای پنجم»ساختن میدانی در مقابل این پل،وجهه همت پاپ ها بود. در نقشه «بوفالینی»از رم (1551)این میدان،«فروم پونتیس»و در نقشه «فالدا»«پیاتزای پونته» خوانده شده است.در زمان رنسانس این میدان ،مرکزی شد که از آن خیابان های مهم، مستقیم یا غیر مستقیم اشعه وار منشعب میشدند. این خیابان ها نام های مطنطنی داشتند. خیابان «پر گرینوروم»که از ترکیب چندین خیابان کوتاه و نا منظم قرون وسطایی تشکیل میشد و سزانجام راه به «تاتر  مارسلوس»می برد. خیابان «پاپالیس»که اسمش مطنطن تر است و به پیچ و خم هایی به «کاپیتل» و از آنجا به «لاتران»راه میبرد.سومین خیابان اصلی، خیابان «رکتا» بود که قسمتی از آن در دوره قدیم ساخته شده بود و باز با پیچ و خم هایی میدان«کلنا»را به «کورسو»یا خیابان «لاتا» متصل میکرد.

خیابان «پره گرینوروم»،خیابان«پاپالیس» و خیابان «کر ناری» هر سه قسمتی در قرون وسطی ساخته شده بودند و قسمتی در قرن پانزدهم . در فرمانی که از جانب پاپ «سیکستوس چهارم»به سال 1480 صادر شد،وی مقرر داشت تمام ساختمانهایی که مانع بسط خیابانه می گردند فرو کوبیده شوند. این فرمان مهمترین فرمان برای بهبود و توسعه شهر بود.

خیابانهای شهر در دوره رنسانس:در آخرین دوره های رنسانس بود که پاپها خاصه پاپ «پل سوم» با موفقیت ساختمان میدان«پونته» را با ایجاد خیابانهی کوتاه و مستقیم از این میدان به جاده هایی که از قرون وسطی یا دوره رنسانس در شهر وجود داشتند، به اتمام رسانیدند.چنین خیابان های شعاعی و کوتاه- خیابان« پاالو» که راه به خیابان «جولیا»کار «بر امانته»میبرد و خیابان«پانیکو» که به خیابان «کر ناری» متصل میگشت-تا آن دوره بی نظیر بود(گیدئون،84:1381).

نقشه جامع

در عرصه شهرسازی ،«سیکستوس پنجم» یکی از آن شخصیت های نادری بود که میتوانند اطلاعات  لازم را گرد هم آورند،طرح برزند و این طرح را اجرا کنند. ام دنباله کار اسلاف خود را گرفت ،نقشه های خود را به این کارها پیوند داد و راه را برای کار آیندگان هموار کرد و وجود هیچ مانعی را در راه خود اجازه نداد. تنها مرگ نیرو سرکش وی را زود در هم شکست.

رم از غرب به شرق توسعه می یابد:قبل از زمان سیکستوس پدیده ای شگفت در رم به وجود آمدخ بود. توسعه این شهر به جای آن که مانند بیشتر شهرها از شرق به غرب باشد ،از مغرب به مشرق بود- یا دقیق تر از شمال غربی (واتیکان)به طرف تپه های جنوب شرقی که دارای آب و هوای بهتری بودند.

بین سالهای 1503و 1513.«جولیوس سوم»در هریک از دو کنار رودخانه «تیبر»خیابانی ساخت: خیابان «لون گارا»در طرف راست و خیابان «جولیا»در طرف چپ این رود خانه. جانشین وی «لئوی دهم»خیابن «ریپتا»را ساخت که از دو خیابان دیگری که از آنها هم مثل  این خیابان از میدان پوپولو آغاز میشدند و اشعه وار ادامه  مییافتند شرقی تر بود.خیابان«بابوئینو»از پل سوم است و حال آنکه خیابان مرکزی و محوری «لاتا»که امروز به «کورسو»معروف است ئ از زمان قدیم راه را برای ورود به رم از جانب شمال میسر می داشت و دو تا از چند کلیسای رنسانس که در این ناحیه  قرار دارند- کلیسای «سان ماریا دل پوپولو»و «سان ترینیتا دمونتی»در راس تپه «پین چو»- در زمان سیکستوس پنجم تکمیل شدند(گیدئون،91:1381).

سپس توسعه رم را به جانب جنوب شرقی می توان دید. از تپه دور افتاده «کوئی رینال»،«پیوس چهارم »خیابانی مستقیم به طول دو کیلومتر به «پرتاپیا»ی بی نظیر که «میکل آنجلو»آن را ساخته بود کشید که نام وی به خیابان «پیا»موسوم گشت(گیدئون،92:1381)

میدان و منارها

رم قادر نبود مانند فلورانس ،سی ینا و ونیز بنا هایی بسازد که نشان ونمودار شخصیت و افتخار باشد. میدان های رم ،فی المثل میدان«ناونا» در خیابان های فرعی قرار داشتند .از این میادین برای بازار، یا در مواقع جشن،برای کارناوال استفاده میشد اما این میادین دارای بنایی که اعتباری اجتماعی داشته باشد نبودند. حتی میدان «کاپیتل»با تمام عظمت معماری آن در محلی تقریبا دور افتاده قرار داشت. سیکستوس پنجم بیش از هر پاپ دیگری ،چه قبل و چه بعد از وی ، روحی تازه برای ساختن میادین در سراسر شهر بوجود آورد.بسیاری از این  میادین به کلیسا وابسته بودند اما به هیچ روی نه همه آنها(گیدئون،96:1381).

روم و امپراتوری

بر اساس افسانه های باستان شهر رم در سال 753 ق.م پایه گذاری شده است. تاریخ روم به سه دوره تقسیم می شود. دوره پادشاهی، 510-753 ق.م . دوره جمهوری 27-509 ق.م . دوره امپراطوری (روم امپراتوری) 27 ق.م – 330 میلادی. تا سال 270 ق.م و قبل از جنگهای پونی (جنگهای سه گانه روه با کارتژ قدیم) رومیان برآن بودند تا به حاکمیت خود بر شبه جزیره ایتالیا تحقق بخشند.

در دوره مارکوس آرلیوس (180-161) جهت جریانات تغییر نمود، از این پس روم در موضعی دفاعی قرار گرفت و بدین ترتیب دوره نزول و سقوط روم آغاز شد.

پاول زوکر معتقد است که هرچند رومیان از زبان هنری یونانیان استفاده کرده اند، اما در معماری و مجسمه سازی خود ارزشهای کاملاٌ جدید و اصیل هنری آفریده اند.

پیشرقت اصلی رومیان پایه گذاری و اداره آن امپراتوری عظیم است.

شهرسازی رومی

تضاد بارز میان رشد ارگانیک و بی نظم شهر رم و نظم رسمی بسیاری از شهرهای کوچکتر رومی حتی از اختلاف میان آتن و شهرهای طراحی شده متعدد یونان بعد از عهد هیپوداموس بارزتر است. این عمر، یکی به دلیل وسعت و جمعیت بیش از حد رم جمعیت شهر در قرن دوم میلادی 1200000 تخمین زده شده است و همچنین پیچیدگی ارتباط ساختمانهای آن بوده و تا حدی نیز به علت سادگی طرح های مورد نظر مهندسان رومی برای شهرهای طراحی شده و کوچکتر می باشد.

احتمالاٌ رم اعجاب انگیزترین و پیچیده ترین ترکیب شهری دوره باستان بوده است.

رومیان به منظور اعمال حاکمیت و حفظ آن در پهنه چنین امپراتوری وسیعی، هزاران اردوگاه نظامی محصور به نام کسترا را بنا نهادند.

همه اسکانهای شهری پایدار، چه کسترا و چه شهرهایی که از منشائی خاص سرچشمه گرفته بودند، بطور همانند دارای طرح های استاندارد و ساده ای بودند. شکل شهر معمولاٌ مربع یا مستطیل بوده در داخل این محوطه دو خیابان اصلی متقاطع ساخت خیابانها را برنامه ریزی می کنند.

رومیان این موضوع را خوب می دانستند که حفظ حاکمیت در مناطق جدید تنها توسط نیروی نظامی ممکن است به جنگهای چریکی مداوم منجر شده و سبب ممانعت لشکرها از انجام وظیفه اصلی خود که گسترش و حفظ مرزهای امپراطوری است، گردد و نیز به زیان توسعه تجارت می باشد بنابراین لازم بود که مردم بومی را با دادن امتیازاتی به نظام امپراتوری جذب کنند.

شهرهایی نیز برای مقاصد اقتصادی و سیاسی بنیان گذاری شدند، جمعیت این شهرها را سپاهیان بازنشسته و یا مهاجران شهر روم و سایر شهرهای قدیمی تر تشکیل می دادند

سه گروه اصلی شهرهای امپراتوری عبارت بودند از : کلنیا، اسکانهای نو بنیاد و یا شهرهای بومی.

اردمگاههای رومی بیش از آنکه جنبه دفاعی داشته باشند برای حمله ایجاد شده بودند.

رم - اسکان اولیه

مبداُ پیدایش رم شهر هفت تپه، دهکده هائی چند بوده که توسط قبایل لاتین پس از کوچ از کوههای جنوب شرقی به دشت تیبر، آنها را بنا نمودند.

این تپه ها در تو رفتگی یا دره ای که در زمانهائی دوره مردابی بوده واقع شدند. این سرزمین سپس مرکز رم گردید.

چوپانانی که نخستین بار در حدود سال 753 ق.م بر این تپه ساکن شدند، هیچ نظریه خاصی در مورد قواعد دستور زبان و نجوم نداشته اند.

و از مشکلات این تپه ها آلودگی آب آشامیدنی، ضعف قابلیت جذب خاک و تپه ای بودن منطقه است.

تامین آب آشامیدنی و دفع فاضلاب

نخستین شبکه دفع فاضلاب، در حدود سال 578 ق.م کلوکاماکسیما به شکل کاریزی روباز ساخته شد. این فاضلاب به وسیله طاق عظیم نیمدایره شکل سنگی به قطر 11 فوت پوشیده شد و حتی امروزه نیز قسمتی از سیستم دفع فاضلاب سطحی مرکز روم می باشد.

از این سیستم فاضلاب علاوه بر زهکشی مناطق پست تر شهر و جمع آوری آبهای سطحی خیابانها، به منظور جمع آوری فاضلاب توالتهای عمومی که در مسیر آن قرار گرفته بودند، استفاده می شد. اکثر ساکنان شهر ناگزیر از توالتهای عمومی استفاده میکردند.

در بدو امر آب مصرفی رم از طریق رودخانه تامین می شد اما آلودگی به دلیل تخلیه حجم زیاد فاضلاب در آن ، به حد نامطلوبی رسید. از این پس تامین آب آشامیدنی می بایست با زحمت بسیار از مناطق خارج شهر تامین شود.

عناصر فرم شهری

عبورو مرور ارابه ها در داخل شهر، در ساعات روز بجز ارابه های لازم برای کارهای سلختمانی و چند گروه از کالسکه های دولتی، ممانعت به عمل آورد. بدین ترتیب در طی روز از تردد ارابه ها و سایر وسایل نقلیه خبری نبود.

هادریان با محدود نمودن تعداد اسبهای ارابه ها و وزن محموله آنها ترافیک را بیش از پیش تحت کنترل درآورد.

مسکن

دو نوع کلی مسکن در شهر وجود داشت : دومیوس که به اسکان تک خانواری ممتازانه اختصاص داشت و اینسولا (بلوکهای ساختمانی) که به تعدادی آپارتمان یا سناکولا تقسیم میشد.

هر اینسولا به طور میانگین دارای پنج آپارتمان بوده که هریک 5 الی 6 نفر را در خود جای می داده اند. بنابراین سکنه رم به طور کلی آپارتمان نشین بوده اند و در ساختمان هایی که ارتفاع آنها در قرن سوم  ق.م به سه طبقه رسیده بود زندگی می کردندو ژولیس سزار به منظور کاهش خطر دائمی فرو ریختن ساختمانها ناگزیر محدودیت ارتفاعی 70 فوت را وضع نمود.

تنها اغنیا توانایی خرید یک دومیوس را داشتند که به طور کلی از یک سری اتاق پیرامون یک حیاط مرکزی تشکیل می شد. همواره آتش سوزی یکی از خطرات بارز و دائمی بوده است چرا که ساختمانها در حد زیادی با استفاده از الوار ساخته می شدنژد.

مجموعه قوانین ژولیوس سزار استفاده موزائیک به عنوان ماده نسوز برای بام را الزامی ساخته و قید می کند که می بایستی فاصله ای به عرض 28/75 اینچ بین ساختمانها حفظ شود.

رم از نظر ساخت کالبدی، شهری غیر طبقاتی بود.

بازارها

اقتصاد رم برپایه واردات کلان استوار بود. رم سه بندر داشت : استیا پورتوس و برکه تیبر که در داخل شهر قرار داشت.

ساحل چپ رودخانه به اسکله هایی که به نام پورتی یا بندرگاه نامیده می شدند تقسیم شده بود رم شهری مملو از مغازه داران کوچک بود که اکثر آنها در طبقات اول ساختمانهای اینسولا به داد و ستد مشغول بودند. سایر داد وستدها نیز به تدریج در محلات و خیابانهای خاصی رونق گرفتند.

مرکز شهر

مرکز اولیه شهر به دو شیوه متفاوت به فشار ناشی از افزایش جمعیت پاسخ گفت. نخست آنکه در جهت جنوب شرقی رشد طبیعی کنترل شده ای یافت که نهایتاٌ در سال 82 میلادی دیوار کلسیوم که از فاصله 600 یاردی و پایین تپه کاپیتولین آغاز شده بود گسترش آنرا متوقف ساخت. دومین عکس العمل ساختن یک سری فوروم های سلطنتی مرتبطی بود که به ترتیبی خاص قرار داشتند.

عنوان فوروم رومانوم به طور کلی به سری ساحتمانها و فضاهائی که در جهت جنوب شرقی گسترش یافته اند اطلاق می شود.

فراغت

یکی از اشتغالات ذهنی عمده امپراتوران رومی، منحرف ساختن نیروی بالقوه ضد حکومتی جماعت شهری بوده و نیل به این مقصود به وسیله کمک های نقدی و غیر نقدی دولت میسر میشد. دولتمردان علاوه بر تغذیه افراد بی بضاعت، می بایستی وسایل تفریح و سرگرمی آنها را در ایام تعطیل فراهم نماید

شهرسازی دوره امپراطوری رم

شهر آوستا  

برای اسکان 3000 لشکری بازنشسته کوهرتیس پرائتوریا و خانواده های آنها در نظر گرفته شده بود.

شهر پمپئی

شهر پمپئی نخست در قرن ششم ق.م به عنوان یک کلنیای رومی تاسیس شد و در خلیج ساحل ناپل قرار داشت که هم زیبا و هم بسیار حاصلخیز بود.

اوستیا

در طول جنگهای کارتژ نقش مهمی را به عنوان یک پایگاه دریایی ایفا می نمود و در قرن سوم ق.م به یک بندر تجاری فعال بدل گردید.

شهر تیمگاد

یک نمونه خوب از شهرهای نظامی رومی در شمال آفریقا می باشد.

بریتانیای دوره روم

نخستین حمله ژولیوس سزار به بریتانیا در سال 55 ق.م 5 سال گسترش و توسعه امپراتوری را به دنبال داشت.

در سال 43 ق.م کلادیوس به طور منظم انگلیس، ولز و جنوب اسکاتلند را فتح نمودند. فبل از این فتوحات شهرسازی سیستماتیک در بریتانیا ناشناخته بود.

قدرت روم با ساختن شهرهایی در محل دهکده های موجود قبایل تحکیم گردید.

لندینیوم

لندن نیز که به عنوان یک پایگاه نظامی و مرکز تجاری تاسیس شده بود در سال 60 میلادی دچار حریق شد

احتمالاٌ لندینیوم پس از 43 میلادی و بدنبال موفقیت رومیان در گذشتن از رودخانه بنا گردید.

شهرسازی رومی

شهرسازی روم گام به گام وباگسترش سیاسی ونظامی روم شکل گرفت ورشدیافت.شهرسازی روم درابتدا ارزش های جدیدی نداشت ومجبوربود ازتمدن های دیگرالهام بگیرد.شهرسازی اولیه روم ترکیبی از شهرسازی اتروسکی ویونانی بود.

تازمان سلطه ارتوسک هابرروم شهرهای روم دارای بافت ارگانیک بودولی از زمان آشنایی بیشتر بافرهنگ هلنیستی جذب این فرهنگ شدندواستقرارشهرهای یونانی وارشبه نظامی رابزرگترین سرمشق خود قراردادند.

شهرسازی اصلی این تمدن باایجاد مهاجرنشین های رومی درایتالیا آغازشد ودراروپاوسواحل مدیترانه درشرق وجنوب بسط یافت.نوآوری رومیان درشهرسازی ایجاد شهرک های نظامی بود.این شهرسازی به صورت ایجادپادگان های نظامی و اردوگاه برای حفظ قدرت روم بود این شهرها دراصل نقش اردوگاههای نظامی در منطقه بازی کرده ومستقیما در رابطه بامادرشهرخودروم قرارداشتند.

رسوماتی که در ساخت یک اردوکاه وبعدهایک شهر در روم به کار می رفت

1)انتخاب محل بوسیلیه علامت گذاری

2)مشخص کردنمحدوده یشهر وتقسیم بندی آن

3)مشخص کردن جهت جغرافیایی شهر واحداث خیابن شرقی-غربی آن

4)واگذاری شهربه خدایان جهت حمایت ونگهداری از آنبه وسیلیه مراسم افتتاح

5)احداث یک مذبح گرد درمحل تقاطع دومحوراصلی برای ایجاد رابطه بادنیای زیر زمیتی

مامفورد مدعی است که ایجاد شهرک های تازه برای رومیان دستاورد اجتماعی پرارزشی محسوب می شد.برای مثال این شهرک ها موادغذایی خود راازمناطق پیرامونی تهیه می کردند به این ترتیب تعادل وتوازن میان شهروروستاراحفظ می کردند.

اردوگاههای رومی بیش از آن که جنبه یدفاعی داشته باشند برای تدارک حمله ایجادشده بودند.این اردوگاهها پایگاه تجهیزات وستادارتش ولژیون های بودند که تاحد زیادی حیات آن ها مستلزم حرکت بود.

بنابراین دسترسی مناسب به راههای مهم منطقه ای یکی ازضوابط مکان یابی آن ها محسوس می شد وبه این دلیل رومی هامحل تلاقی جادهها وگذر رودخانه ها رابرای ایجاد اردو گاههای نظامی خود انتخاب می کردند.

به باور رومیان از آن جا بر جهان یک نظم کیهانی حاکم بود که نه تنها جهان رابه 4پاره تقسیم کرده بود بلکه توسط دومحور شمالی-جنوبی وشرقی-غربی به آن ساختاری خاص بخشیده بود ازدیگرسو باورنظامیان رومی که درطراحی شهری نیزسهم داشتند شکل دایره ای شهریا پادگان امکان محاصره به وسیله دشمن رازیاد می کرد ولی در محاصره ی شهرچهار گوش احتیاج به سربازان وپراکندگی بیشتری داشت.به این دلایل شکل خارجی شهرک نظامی رومی یک چهار گوش بود که هرضلع آن به طرف یکی از جهات جغرافیایی بود.در وسط هر ضلع دروازه ای قرار داشت وهر دو دروازه روبرو توسط خیابانی به یکدیگرمتصل می شدند.

خیابان شمالی جنوبی به کاردو یا ویا پرینیسیپالی معروف بود وخیابان غربی-شرفی دکومانوس نام داشت.دوخیابن مذکور به طور معمول همدیگررادر مرکز شهر قطع می کردند.

درنقطه تلاقی آن ها مکانی برای تعبیه یک یادگار مقدس ایجاد می گردید این مکان محل مطلوبی برای ایجاد میدان عمومی ویافوروم بودکه ترکیبی از فضای قدسی اکروپلیس آگورای دنیوی به شمار می آمد.گرچه اصول استقرارشهربر یک ریشه ی مذهبی استوار بوداما طرح شطرنجی وعوارض زمین یاچیز هایی که قبلا احداث شده بوددرتغییر طرح شهرموثرواقع می شد تاطرح باواقعیا عینی بخواند.

درمحل تقاطع دوخیابن اصلی شهر معمولا  میدان شهر وکاخ استانداری یا پرآتوری عمارت دادگستری وخزانه یا گنج خانه قرارداشتند.رومیان در ابتدا با محصور کردن اردو گاههای نظامی خود بوسیله دیوار آشنایی نداشتند اما زمانی که شهر مال ونتوم راتسخیر نمودند نظام استقرارش را یادداشت کرده ودر شهرسازی خود به کار بردند.

در اردوگاههای رومی به خاطره مسائل امنیتی اماکن مسکونی وعناصرشهری غیر نظامی ساخته نمی شد ولی در حاشیه ی آن هاوبرای استفاده ساکنین اردوگاه آمفی تئاتر وبعدها تئاتر وسیرک ساخته شد.

مهاجرت هااز روستاها وایجاد حاشیه نشینی سبب شد که مابا شهرهایی مواجه شویم که دارای هسته ای منظم و شطرنجی بوده ولی بقیه ی شهر چهره ای نامنظم داشت.

روم در ایجاد شهرهای کاملا نظامی-هندسی ناموفق بود ولی توانست از تمدن یونان الهام بگبردوعناصر متعددی در شهرهاایجادکند.

معماری رومی برای همه ی امکانات جمعی زندگی چه بازار و..شکل جمغی یافت.گرچه شهر روم حاوی تعداد زیادی از سلول های بیمار بود که یک پیکره سالم بتواند تحمل ان را داشته باشد لیکن بخش وسیع تر آن هنوز بع صورت یک جامعه انسانی عمل می کرد وزدگی عادی روزمره باتمام جنبه هایش در آن جاری بود.

در روم کالج جانشین های اجتماعی هشت اتحادیه ی صنفی اصلی اقتصادبودندکه هرگزمورد توجه مقامات دولتی قرارنداشتند.

شهرسازی روم گام به گام وباگسترش سیاسی ونظامی روم شکل گرفت ورشدیافت.شهرسازی روم درابتدا ارزش های جدیدی نداشت ومجبوربود ازتمدن های دیگرالهام بگیرد.شهرسازی اولیه روم ترکیبی از شهرسازی اتروسکی ویونانی بود.

(تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص131)

تازمان سلطه ارتوسک هابرروم شهرهای روم دارای بافت ارگانیک بودولی از زمان آشنایی بیشتر بافرهنگ هلنیستی جذب این فرهنگ شدندواستقرارشهرهای یونانی وارشبه نظامی رابزرگترین سرمشق خود قراردادند. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص 131)

شهرسازی اصلی این تمدن باایجاد مهاجرنشین های رومی درایتالیا آغازشد ودراروپاوسواحل مدیترانه درشرق وجنوب بسط یافت.نوآوری رومیان درشهرسازی ایجاد شهرک های نظامی بود.این شهرسازی به صورت ایجادپادگان های نظامی و اردوگاه برای حفظ قدرت روم بود این شهرها دراصل نقش اردوگاههای نظامی در منطقه بازی کرده ومستقیما در رابطه بامادرشهرخودروم قرارداشتند. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص131و132)

رسوماتی که در ساخت یک اردوکاه وبعدهایک شهر در روم به کار می رفت

1)انتخاب محل بوسیلیه علامت گذاری

2)مشخص کردنمحدوده یشهر وتقسیم بندی آن

3)مشخص کردن جهت جغرافیایی شهر واحداث خیابن شرقی-غربی آن

4)واگذاری شهربه خدایان جهت حمایت ونگهداری از آنبه وسیلیه مراسم افتتاح

5)احداث یک مذبح گرد درمحل تقاطع دومحوراصلی برای ایجاد رابطه بادنیای زیر زمیتی

مامفورد مدعی است که ایجاد شهرک های تازه برای رومیان دستاورد اجتماعی پرارزشی محسوب می شد.برای مثال این شهرک ها موادغذایی خود راازمناطق پیرامونی تهیه می کردند به این ترتیب تعادل وتوازن میان شهروروستاراحفظ می کردند. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص132 )اردوگاههای رومی بیش از آن که جنبه یدفاعی داشته باشند برای تدارک حمله ایجادشده بودند.این اردوگاهها پایگاه تجهیزات وستادارتش ولژیون های بودند که تاحد زیادی حیات آن ها مستلزم حرکت بود. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص133)

بنابراین دسترسی مناسب به راههای مهم منطقه ای یکی ازضوابط مکان یابی آن ها محسوس می شد وبه این دلیل رومی هامحل تلاقی جادهها وگذر رودخانه ها رابرای ایجاد اردو گاههای نظامی خود انتخاب می کردند.  (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص133)

به باور رومیان از آن جا بر جهان یک نظم کیهانی حاکم بود که نه تنها جهان رابه 4پاره تقسیم کرده بود بلکه توسط دومحور شمالی-جنوبی وشرقی-غربی به آن ساختاری خاص بخشیده بود ازدیگرسو باورنظامیان رومی که درطراحی شهری نیزسهم داشتند شکل دایره ای شهریا پادگان امکان محاصره به وسیله دشمن رازیاد می کرد ولی در محاصره ی شهرچهار گوش احتیاج به سربازان وپراکندگی بیشتری داشت.به این دلایل شکل خارجی شهرک نظامی رومی یک چهار گوش بود که هرضلع آن به طرف یکی از جهات جغرافیایی بود.در وسط هر ضلع دروازه ای قرار داشت وهر دو دروازه روبرو توسط خیابانی به یکدیگرمتصل می شدند. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص134)

خیابان شمالی جنوبی به کاردو یا ویا پرینیسیپالی معروف بود وخیابان غربی-شرفی دکومانوس نام داشت.دوخیابن مذکور به طور معمول همدیگررادر مرکز شهر قطع می کردند.

درنقطه تلاقی آن ها مکانی برای تعبیه یک یادگار مقدس ایجاد می گردید این مکان محل مطلوبی برای ایجاد میدان عمومی ویافوروم بودکه ترکیبی از فضای قدسی اکروپلیس آگورای دنیوی به شمار می آمد.گرچه اصول استقرارشهربر یک ریشه ی مذهبی استوار بوداما طرح شطرنجی وعوارض زمین یاچیز هایی که قبلا احداث شده بوددرتغییر طرح شهرموثرواقع می شد تاطرح باواقعیا عینی بخواند. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص135)

درمحل تقاطع دوخیابن اصلی شهر معمولا میدان شهر وکاخ استانداری یا پرآتوری عمارت دادگستری وخزانه یا گنج خانه قرارداشتند.رومیان در ابتدا با محصور کردن اردو گاههای نظامی خود بوسیله دیوار آشنایی نداشتند اما زمانی که شهر مال ونتوم راتسخیر نمودند نظام استقرارش را یادداشت کرده ودر شهرسازی خود به کار بردند. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص135)

در اردوگاههای رومی به خاطره مسائل امنیتی اماکن مسکونی وعناصرشهری غیر نظامی ساخته نمی شد ولی در حاشیه ی آن هاوبرای استفاده ساکنین اردوگاه آمفی تئاتر وبعدها تئاتر وسیرک ساخته شد. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص135)

مهاجرت هااز روستاها وایجاد حاشیه نشینی سبب شد که مابا شهرهایی مواجه شویم که دارای هسته ای منظم و شطرنجی بوده ولی بقیه ی شهر چهره ای نامنظم داشت. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص135)

روم در ایجاد شهرهای کاملا نظامی-هندسی ناموفق بود ولی توانست از تمدن یونان الهام بگبردوعناصر متعددی در شهرهاایجادکند. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص136)

معماری رومی برای همه ی امکانات جمعی زندگی چه بازار و..شکل جمغی یافت.گرچه شهر روم حاوی تعداد زیادی از سلول های بیمار بود که یک پیکره سالم بتواند تحمل ان را داشته باشد لیکن بخش وسیع تر آن هنوز بع صورت یک جامعه انسانی عمل می کرد وزدگی عادی روزمره باتمام جنبه هایش در آن جاری بود.

در روم کالج جانشین های اجتماعی هشت اتحادیه ی صنفی اصلی اقتصادبودندکه هرگزمورد توجه مقامات دولتی قرارنداشتند. (تاریخ شهر-دکترجهانشاه پاکزاد-1390-ص136)

بر اساس افسانه های باستان رومی روز 22 آوریل سال 753 قبل از میلاد را تارسخ تاسیس روم میدانند.به طور معمول تمدن روم را به 4 دوره تقسیم می کنند :

-         از قرن دهم پیش از میلاد تا سال 753 قبل از میلاد. دوران اولیه شکل گیری

-         از سال 753 قبل از میلاد تا 508 قبل از میلاد. دوران پادشاهی

-         از سال 508 قبل از میلاد تا 30 قبل از میلاد دوره جمهوری

-         و از سال 30 قبل از میلاد تا 395 میلادی .دوره امپراطوری

خواستگاه اولیه ی تمدن روم باستان شبه جزیره ای چکمه ای شکل به نام آپنین واقع در مرکز دریای مدیترانه می باشد .

به طور کلی در تمدن اولیه ی روم طبقات اجتماعی آن به 4 دسته ی زیر خلاصه می شود:

1- پاتریسین ها : طبقه ممتاز جامعه بودند .آنها زمین هایی را که تا آن زمان عمومی بود تصاحب کرده و با استفاده از موقیعت ممتاز خود اموال دیگران را نیز تصاحب می کردند .

2– وابستگان : پاترسین ها  سایر اعضای طایفه را به مقام وابستگان خود تنزل دادند .این طبقه مجبور شد قطعه زمین خود را از پاتریسین ها بگیرند و به آنها خدمت کنند . در عوض پاتریسین ها متعهد می شدند که از آنها حمایت کنند .

3- پلبین ها : این قشر بیشترین جمعیت روم را به خود اختصاص میداد.آنان یا کشاورزان خرده بودند و یا در حرف و صنایع دستی  یا معاملات کوچک اشتغال داشتند .

4- برده ها : پایین ترین سطح نظام طبقاتی را برده ها تشکیل می دادند.

بعدها مبارزه بین پلمین ها و پاتریسین ها خود عاملی در تجزیه ی جامعه ی طایفه ای شد و پلبین ها در ردیفی برابر با پاتریسین ها قرار گرفتند. مساله اساسی آنها ،مساله حق استفاده از زمین بود. پلبین ها می خواستند که آنها نیز با کسب حقوق مساوی با پاتریسین ها بتوانند از این زمین ها و امتیازات آن استفاده کنند . پلبیین توانستند به تدریج امتیازات زیادی را از پاتریسین ها بگیرند.آنها در طول زمان چنان قدرت خود را گسترش دادند که توانستند به نظارت بر لوایح قانونی سنا دست یابند .از این پس پلبین ها و پاتریسین ها تنها طبقه حاکم یعنی شهروند روم را تشکیل می دادند و به لحاظ ثروت و وظایف متمایز می شدند .

از لحاظ سیاسی نیز تمدن روم از 3 رکن سیاسی تشکیل شده بود :

1- رکس : در روم اولیه شاه بیشتر رییس قبیله و نماینده ی منافع مشترک طایفه ها بود .قدرت او موروثی نبود و از طرف سران طایفه ها و از جانب پاتریسین ها انتخاب می شد.

2 –سنا : شورای ریش سفیدان یا سران طایفه ها بود که در ابتدا صد نفر و بعدها به 300 نفر رسید .

3 – مجمع عمومی ( کومیس ) : یکی از قدیمی ترین سازمان های روم بود .

کومیس ها بنا به دعوت رکس تشکیل جلسه میدادند و در مورد مسائلی از قبیل جنگ و صلح قوانین ،مالیات و غیره از طریق رای سرانه در داخل هر یک از 30 طایفه تصمیم می گرفتند .در دوره ی سلطنت تارکین ها ، که از قبیله ی اتروسک ها بودند ، روم به شهری بزرگ تبدیل شد و سراسر لاتیوم را تصرف کرد .در پایان قرن ششم قبل از میلادی این اوضاع سیاسی تغییر کرد و در سال 510 قبل از میلاد اتروسکی ها از روم رانده شدند . در دوره بعد از این استبداد از میان رفت و مصالح عموم برقرار گردید و بدین سبب دولت روم جمهوری نام گرفت .ولی جمهوری روم از همان ابتدا تجسمی از سلطه ی نظامیان ثروتمند و پاتریسین های سنا بود و در آن برای مردم عادی جایی نبود .

سنا مهم ترین سازمان سیاسی روم به حساب می آمد.انتخاب کنسول ها،کوئیستورها،آدیل ها،پراتورها و پونتیفیس ها نیز جزو وظایف سنا بود.بالاترین مقام ها کنسول ها بودند . وظیفه ی پراتورها قضاوت و اداره ی نظامی ایالت های تحت اشغال رومی بود .

کوئیستور ها و پروکوراتورها مسئول اداره ی خزانه ی دولت بودند . آدیل ها کارمند مسئول رتقو فتق امور بازار ساخت و ساز و تامین قلعه ی جامعه بودند و پو نتیفیس ها عضو بالاترین شورای موبدان روم  قدیم بودند .

برای رومی ها تسخیر  جزیره ی سیسیل موضوعی وسوسه انگیز و جذاب بود که در جنگ با کارتاژ که آن را پونیک اول نامیدند ،جزیره ی سیسیل و چند جزیره ی دیگر را به اشغال در آوردند .در سال 218 قبل از میلاد دومین جنگ پونیک شروع شد و با پیروزی رومیان خاتمه یافت .

در این بین که تعداد بردگان  روز به روز افزونتر می شد قیامی از ناحیه ای از طبقه ی بردگان به فرماندهی اسپارتاکوس روی داد.این قیام گرچه با شکست مواجه شد اما مقدمه ای برای سقوط جمهوری روم شد .

عصر طلایی روم در سال 192 م  با کشته شدن آخرین پادشاه آنتونین ها ،یعنی کومودوس به پایان رسید .

در شرایط اقتصادی تا قرن دوم پیش از میلاد ابزار کار در معادن ،مزارع و کشتی ها بسیار ابتدایی بودند .در دوران برده داری ابزار کار گران بها و گله های باارزش را نمی شد به دست بردگان که هیچ سودی از ارتقای کیفیت تولید نمی بردند سپرد .درآمد ساکنین روم تنها به فعالیت های تولیدی محدود نمی شد . بخش اعظم ثروت رومیان از راه غارت کشورهای شکست خورده به دست می آوردند .تجار رومی نیز با تجارت برده جیب خود را می انباشتند . تا قرن سوم میلادی راه های زمینی و آبی(دریایی و رودخانه ای ) دارای امنیت کافی بوده و به رشد تجارت کمک می رساندند..در مورد شرایط مذهبی رومیان نیز می توان گفت رومیان به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشتند و خدایان زیادی را می پرستیدند.آنها خدایان خویش را ارواح یا نومینا می نامیدند .آنها افزون بر خدایان خود خدایان اقوام مغلوب را نیز به جمع خدایان خود می افزودند .هیچ دینی تا کنون این همه خدا نداشته است .آنها علاوه بر خدایان نیک و خوب ،خدایان بد و شر هم داشتند .علاوه بر این خدایانی خانگی ومحافظ خانه و خانواده داشتند که به لار معروف بودند .این در روم به دو دسته ی دین مردم و دین حکومت تقسیم می شدند .در اواخر قرن سوم میلادی مسیحیت در امپراطوری روم انتشار چشمگیری حاصل کرد اما تمدن رومی چه قبل از مسیحیت و چه بعد از آن آمیخته با خرافات بود .شرایط فکری رومیان بر این باور بود که تمدن نمی بایست از حالت بدوی و وحشی آدمیان دور بماند .

بعد از فتح یونان توسط رومیان فلسفه ی یونانیان بر فلسفه ی رومیان چیره گشت  و رومیان در حالی که در جنگ پیروز بودند در زمینه ی فکری شکست خوردند.از آن پس زندگی روحی ، هنری و دینی روم ملهم از جهان هلنیسینی شد .آنها با اخذ خط یونانی ،الفبای خود را که الفبای لاتین نامیده می شد تنظیم نمودند .سالنامه ی میلادی نیز در واقع همان سالنامه ی رومی است که تغییر اندکی یافته و اسامی لاتینی ما ه ها همچنان حفظ شدند .

شهرسازی اصلی این تمدن با ایجاد مهاجر نشین های رومی در ایتالیا آغاز شد . نوآوری رومیان در شهرسازی را می توان در ایجاد شهرک های نظامی خلاصه کرد .

به طور کلی رسومی را که در ساخت اردوگاه و بعدها یک شهر رومی بکار می رفت در موارد زیر خلاصه میشود :

1- انتخاب محل بوسیله ی علامت گذاری

2- مشخص کردن محدوده ی شهر و تقسیم بندی آن

3 – مشخص کردن جهت جغرافیایی شهر و احداث خیابان شرقی – غربی آن

4 – واگذاری شهر به خدایان جهت حمایت و نگه داری از آن بوسیله ی مراسم افتتاح

5 – احداث مذبح گرد در محل تقاطع دو محور اصلی برای ایجاد رایطه با دنیای زیرزمین .

اردوگاه های رومی بیش از آنکه جنبه ی دفاعی داشته باشند برای تدارک حمله ایجاد شده بودند .دسترسی مناسب به راه های منطقه ای یکی از ظوابط مکان یابی آنها محسوب می شد وبه همین دلیل رومی ها محل طلاقی جاده ها و گذر رودخانه ها را برای ایجاد  اردوگاه های نظامی خود انتخاب می کردند .به باور رومیان نظمی کیهانی بر جهان حاکم بود که نه تنها جهان را به 4 پاره تقسیم کرده بود بلکه توسط دو محور شمالی – جنوبی و شرقی – غربی به آن ساختاری خاص بخشیده بود . از دیگر سو،شکل دایره ای شهریا پادگان  امکان محاصره به وسیله ی دشمن را زیاد می کرد.ولی در محاصره ی شهر چهار گوش احتیاج به سربازان و پراکندگی بیشتری بود.به این دلایل ،شکل خارجی شهرک نظامی رومی یک چهر گوش بود که هر ضلع آن به طرف یکی از جهات جغرافیایی بود.در وسط هر ضلع دروازه ای قرار داشت و هر دو دروازه ی روبرو توسط خیابانی به یکدیگر متصل می شدند.خیابان شمالی جنوبی به کاردو یا پرینسیپالی معروف بود و خیابان غربی شرقی دکومانوس نام داشت.دو خیابان مذکور به طور معمول همدیگر را در مرکز شهر قطع می کردند. در نقطه ی تلاقی آن ها مکانی برای تعبیه یک یادگار مقدس ایجاد می گردید.این مکان محل مطلوبی برای ایجاد میدان عمومی یا فوروم بود که ترکیبی از فضای قدسی اکروپولیس و آگورای دنیوی به شمار می آمد.

در محل تقاطع دو خیابان اصلی شهر معمولا میدان شهر و کاخ استانداری یا پرآتوری،عمارت دادگستری و خزانه یا گنج خانه قرار داشتند.

زمانی که رومی ها در سال 275 ق.م شهر مال ونتوم را تسخیر کردند،نظام استقرارش را یادداشت کرده و در شهر سازی خود بکار بردند.

در اردوگاه های رومی به خاطر مسائل امنیتی اماکن مسکونی و عناصر شهری غیر نظامی ساخته نمی شد ولی در حاشیه ی آنها  آمفی تئاترها و بعدها تئاتر و سیرک ساخته شد.این عناصر به تبدیل به مراکزی شدند که در پیرامون آهنا تجار و خانواده هایشان و خانواده های سربازان و مامورین پادگان اقامت گزیده و به سرعت زندگی شهری و غیر نظامی و تجاری موسوم به کانابه آ را شکل داد.

مهاجرت از روستاهای مناطق مفتوحه و... به شهرها و ایجاد حاشیه نشینی توسط این افراد در حول و حوش یک شهرک نظامی که نه با تقسیم بندی رومی آشنایی داشتند  و نه از آن تبعیت می کردند سبب شد که ما با شهرهایی مواجه شویم که داری هسته ای منظم و شطرنجی بوده ولی بقیه شهر چهره ای نامنظم داشته باشد.

روم با الهام از تمدن یونان و مطابق سیستم اجتماعی اقتصادی برده داری خویش توانست عناصر متعددی را در شهر ایجاد کند که عبارتن از از:بارو،میدان،خیابان،معابد،مناطق مسکونی،بتغ،تاترو...

معمار رومی برای همه ی امکانات جمعی زندگی  یک  شکل جمعی یافت و بیش از هزار سال بعد برخی از این اشکال به فضاهای شهری داده شد.مانند شکل مستطیلی یا چرخش تند در میدان ناونا.

در این بین نهاد های تازه ای برای جبران فساد نهایی مدنی و زندگی خانوادگی پدید آمد.این نهاد های تازه (کالج ها) یا (انجمن ها) بودند که هرگز مورد توجه خاص مقامات دولتی قرار نداشتند.این گروه ها مراسم خانوادگی را که دوام خود را از دست داده بود،پایدار کردند.

عناصر شهری روم

1-برج و باروها

برای اتروسک ها و اقوام ایتالیک بارو نماداستقلال شهر بود.در دوره ی رومی ها بارو به نمادی از قدرت و نظم امپراطوری نیز تبدیل گردید.مهندسی رزمی رومیان اتروسکی ایتالیک را با موادی از طرز ساخت هلنیستی تلفیق کرده و ترکیبی از مزایای هردو فرهنگ را در باروها گنجاند.

رومیان با بلوک های سنگی مکعبی شکل همسان و به صورت دیواره های دوجداره ی هلنیستی به احداث باروها یخود پرداختند.یکی از معروفترین باروهای دوجداره ی باقیمانده از رومی ها را می توان در شهر پمپئی مشاهده نمود.

باروها در ابتدا دارا ی برج نبودند و در آنها یی کعه برج وجود داشت نیز برج ها کوچک بودند.از قرن سوم قبل از میلاد برج ها برای تقویت باروها و محلی برای فلاخن ها بزگتر شدند.در دوره ی امپراطوری شکل مربع برج ها به تدریج به تبدیل به نیم دایره شد و بسته به شرایط توپوگرافیک و نیاز،فاصله ی بین برج ها را تعیین می کردند.

نقاط رسوخ به شهر فقط از دروازه ها امکان پذیر بود.در بسیاری از شهرهای ملهم از اتروسک ها برای عبور از دروازه ها باید از زیر یک طاقی گذر می کردند.ساخت قوسی دیواره های دروازه ها تا اواخر دوره های امپراطوری دوام آورد و تنها تغییری که در آن به وجود آمد تعبیه ی یک یا دو ورودی فرعی در کنار این دروازه ها برای عابرین پیاده بود.یکی از سالم ترین دروازه ایی که از دوران روم باقی مانده است در شهر تریر آلمان قرار دارد و معروف به دروازه ی سیاه می باشد.

2-رابطه ی توده و فضا

کاربرد فضای خالی در مرکز شهر به صورت میدان(فوروم) زمینه ای برای عناصر با شکوه مانند کاخ ها و معابد،به صورت مکرر به چشم می خورد و به دلیل وفور میادین،تعادل بین توده و فضادر ساختار کلی شهر به خصوص در مرکز از بین می رود.

با راه یافتن فضای خالی در دل توده ی مسکونی به شکل حیاط مرکزی در مساکن رومیان کاربد این فضا از تکرار و تداوم برخوردار شده و از اعتبار و ارزش فضای باز شهری (میدان یا فوروم) می کاست.

از دیگر فضاهای باز ،حیاط خلوت پریستیل(در پشت حیاط مرکزی به عنوان عرصه های خصوصی تر زندگی) است که در کنار حیاط های مرکزی ایجاد میشد.

رومی ها با ایجاد فضاهای نیمه شفاف (رواق های ستون دار)بر گرداگرد احجام خود ،در پی تبدیل مرحله به مرحله ی فضای پر به خالی و بالعکس بودند.

ناظر پس از ادراک فضای خالی بلافاصله وارد توده نمی شد.بلکه ابتدا وارد فضای نیمه پر(رواق)اطراف حجم شده و سپس فضای پر را ادراک می کند.به طور کلی می توان گفت فضاهای باز روم ،نقش مهم تری نسبت به فضاهای مشابه در شهرهای اولیه ایفا می کردند.پارک های اطراف کاخ های سلطنتی از جمله ی نخستین فضاهای بازی بودند که برای تفریحات معمولی در داخل شهر ایجاد شدند.

3-میدان

الگوی اولیه ی فروم میدان مشقی بود که در تقاطع  دو محور اصلی اردوگاه شکل گرفته بود.محل پرآتوری در کنار  آن نیز به طور معمول در محل سابق چادر فرمانده ی پادگان و اردوگاه بود.در طول زمان میدان شهرهای رومی مرکزی تجاری ،اداری،سیاسی بود و درآن بازار برپا می شدو فروشندگان سیار در آنجا داد و ستد می کردند.در اطراف فوروم مراکز تجاری و اداری قرار داشت که با ساختمان سنا دادگاه ها و معبد اصلی بدنه ای محصور را برای فوروم ایجاد می نمودند.به تدریج امپراطوران رومی توجه بیشتری به فوروم مبذول داشتندو بر وسعت آن افزودند.ویتروویوس نظریات بسیار مشخصی درباره اندازه  آرمانی فوروم داشت.او با پیشنهاد تناسب سه به دو برای طول و عرض فوروم به این نتیجه می رسد که این تناسب ،شکل مستطیلی را خواهد داد که بر حسب نیاز و جمعیت استفاده کننده از آن می توان آن را بزگتر یا کوچکتر در نظر گرفت.

بهترین نمونه میدان فوروم رومانوم بود که نه تنها کانون حیات عمومی روم بود بلکه قلب امپراطوری نیز به حساب می آمد.فوروم در واقع ترکیبی از آگورا و آکروپولیس بود و هیچ ویژگی تازه ای را نشان نمی داد که نتوان آن را در نمونه های یونانی هلنیستی شناخت.تنها چیز جدید آن شاید تمرکز عظیم تر فعالیت های گوناگون یا درجه ای بالاتر از نظم و ترتیب رسمی و همچنین وسعت و شکوه عناصر رومی داشت.

تفاوت دیگر فوروم و آگورا نقشی است که فوروم برای قومی جنگجو در عرضه ی غنائم جنگی و رژه های نظامی بازی می کرد.کاربرد تضارب آرای آگورا های یونانی به تدریج کم رنگ تر و محو شد.حتی سکوهایی که در آگورا برای ارائه ی خطابه و شعر برپا میشد در این تمدن به سکوی مجسمه ی سرداران پیروز تغییر کارکرد داد.

4-خیابان

در مورد مسیر رومی می توان گفت که شبکه ی حرکتی به عوض آنکه در سرتاسر طول شهر امتداد یابد،چنبره می زد و به یک مدار بسته در خود به فضایی بدل می شد که خاص همین منظور کنار گذاشته می شد.

پس از آتش سوزی معروف دوران حکومت نرون در روم  ساختمان های محقر و خیابانهای مشخصا نا مناسب شهر به منظور ایجاد موقعیت برای باسازی جامع شهر از میان رفتند.رومی ها سه نوع مسیر برای خود در نظر می گرفتند.گذرهایی فقط برای پیاده ها،ایتینرا،گذرهایی که تنها یک گاری قادر به عبور از آن بوده،اکتوس و ویا که عبور دو گاری از کنار یکدیگر را فراهم می ساخت.

فوروم ها همیشه در کنار خیابان ها طراحی شده اند اما هیچ گاه خیابان ها عملا از درون آنها گذر داده نشده اند.حتی تقاطع هایی که در معرض دید قرار داشت توسط رومی ها با عناصر بارز معماری نشانه گذاری می شد. ویتروویوس پیشنهاد کرد خیابان های فرعی و کوچه ها طوری احداث شوند که جلوی حرکت باد های نامطبوع گرفته شود.در شهر روم این دوره خیابان های پهن تجاری ،سراسر مزین به رواق بود.این نوع خیابان برای نخستین بار جای بازار باز و متمرکز را در میدان گرفت گرچه گاهی این بازار به یک میدان گرد ختم می شد.ررسی دقیق تر روم نشان می دهد که در نظام خیابان کشی آن چندان کا ر مهمی صورت نگرفته است.تنها در شهرهای مهاجر نشین و کوچک رومی بود که نظ واقعی جریان داشت.در این شهرها بسیاری از خیابان های دارای سواره رو سنگفرش بودند و شبکه ی زیرزمینی آب های سطحی را به بیرون شهر و رودخانه منتقل می کرد.

5-خانه های مسکونی

در روم و اکثر شهرهای رومی محله بندی مانند شهرهای مشرق زمین وجود نداشت.بافت شهرهای رومی نیز مانند هرجای دیگری متاثر از شکل خانه هایشان بود.خانه های رومی نیز مانند اسلاف خود در ابتدا محصور و داری یک حیاط مرکزی بودند.خانه های اولیه شهر روم (دوره ی آهن) کلبه هایی ساده بود که به وسیله ی تیر و ستون ها ی چوبی برپا شده بود.خانه های رومی درون گرا بودند.یک یا دوطبقه ساخته میشدند و هیچ پنجره منفذی به بیرون نداشتند.نور اتاق ها از بالا و به وسیله ی حیاط مرکزی که به آتریوم  معروف بود تامین میشد.چیزی نگذشت که که ایده ی تفکیک بخشی از خانه ها و ایجاد مغازه ها و کارگاه ها در جوار راه های عبوری به وجود آمد.از سوی دیگر به تدریج خانه های مسکونی شروع به احداث پنجره به طرف کوچه کردند.ادامه ی این برون گرایی به آپارتمان سازی در شهرهای پرجمعیت روم مانند استیا نیز منجر گردید.

موریس سیر تکاملی شهر های رومی را که به هیچ وجه برنامه ریزی شده نبود به صورت زیر تقسیم بندی میکند:

1-ویلا:کوشکی در میان باغ

2- خانه هایی با حیاط مرکزی و بدون پنجره به طرف کوچه

3-خانه هایی با حیاط مرکزی و حیات خلوت

4- خانه هایی با حیاط مرکزی و حیات خلوت یا یک مغازه در کوچه

5-خانه هایی یک یا دوطبقه که بدنه ی آن را مغازه ها پوشانده اند.

6-خانه هایی چند طبقه (تا ارتفاع 20متر)که طبقه ی اول و دوم آن تجاری بود.

ساختمان های عمومی روم

1-تئاترها

تئاترها نیز به عنوان یکی از عناصر کالبدی شهرهای رومی حائز اهمیت بودند.بزرگترین تفاوت تئاتر های رومی با یونانی در استوانه ای بودن حجم کلی آن است.آنها شبیه استادیوم های امروزی بنا می شدند.در بعضی اوقات به خاطر شرایط توپوگرافی طبیعی زمین آن را به صورت دایره ای کامل در می آورند.به دلیل اینکه حجم آنها شبیه دو تئاتر بهم چسبیده ی یونانی بود به آن آمفی تئاتر (به معنای دوتئاتره مانند دوزیستی در حیوانات)می گفتند.

2-سیرک ها

رومیان به خاطر خلق و خوی خود چندان طرفدار  مباحث فکری نبودند.و از تئاتر و سیرک به ندرت برای نمایش آثار ادبی استفاده می کردند.چون آنها معتقد بودند که آدمی نباید از حالت بدوی و وحشی دور باشد در این تئاتر ها و سیرک ها گاهی با هم پیکار می کردند و گلادیاتورها را به جان هم می انداختند.

3-حمام های رومی

حمام ها نیز یکی از عناصر کالبدی این تمدن بودند.رومی ها  اغلب اوقات فراغت خود را یا در استادیوم ها(تئاترها)یا در حمام می گذراندند.از جمله ی این حمام ها حمام کارالا است که دارای تجهیزاتی مانند مغازه،استادیوم،توالت،کتابخانه،موزه،و...بوده است.همچنین این حمام ها نقش مهمی در گذراندن اوقات فراغت پاتریسین ها بازی می کرد.شاید بتوان گفت مشخص ترین کمک روم به بهداشت و سیمای شهر،ایجاد گرمابه بود که از همان قرن دوم  پیش از میلاد در رم متداول بوده است.

مشخصات حمام رومی= جای وسیع بسته ای که جمعیت زیادی را در بر می گرفت.یک تاتلار با شکوه که به تالار دیگر راه می یافت.با حمام های داغ،ولرم و سرد.اطاق ماساژ و اطاق برای لمیدن،ورزش، بازی و....

4-معابد رومی

از جمله دیگر عناصر کالبدی به شما ر می رود.در ابتدا به شیوه معابد اتروسکی و به صورت مستطیل و بعدها به صورت مدور ساخته شد که معروف ترین آنها پانتئون است.در نقاط عمده ی تقاطع خیابان ها و یا در پیرامون شهر ساخته می شد.علت متعدد بودن،زیاد بودن تعداد خدایان آنها بود.

تاسیسات زیر بنایی

نخستین شبکه دفع فاضلاب در حدود 578ق.م به صورت کاریزی روباز ساخته شد.فاضلاب بزرگ کلوآکاماگزیما در سده ی ششم پیش از میلاد در مقیاس عظیمی ساخته شد.هنوز هم این فاضلاب مورد استفاده قرار می گیرد.فاضلاب بزرگ مورد اشاره از نظر زمانی مقم بر لوله کشی آب از چشمه ها و رودخانه ها ی دور دست ساخته شده است.شاید به این خاطر که آب رسانی محلی بوسیله ی چاه تا سال 109 میلادی کافی به نظر می رسید.آنها برای گذراندن آب از تپه ماهورهای اطراف شهر در شبکه ی آبرسانی از آبراه ها استفاده می کردند که تلفیقی از قنات ها و پل چوبی ها بود که در نهایت به آب انبارهایی در شهر می رسیدندو از طریق منابعی که در ارتفاع قرار داشتند در سطح شهر پخش می شدند.

طاق نصرت

یکی دیگر از عناصر کالبدی که در جامعه ی شبه نظامی رومی به فراوانی دیده می شود طاق نصرت می باشد.این طاق نصرت به افتخار و یادبود پیروزی سرداران و امپراطوی های رومی به پا می شد.

ضوابط شهرسازی

تعدادی از این ضوابط: الف-معبر: هر مالکی می بایستی حدود 80 سانتی متر از عرض و طول زمین را برای عبور پیاده خالی می گذاشت. - پیاده رو با عرض 66 سانتی متر  -راه مال رو با عرض 135 سانتی متر  -راه سواره رو با عرض270 سانتی متر  -قوانینی جهت رعایت بهداشت و نظافت خیابان ها توسط همسایگان  ب- قوانینی جهت اجاره ،احداث،یا تخریب ساختمان  ج- قانون لکس جولیا مانیسیپال(توسط ژولیوس گذاشته شده بود) مربوط به مرمت و نگهداری شبکه ارتباطی شهر و خانه ها  د- قوانینی راجع به تصرف زمین های موات شهری و....

باغسازی

-        باغ های قصری

کاخ ها در این باغ ها محصور بودند.فضای باز بزرگی که از طریق کلونادها و رواق هایی که به سمت اتاق ها کشیده می شدند.به تدریج با فضای بسته یکی می شد و در آن فواره ها،گل و گیاه کاری های بسیار زیبایی قرار داشت

باغ های ویلایی

این باغ  های موزه  ترکیبی از یک پارک مجسمه ،یک پارک ورزشی،یک جایگاه برای ضیافت و یک زمین گسترده زیبا با آبشارها و غارهای مقدس بود.نوع دیگر آن ویلاهای شهری بود.همچنین از انواع دیگر آن می توان به ویلاهای حومه ای و ویلاهای کنار دریا نیز اشاره کرد

باغ های شهری

دارای فضای باز کافی برای سبزی کاری و باغبانی داشتند.این نوع خانه ها بیشتر در پمپئی و هرکولانیوم به چشم میخورند.در این باغ ها ،مجسمه ها،غارهای مصنوعی،و گیاهانی به شکل آرایشی هرس شده اند.جنس مجسمه ها سفال و مرمر بوده است.ساعت آفتابی در اغلب آنها وسیله ای تزیینی و کاربردی بود.نقاشی هایی از مناظر باغ رو ی رواق ها کشیده شده بود که ابعاد باغ را بزگتر نشان میدادو.....

معرفی برخی شهرهای روم

1-                       نویس

یکی از شهرهای حفاری شده ی رومی ها در آلمان نوائسیوم(نویس در کنار راین)می باشد.یکی از مراکز مهم حفاظتی مرز شمالی روم بود.خندق و بارویی چهارگوش با ابعاد 400 متر عرض و 600 متر طول شهر را در بر می گرفت.دو خیابان متقاطع شهر را به دو قسمت مساوی به نام های پرائتنتورا و رتنتورا تقسیم می کرد.خیابان طویل تر خیابان پرآتوری نام داشت که دو منطقه ی کاملا متقارن در کنار آن بودند.

2-                       تیمگاد

یک نمونه ی خوب از شهرهای نظامی رومی در شمال  آفریقا می باشد که این شهر انبار غله ی روم محسوب میشد.در ابتدا مربعی با اضلاع به طول 380 یارد و دارای بافت شطرنجی غیر قابل انعطاف بود که یازده خیابان متقاطع در دو جهت مختلف بلوک های شهری مربع شکل با ابعاد 23*23 یارد بوجود می آوردند.

3-پمپئی

در اصل توسط یونانی ها به عنوان یک شهر مهاجر نشین در شش قرن قبل از میلاد بنیان نهاده شد و ترکیب آن با شهرهای متاخر عهد هلنی مطابقت دارد.از قرن 5ق.م جزئ حوزه ی نفوذ اتروسک ها شد و بعد به دست سامنیت ها تصرف شد.این شهر مجددا باسازی شد و در سال 80ق.م یک شهر رومی شد.جمعیت این شهر درآن زمان بین 8هزار نفر بود.این شهر دارای یک شبکه ی شطرنجی آزاد بود که از فوروم آغاز شده و گسترش یافته بود.دارای 8 دروازه و 12 برج بود.خیابان های فرعی با 3متر عرض بلوک های شهری  با اینسولاها را بوجود می آوردند.دو تئاتر و یک آمفی تئاتر مجلل داشت.در سال 79میلادی توسط فوران آتش فشان وزو این شهر با ساکنینش به زیر خاکستر رفت.

4-کلن

یکی از شهرهای تاریخی آلمان است که رومی ها آن را برای استقرار خود ساخته بودند.رومی ها آن را کلونیاکلودیا اگری پنسیس می نامیدند.در زمان رومیان شهر دارای یک فوروم و سه کلیسا به نام های سن مارتن بزرگ،سن کلمبیا و سانتاماریا بوده است.

5-قسطنطنیه

در زمان امپراطور کنستانتین در ناحیه ی استانبول فعلی به منظور ساختن روم جدید با آیین مسیحی در امپراطوری ایجاد شد.موقعیت طبیعی آن به صورت رابطی بین آسیا و اروپا بود.وضعیت طبیعی این شهر روی معماری آن نیز تاثیر گذاشته بود و بیشتر شبیه یونان بود تا روم.دارای یک مجلس سنا و دولت ،کاخ ها و ویلاها و ملک های مربوط به سناتورهای رومی بود.

6-تریر( آگوستاتروئوروم)

در ساحل رودخانه ی موزل در جنوب غربی آلمان و مرز لوزامبورگ قرار دارد.در ابتدا مرکز قوم ترور بود و در سال 43 میلادی به دستور کلاودیس تبدیل به شهر رومی شد.از مستطیلی به طول 1950 متر و عرض 1450 متر تشکیل شده بود.دروازه های معروف آن پودتاآلبا در جنوب،پورتانیگرا(دروازه ی سیاه) در شمال و دروازه ی ساحلی می باشد.شبکه ای شطرنجی دارد.حمام های باربارا و قیصر،آمفی تئاتر و یک معبد و همچنین یک سالن مستطیل شکل از دوره ی رومی قابل پیگیری است.

منابع

گیدئون،زیگفرید(1381)"فضا،زمان،و معماری"مزینی،منوچهر،انتشارات علمی و فرهنگی.

مرزبان،پرویز(1383)"خلاصه تاریخ هنر"انتشارات علمی و فرهنگی.

جیمز موریس (1390)"تاریخ شکل شهر"انتشارات علمی فرهنگی.