خانه مستوفی الممالک

خانه مستوفی الممالک:

آدرس : ضلع جنوب‌غربی چهارراه گلوبندک          

پدر نیمه دوم قرن سیزدهم‌، ناصرالدین شاه قاجار مهم‌ترین حامی و بانی ساخت بناهای مختلف در تهران بود، به طوری‌که در خلال سلطنت طولانی و نسبتاً آرام او، باروی هشت ضلعی جدیدی با 12 دروازه و یک میدان مرکزی با شکوه به نام میدان توپ‌خانه برای شهر گسترش یافته تهران ساخته شد.

یکی از بناهای این دوره (ناصری‌)، خانه مستوفی‌الممالک‌، واقع در داخل حصار غربی است که از جهات مختلف جای تأمل دارد. عمارت مستوفی‌الممالک متعلق به اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یعنی حدود 110 سال پیش‌، با سبک و سیاق خاص معماری آن دوره‌، که ویژگی آن استفاده از عناصر و بن‌مایه‌های اروپایی است‌، ساخته شده‌است‌.

این بنا خانه یکی از اصیل ترین رجال دوران قاجار و پهلوی‌، یعنی میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک‌، فرزند میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک‌، است که در قسمت‌هایی تحت عناوین شجره‌نامه‌، زندگی‌نامه و مشاغل و مناصب حکومتی‌، به آن‌ها اشاره شده‌است‌.

خانه مستوفی در 1311 ق‌، یعنی هنگامی که میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک 19 سال بیش‌تر نداشت‌، ساخته شده است‌. با توجه به این‌که محمدتقی‌خان ریاست بنّا خانه و منصب معمار باشی‌گری را در طول مدت سلطنت ناصرالدین شاه عهده‌دار بود تا بر احداث بناهای ساخته شده توسط درباریان نظارت کند، و با توجه به این‌که ساختن اغلب بناهای درباریان را در محله سنگلج به وی نسبت داده‌اند، به احتمال زیاد، وی را می‌توان معمار یا ناظر ساخت بناهای مستوفی‌الممالک دانست‌.

این خانه دارای مشخصات خاص بناهای مسکونی دوره قاجار است و ورودی آن در بخش شرقی بنا است که با چند پله به حیاط متصل می‌شود. دور تا دور بنا را حیاط احاطه کرده است‌.

این عمارت از جهت این‌که خانه مسکونی یکی از سران مشروطه و رجال نامی تاریخ معاصر ایران است و با توجهبه این که نمونه‌ای کم نظیر و کامل از بناهای مسکونی دوره قاجاریه بوده و نیز به جهت موقعیت محلی آن‌، یعنی واقع شدن در محله سنگلج‌، از دیدگاه سیاسی‌، اجتماعی‌، فرهنگی‌، تاریخی‌، هنری‌، معماری و ... قابل بحث و بررسی است‌. بنای مستوفی از شمال با کوچه مستوفی‌، از شرق با کوچه چال حصار و از غرب و جنوب با اماکن مسکونی هم‌جوار است‌. زمین ملک به طول 57 متر و دو عرض 29 متر و 33 متر است و انتهای کوچه چال حصار قرار گرفته است‌.

ابعاد بنا نیز در حدود 24/5 در 19/5 متر و ورودی بنا هم در حدود دو متر از سطح کوچه پائین‌تر است‌.

نمای شرقی دارای دو پنجره بزرگ در طبقه اول‌، در چوبی دو لنگه (ورودی اصلی بنا) و سه پنجره مربع شکل کوچک جهت نورگیر زیرزمین است‌.

نمای شمالی دارای چهار ستون مدوّر در طبقه اول‌، شش پنجره بزرگ و دری در قسمت وسط و چهار پنجره کوچک مربع شکل جهت نورگیر و زیرزمین و یک در فلزی در وسط‌، برای ورود به زیرزمین و حوض خانه آن است‌.

نمای جنوبی حدود یک متر پایین‌تر از سطح نمای شرقی‌، یعنی در حدود سه متر پایین‌تر از سطح کوچه است‌. در قسمت بالا یا طبقه اول‌، نما دارای ده ستون کامل مدور و دو نیم ستون چسبیده به بدنه بنا در دو گوشه و در قسمت پایین یا نمای زیر زمین 12 ستون سنگی است که هشت تای آن به صورت جفت‌جفت (چهار جفت‌) است‌. هفت پنجره بزرگ در بالا و هفت پنجره مربع شکل کوچک جهت نورگیر زیرزمین در پایین نما قرار گرفته است‌. سقف بنا شیروانی و دارای یک خر پشته و دودکش آجری است‌.

قسمت‌های مختلف بنا شامل در ورودی چوبی دولنگه‌، آستانه کتیبه‌دار با هفت پله مرمرین و دو ستون در بالای آن است که به سالن مرکزی مرتبط می‌شود و در سمت چپ و راست آستانه ورودی دو اتاق و در دو طرف سالن مرکزی دو اتاق دیگر و بالای هر دوی آن‌ها دو اتاق دیگر قرار گرفته است‌. در واقع سالن مرکزی شش اتاق در اطراف دارد.

تزیینات بنا بیش‌تر به صورت گچ‌بری و دارای نقوش حیوانات افسانه‌ای با سر انسان و بدن شیر، انسان بال‌دار یا فرشته‌، گل و گیاه به شکل پیچک یا طرح اسلیمی دسته گل‌، گل و گلدان‌، سبد پر میوه‌، پرندگان شکار شده و آویخته مثل قرقاول و اردک و ... است‌.

میرزا حسن خان مستوفی الممالک‌، فرزند میرزا یوسف مستوفی‌الممالک و شکر خانم‌، دختر رئیس یکی از قبایل کرد، یکی از اصیل‌ترین شخصیت‌های تاریخ سیاسی معاصر ایران است و مقام و لقب مستوفی الممالک بیش از یک قرن در خاندان او بوده است‌.

مستوفی در لغت به معنای حساب‌دار و دفتردار خزانه و در عرف حکومتی وزیر دارایی است‌. او در پنجم رمضان 1291 ق‌، در تهران متولد شد. از پنج سالگی زیرنظر معلم سرخانه و زیرنظر محمودخان ملک‌الشعرا تحصیل کرد. مستوفی در سن 60 سالگی درگذشت و جنازه وی در آرامگاه پدرش‌، خانقاه قلندرشاه‌، در ونک به خاک سپرده شد.

خانه امام خمینی:

آدرس : خیابان جماران‌، خیابان سوده‌، جنب حسینیه جماران        

خانه امام‌خمینی‌(ره‌) به مساحت 300 مترمربع (150 متر خانه و 150 متر حیاط‌) در یک طبقه پشت حسینیه جماران واقع است‌. این خانه توسط حجت‌الاسلام امامی جمارانی به امام داده شد و ایشان ماهانه مبلغی (حدود 80000 ریال‌) به ایشان اجاره می‌دادند. پس از استقرار امام در این خانه‌، به دلیل سهولت رفت و آمد ایشان به حسینیه‌، راهروی موقتی میان خانه و بالکن حسینیه ساخته شد. هم اکنون این خانه با نگه داشتن وسایل شخصی امام‌خمینی‌(ره‌) تبدیل به موزه شده و مورد بازدید علاقه‌مندان است‌.

خانه میرزا محمد قوام الدوله(سرای وثوق الدوله):

آدرس : خیابان امیرکبیر، حد فاصل چهارراه سرچشمه و سه راه امین حضور، کوچه میرزا محمد وزیر           

‌‌‌این بنا در 1253 ق یا 1211 ش‌، در زمان محمدشاه قاجار برای یکی از صاحب منصبان دوره قاجاریه به نام میرزا محمد قوام‌الدوله آشتیانی ساخته شد. وی در دیوان محاسبات مالیات سمتی داشت‌. پسر قوام‌الدوله‌، حسن وثوق نام داشت که در 1268 ش‌، جای پدر را گرفت و در دوره‌هایی وزیر فرهنگ‌، دارایی‌، خارجه و نخست‌وزیر بود.

قسمتی از بنا در تعریض کوچه میرزا محمود وزیر از بین‌رفته که به احتمال زیاد متصل‌کننده اندرونی و بیرونی به یک‌دیگر بوده است‌. هم‌چنین‌، تبدیل ایوان تابستانی به تالار آینه کاری از دیگر تغییرات بنا است که پس از توسعه ارتباط ایرانیان با کشورهای اروپایی صورت گرفته است‌. در تزیینات داخلی بنا نیز نقوشی افزوده شده که علاوه بر قلم هنرمند، از لحاظ رنگ نیز پختگی قبلی خود را ندارد و از نگاره‌های قبلی به طور کلی متمایز است‌. احتمال داده می‌شود که دورتادور حیاط بیرونی‌، اتاق‌هایی وجود داشته‌، که در حال حاضر اثری از آن‌ها نیست‌. وقتی این ساختمان تحت نظر سازمان حفاظت آثار باستانی درآمد، چند اتاق‌، آشپزخانه و سرویس‌های بهداشتی در ضلع شرقی حیاط بیرونی به آن‌ها افزوده شد که البته قسمت نوساز با بافت قدیمی خانه‌، از قبیل در و پنجره‌، تزیینات شومینه و گچ‌بری و نمای خارجی به طورکلی مطابقت می‌کند، به طوری‌که تشخیص آن دشوار است‌.

معماری دوران قاجاریه و دوران سنتی پیشین که بعدها تأثیرات فرنگی بر روی تزیینات آن مشهود است‌، بیش‌تر یادآور معماری زندیه در شیراز است‌.

از خصوصیات این بنا باید به نظم و تقارنی اشاره کرد که با آجر و چوب در نمای ساختمان به وجود آمده است‌. وجود هفت دری در این بنا از جمله مهم‌ترین عوامل زیبایی آن محسوب می‌شود. هفت دری جزو عنصرهای معماری ایرانی‌اسلامی است‌. در حیاط بیرونی یک حوض و چند باغچه تعبیه شده است‌. قرینه این حیاط نیز حیاط دیگری است که حیاط اندرونی محسوب می‌شود و دارای باغچه و حوض است‌. این دو حیاط با چند راهرو به هم‌دیگر مرتبط می‌شوند. از ویژگی‌های دیگر وجود دو بادگیر و یک شیروانی در بام بنا است که انسان را برای رفتن به طبقات بالا بر می‌انگیزد. این دو بادگیر قرینه هم هستند. در معماری ایرانی از زمانی دور دست ، بادگیر با نام‌های گوناگونی چون <بادهنج‌>، <باتخال‌>، <خیشود> و <خیشان‌> به کار می‌رفته است‌. کار بادگیر خنک کردن هوای جایگاه سکونت مردم بوده و تهویه داخل ساختمان را انجام می‌داده است‌. بادگیرها علاوه بر خنک کردن و تهویه هوا، جنبه تزیینی نیز داشته و از مشخصات بارز خانه‌های قدیمی اشرافی بوده است‌. یک بادگیر به طورکلی برجی چهارگوشه است که تا بلندای بام خانه‌ها ساخته می‌شود. اندازه چهارگوش بادگیر 2 * 2 متر است‌. در اطراف برج بادگیر، شکاف‌های عمودی جاسازی می‌شد که دارای چندپره بوده و باد پس از برخورد با این پره‌ها از کانال بادگیر به میان برج و ساختمان راه می‌یافت‌.

در این بنا نمای بادگیر از آجر تهیه شده است و تزیینات قسمت فوقانی هر شیار دارای ارسی و آینه است که این عامل هماهنگی کامل بین تزیینات نقاط مختلف بنا را نشان می‌دهد. این هماهنگی در کار معماری و هنر ایران از بزرگ‌ترین تا ظریف‌ترین عناصر را شامل می‌شود.

ورود به قسمت داخل بنا از حیاط بیرونی و درونی و از طریق دو راه پله انجام می‌شود. طبقه‌اول متشکل از دو تالار بزرگ به نام‌های آینه و تبنی یا سفره‌خانه و دو راهرو و سه اتاق کوچک است‌. طبقه دوم نیز متشکل از دو راهرو و شش اتاق است که یک راهرو و سه اتاق در ضلع غربی و یک راهرو و سه اتاق دیگر در ضلع شرقی بنا شده است‌. زیر زمین ساختمان در قسمت زیرین تالار آینه و تبنی قرار گرفته که تنها از حیاط اندرونی می‌توان به آن وارد شد.

آرایش درها از نوع گره‌سازی با چوب است‌. نور طبیعی زیرزمین در دو ضلع شمالی و جنوبی از طریق آجرهای لعاب‌ دار آبی رنگ موسوم به <پاچنگ‌> تأمین می‌شود. دیوارها از خشت و سقف از تیرچه ساخته شده است‌. تزیینات بنا آینه کاری و نقاشی گل و مرغ روی گچ و مقرنس کاری و گچ‌بری است‌، و کف اتاق‌ها با کاشی‌های ابرو باد پوشانده شده است‌. بیش‌ترین تزیینات بنا را مقرنس کاری‌های زیبا تشکیل می‌دهد. در ابتدا نقاشی‌ها به طور کامل ایرانی بوده‌است‌، ولی با بازسازی مجدد، تزیینات و نقاشی‌ها فرنگی شده که بیش‌تر آن‌ها اثر لطف‌علی شیرازی است‌. اتاق یا تالار آینه این مجموعه که در طبقه هم‌کف و در قسمت شمالی خانه قرار دارد و از دیگر اتاق‌های جانبی بزرگ‌تر است‌، مخصوص پذیرایی از میهمانان و سیاست‌مداران وقت بوده است‌، و از بخش اندرونی خانه مجزا است‌. تزیینات این تالار به دلیل رفت و آمد رجال کشورهای غربی‌، از الگوهای غربی پیروی کرده‌است‌. تصاویر زنان فرنگی به‌صورت کارت پستال در میان آینه‌کاری‌ها و موتیف‌های گچ‌بری نشان‌دهنده این مطلب است‌.

در این اتاق سه ارسی‌، هفت پنجره ارسی‌، سه در چوبی و چهار طاقچه وجود دارد. ارسی‌های اتاق دارایگره‌های کنده کاری شده و تزیینات چوبی ظریف و شیشه‌های رنگی است که روی آن‌ها توسط هنرمندان نقاشی شده‌است‌. این نقش‌ها که به مرور زمان از بین‌رفته بود، بازسازی شده است‌. بیش‌تر کارهای تزیینات‌ی و به خصوص آینه کاری‌های این اتاق و آوردن تصاویر زنان درکار، از زمان ناصرالدین شاه رایج شده است‌. با وجود این‌، هنرمندان ایرانی نقوش فرنگی را چنان با نقوش ایرانی آمیختند که تشخیص آن‌ها در ابتدا مشکل بوده و نیاز به آشنایی بیش‌تری با تصویر سازی این دوره دارد.

تالار دیگر بنا تالار تبنی یا سفره‌خانه است که در ضلع جنوبی واقع است و به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و آفتاب‌گیر بودن آن‌، به زمستان‌نشین موسوم است‌. در قسمت شمالی تالار تبنی یک فرو رفتگی وجود دارد که شاه‌نشین اتاق محسوب می‌شود.

در تالار آینه و تالار سفره‌خانه‌، هفت ارسی جنوبی و هفت ارسی شمالی به صورت پنجره هستند و سه ارسی میان تالار به صورت در کاربرد دارند. ارسی‌ها را معمولاً با شیشه‌های کوچک رنگین آرایش می‌دادند که علاوه بر زیبایی‌، عاملی برای شکست و تجزیه نور بودند و نور را به صورت رنگ‌های زیبا به داخل اتاق می‌تاباندند. رنگ این شیشه‌ها عبارتند از زرد آبی و قرمز و سبز که بیش‌ترین رنگ به کار رفته در زمینه این شیشه‌ها زرد است‌.

اتاق‌های جانبی به گوشواره‌های جانبی نیز معروف است‌. در طبقه اول و دوم‌، در دو طرف تالار آینه و سفره‌خانه در طرف شمال دو اتاق و یک دهلیز قرار دارد. اتاق‌های جانبی واقع در طبقه هم‌کف‌، در ضلع شمالی کوچک‌تر از اتاق‌های مشابه در طبقه فوقانی است و علت آن این است که در جلوی اتاق جانبی طبقه هم‌کف سکویی قرار دارد که درب و دو پنجره را به طور کامل قرینه می‌کند. این سکو به اتاق جانبی ضلع شمالی هم‌جوار سکو متصل است‌. اندازه اتاق شمالی حدود 12 مترمربع است‌. ابعاد این اتاق نسبت به اتاق‌های جنوبی کوچک‌تر است‌.

اتاق‌ها دارای درهایی به عرض 60 سانتی‌متر است که یکی از این درها به راهرو و دیگری به دهلیز میان دو اتاق باز می‌شود. این دهلیز تنها وسیله ارتباطی بین دو اتاق شمالی و جنوبی محسوب می‌شود. مجموع اتاق‌ها در کل ساختمان هشت عدد و چهار دهلیز است که همگی تنها به راهروهای کنار خود راه دارند. تزیینات این اتاق‌ها به طور کامل مشابه یک‌دیگر و همه اتاق‌ها دارای پنجره‌های ارسی هستند.

دیوارها دارای گچ‌بری و نقاشی از گیاهان تزیینی و اسلیمی است‌. بیش‌تر قسمت‌های این اتاق را فرورفتگی‌هایی در دیوار تشکیل داده است که به مانند طاقچه عمل می‌کنند. شایان ذکر است که بیش‌تر طاقچه‌ها بازسازی شده است‌. احتمال داده می‌شود که روی نقاشی‌ها را با لایه‌ای از گچ پوشانده باشند، که پس از انجام عملیات مرمتی از زیر لایه گچ بیرون کشیده شده‌است‌. هم‌چنین‌، در حاشیه سقف‌، تزیینات مقرنس کاری وجود دارد. این تزیینات جز و ارزنده‌ترین تزیینات اسلامی است که از فرورفتگی‌ها و برجستگی‌هایی تشکیل می‌شود که هرچه به طرف سقف نزدیک شود، بر تقسیمات آن افزوده و در نتیجه بر زیبایی آن اضافه می‌شود.

در مجاورات این خانه‌، حمام قوام‌الدوله قرار داشته که درگذشته از این خانه دری به حمام باز می‌شده است‌.

شایان ذکر است که مرمت اساسی بنا در فاصله سال‌های 1345 و 1350 به دست استاد محمد کریم پیرنیا انجام گرفت و مرمت کاشی‌های قاجاری نیز تحت نظر استاد حبیبیان انجام شده است.

ساختمان زور خانه بانک ملی:

آدرس : خیابان فردوسی  

ساختمان زورخانه بانک ملی در 1325 ساخته شده است‌. معماری ساختمان هر چند ساده و سنتی است‌، سردر سنگی بنا که توسط استاد ابوالحسن خان صدیقی ساخته شده است‌، ویژگی خاصی دارد. این سردر نقش برجسته سه خان شاهنامه را به نمایش گذاشته است‌: 1. به کمر کشیدن زن جادوگر; 2. کشته شدن دیو سفید; 3. کشته شدن اژدها به دست رستم‌. ارتفاع این سنگ 430 * 85 سانتی‌متر است‌‌.

ساختمان صندوق پس انداز بانک ملی:

آدرس : خیابان فردوسی

ساختمان بانک ملی به وسیله هنریش‌، معمار آلمانی‌، بین سال‌های 1300 و 1310، در زمان رضاخان پهلوی ساخته شد. برای نخستین بار در آن زمان‌، در معماری بناهای دولتی از تلفیق معماری باستانی ایران و معماری اروپا استفاده‌شد.

به استناد تصویری در کتاب معماری ایران در عصر پهلوی ، نگارش پرویز رجبی در 1355، ساختمان اولیه در یک نگاه کلی دارای ترکیب یک شکل بوده است‌. در سال‌های بعد که اطلاع دقیقی از تاریخ آن در دست نیست‌، بخش مختصری باظاهری کاملاً هماهنگ به یال شمالی ساختمان متصل شد و ترکیب پیشین بنا را به هم زد. نمای اصلی ساختمان دارای خصوصیات بارز معماری هخامنشی است‌.

ورودی اصلی نسبت به کل نما حجمی بیرون زده و کمی مرتفع‌تر دارد. این ورودی شامل دو بازشو است‌. یک پیشین با سقف تزیین شده و کمی مقعر، مقدمه ورود به یک هال بیضی شکل است‌. ارتفاع این هال حدوداً چهار و نیم متر است‌. دو یال متقارن‌، شامل هفت اتاق در یک سمت و پنج اتاق در سمت دیگر، در دو طرف این هال دو بازوی اصلی ساختمان را تشکیل می‌دهند که در انتهای هر کدام پلکانی عریض تعبیه شده‌است‌. سه مدخل طاقی کم عرض‌، هم محور با ورودی‌، هال بیضی شکل را به سالن اصلی متصل می‌سازد. این سالن با ارتفاعی حدود 12 متر دارای شش ردیف ستون به قرینه و با ابعاد متفاوت است‌. قطورترین آن‌ها یک متر عرض و دو متر طول و باریک ترینشان 50 سانتی متر قطر دارد. در هر طرف این سالن که بخش مربوط به کارکنان است‌، نور از طریق پنجره‌های شمالی و جنوبی تأمین می‌شود. نوعی سیستم تهویه‌ای در زیر پنجره‌ها تعبیه شده که با شبکه‌های فلزی زیبایی آراسته شده‌است‌. انتهای سالن اصلی نیز با سه مدخل طاقی دیگر به تعدادی اتاق باز می‌شود. در سمت شمالی هال بیضی شکل‌، هم‌چنین پلکانی عریض ارتباط مستقیم این هال را با طبقه بالا برقرار می‌سازد. از هال مرکزی طبقه بالا از طریق سه بازشو که قسمت فوقانی آن‌ها مانند مدخل‌های پایینی هلالی شکل است و به تراس کم عرضی باز می‌شود، دید مستقیم به سالن اصلی امکان پذیر شده است‌. به استثنای تالار اصلی‌، نقشه فضاهای این دو طبقه تا حد زیادی مشابه‌اند. این بنا در مجموع شامل دو طبقه و یک زیر زمین است‌.

از لحاظ سبک و گونه‌های شاخص معماری دنیا، این بنا را به روشنی می‌توان تلفیقی از معماری باستانی ایران در دوران هخامنشی و معماری باروک اروپا دانست که کلیساها از بارزترین نمونه‌های آن هستند. درب‌های اصلی و چهار ستون عظیم سنگی با سر ستون‌های گاو شاخ‌دار مربوط به دوره باستان از سایر اجزا چشم‌گیرتر است و داخل بنا نیز انواع تزیینات خاص معماری هخامنشی در گوشه و کنار به چشم می‌خورد; در حالی که سالن اصلی خصوصاً به واسطه سقف بلند و تزیین شده آن و هم‌چنین نورگیرهای عمومی دیواره‌ها، بلافاصله فضای کلیساهای باروک اروپا را تداعی می‌کند.

نمای اصلی سنگی است‌. این نماها دارای ازاره‌های سنگ تیشه‌ای ناهم رنگ با سنگ نما و هم‌چنین ازاره‌های مرمری در بخش ورودی‌، به ارتفاع حدوداً دو متر است‌. سایر نماها آجری با تزیین گل دوازده پر هخامنشی است‌.

این ساختمان از ابتدا با عنوان بانک ملی ایران بنا شد و از آن زمان تا کنون کاربری آن حفظ شده است‌. پس از انقلاب اسلامی نیز به عنوان صندوق پس انداز بانک ملی ایران از آن بهره برداری شده است‌.

جدا از دو شیر سنگی که در دو طرف ورودی به چشم می‌خورد و در سال‌های اخیر با رنگ طلایی مرمت شده‌است‌، تزیینات بنا عمدتاً مربوط به دوره باستان هستند. ستون‌ها و سربازهای هخامنشی‌، هم‌چنین گل‌های هشت و دوازده پر هخامنشی‌، که در داخل و خارج بنا بسیار تکرار شده‌اند، از این جمله‌اند. از تزیینات دیگر به کار رفته در بنا، گچ بری‌های ظریف و هنرمندانه را می‌توان ذکر کرد.

کنگره‌ها و تیرکش‌های بلند بام که از معماری هخامنشی بهره برده‌، در نما تأثیر زیادی گذاشته است‌. دو بازشوی چوبی سیاه رنگ‌، در عین سادگی‌، کاملاً با شخصیت وزین و پر جلال معماری نما هماهنگ است‌. از جزئیات جالب و دیدنی در بخش هال ورودی‌، چراغ بیضی شکل نسبتاً بزرگی است که در طبقه بالا نیز از نور آن در کف استفاده می‌شود.

کاخ صاحبقرانیه  ناصرالدین در سال 1267 ﻫ .ق دستور داد ساخت قصر نیاوران را در دو طبقه شامل شاه نشین، کرسی خانه، حمام و 50-40 دستگاه خانه هر کدام شامل 4 اتاق و یک ایوان برای زنانش بسازند. او در سی و یکمین سال حکومتش خود را صاحب قران نامید و این کاخ را «کاخ صاحبق&» نام نهاد. پس از او، مظفرالدین شاه تغییراتی در ساختمان ایجاد و قسمتی از حرمسرا را خراب کرد. فرمان مشروطیت نیز در حیاط کاخ صاحبقرانیه، توسط او امضا گردید. در دوران پهلوی اول این کاخ برای برگزاری مراسم ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه بازسازی می شود، اما به علت سرمای شدید آن سال مراسم در مکان دیگری برگزار می گردد. در زمان پهلوی دوم، فرح دیبا تغییراتی اساسی در قسمتهای داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد کرد و طبقه اول یعنی حوضخانه برای پذیرایی میهمانان و طبقه دوم به عنوان دفتر کار محمد رضا پهلوی مورد استفاده قرار گرفت.  از دیگر اتاقهای این کاخ می توان به کرسی خانه، چایخانه، ظرفخانه، اتاقهای بازی، بار و پذیرایی در طبقه اول و اتاقهای مذاکرات انتظار سفرا، منشی، هدایا، دندانپزشکی و استراحت محمدرضا پهلوی نام برد. همة درها و پنجره های چوبی این بنا به شکل اُرُسی بوده و با شیشه های رنگی تزئین شده است. این کاخ در سال 1374 مرمت شد و در اردیبهشت سال 1377 به عنوان موزه بازگشایی گردید.

کوشک احمدشاهی  این عمارت، اواخر دورة قاجار جهت خوابگاه ییلاقی احمدشاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر 800 متر در دو طبقه با سقف شیروانی بنا گردید. از ویژگی های عمدة این بنا تزئینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح های متنوع به رنگ نخودی است.  ورودی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که به وسیله چندین پله از کنار حوض بیضی شکل پوشیده از کاشی، به کوشک منتهی می شود.  عمارت احمدشاهی در دورة پهلوی دوم مرمت و الحاقات جدیدی در آن صورت گرفت و مبلمان داخلی آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و سکونت رضا پهلوی مورد استفاده قرار گیرد. طبقه همکف این عمارت شامل یک هال با حوضی از جنس مرمر در وسط می باشد و 6 اتاق و 2 راهرو در اطراف آن قرار دارند. اشیاء تزئینی از جنس نقره، برنز، عاج، چوب، هدایایی از کشورهای مختلف مثل هند، تابلوهای نقاشی و گوبلن و نشانها و مدالها در این فضا به نمایش در آمده است همچنین ویترینی شامل اشیاء و سنگهای معدنی تزئینی، سنگی از کره ماه و چندین فسیل گیاهی و حیوانی در معرض دید قرار دارند. طبقه دوم عمارت از یک سالن مرکزی و ایوان سرتاسری چهارطرفه تشکیل شده است. در چهار طرف سالن مرکزی که به عنوان اتاق موسیقی استفاده می شد، قفسه چوبی ویترین دار نصب شده است. دور تا دور ایوان را 6 ستون با مقطع مربع قطور با نمای آجری بدنه و 26 ستون مدور با نمای گچی فرا گرفته است. نقش شیر و خورشید گچبری شده بر پیشانی دیوارة ضلع شمالی ایوان به چشم می خورد. پس از انقلاب، در جریان حفاظت و مرمت این بنا، بخش پایین دیواره های آن نیز تعمیر شد. و در اردیبهشت سال 1379 همزمان با هفته میراث فرهنگی این عمارت گشایش یافت.