آثار دوره ساسانی در معرض تخریب جدی

آثار دوره ساسانی در معرض تخریب جدی

اثر باستانی «بلاد شاپور» یا شهر قدیمی دهدشت متعلق به دوران ساسانی در کهگیلویه و بویراحمد به مکانی برای استعمال موادمخدر و چرای دام بدل شده است که برای حفظ این اثر با ارزش و رونق گردشگری در این منطقه باید تدابیری از سوی مسئولان امر اتخاذ شود.
به گزارش خبرنگار مهر در یاسوج، شهر قدیمی دهدشت بر اساس دست نوشته‌های تاریخی، "بلاد شاپور" نام داشت و توسط شاپور اول ساسانی، فرزند اردشیر اول ایجاد شده و بر اساس فارسنامه ناصری این شهر باستانی زمانی یک شهر بزرگ بوده است.
این شهر حدود دو هزار خانه، مسجد، حمام و کاروانسرا داشت که بسیاری از این آثار هنوز برجای مانده است. بلاد شاپور در اواخر دوره صفویه به خاطر عدم امنیت در راه‌های بازرگانی آن صدماتی دیده و در زمان هرج و مرج دوره زندیه غارت و ویران شد.

این شهر باستانی از معماری خاصی بر خوردار است و آثار زیبایی از قبیل آب انبار، امامزاده ها، ارگ حکومتی و برج و باروها در آن مشخص است که توجه محققین و صاحب نظران آثار تاریخی را به خود جلب کرده است.
مصالح به کار برده شده در این بناها از نوع گچ ساروج، آهک، لاشه و تنها در سقف گنبدی حمام آن آجر به کار رفته است.

معماری ایران قبل از اسلام

---

هدف از ارائه ی این بخش آشنایی با معماری قبل از اسلام در ایران می باشد .در این مقاله به صورت مختصر ،جزئی از هر سبک معماری این دوره معرفی میشود .

معماری ایلام قدیم: تا پیش از آمدن مادها و پارسها تا حدود یک هزار سال پیش از میلاد ، تاریخ سرزمین ایران به تقریب منحصر به تاریخ ایلام بوده است. تنها اطلاع ما از معماری (به ویژه شکل معابد) از نقش مهرهایی است که از دوران اولیه ی ایلام به جای مانده و آن یک نقش برجسته مربوط به نینوا در آشوری متاخر است در این نقش برجسته معبدی به صورت یک بنای مربع مستطیل بلند بر یک شالوده ی ایوان دار نشان داده شده، نمای جلوی دارای روزنه هایی بوده است. در قسمت پشت ممکن است پله هایی برای دسترسی به معبد وجود داشته است. در نمای آن دو چهار چوب در بلنددیده می شود که در سمت چپی را یک پرده ی نی ایی آنرا از نور آفتاب محافظت می کند.احتمالاً مدخل ورودی بوده است و در سمت راست شاید نمایی از یک در بوده است جالبترین ویژگی معماری این معبد سه شاخ بزرگ است که در دو طرف دیوارهای معبد نصب شده است و این ما را به یکی از عجایب ساختمان معابد ایلامی متوجه می سازد.

زیگورات چغارنبیل آثار باستانی چغازنبیل در دشت خوزستان و در فاصله حدود سی کیلومتر در جنوب شرقی شهر شوش در کرانه ی غربی رودخانه دز واقع شده است این آثار شامل زیگورات یا معبد عقلیمی است که به وسیله ی او نقاش گال پادشاه مقتدر ایلامی برای خدای اینشوشیناک در حدود 1265 ق.م ساخته شده است. زیگورات چغازنبیل کهن ترین اثر معماری ایرانی می باشد که دارای ابعاد و خصوصیات خیره کننده است و با اهرام مصر برابری می کند.



معماری ماد: در حدود هزاره ی اول پیش از میلاد بود که گروههایی از اقوام آریایی به ایران مهاجرت کردند. مادها در سده ی هفتم پیش از میلاد به رهبری (خشتریته خراآورت) نخستین پادشاهی خود، پس از ایلامیها در این سرزمین بنیاد گذاشتند. بررسی هنر معماری ماد با کمبود مدارک موجود، کاری سهل و آسان نیست، قطعاً مادها هم مانند اسلاف خویش برخوردار از آثار معماری قابل بحثی بوده اند موید این مطب آثار بدست آمده از کاوش های اخیر باستان شناسی تپه هگمتانه و همچنین معماری صخره ای است که از آنها به جای مانده است. بر همین اساس معماری مادی شامل دو بخش می باشد: الف) معماری صخره ای  ب) معماری معمولی

معماری صخره ای : ایجاد حفره و وسعت دادن آن، فضای مورد احتیاج مثلاً خانه یا آرامگاهی ایجاد شود. حاصل این عمل مبارزه جویانه ی انسان با کوه و صخره را که برای دستیابی به فضایی استوار و ماندگار انجام می شود، معماری صخره ای می نامیم. به عبارت دیگر معماری صخره ای از مصالح آزاد و معمولی ساختمان به وجود نمی آید بلکه از صخره ای طبیعی است و در جهت عکس معماری آزاد و معمولی عمل می کند آثار معماریصخره ای مادها اکثراً در نواحی غرب ایران (کردستان – آذربایجان غربی- کرمانشاه وهمچنین در بخشی از خاک عراق (کردستان عراق) پراکنده است و اغلب جنبه ی مذهبی دارند.  معماری معمولی: معماری معمولی به این آثار در محلهایی به نام تپه نوشیجان ملایر و گودین تپه و باباخان، تپه هگمتانه، زیویه و .... قرار دارند که در کاوش های باستان شناسی بدست آمده است.



معماری دوره ی هخامنشیان: در حدود 560 سال پیش از میلاد که دو دولت نیرومند آریایی یعنی ماد و پارس با هم موکلف کشتند امپراتوری بزرگ ایران به وجود آمد. این واقعه زمانی رخ داد که کوروش بزرگ نخستین شاه هخامنشیان نیای خود آستیاک (اژی دهاک) فرمانروای ماد را از تخت پادشاهی به زیر آورد. هنر ایران در دوره ی هخامنشی هنری است شاهی، و سرنوشتشبا سرنوشت شاهان هخامنشی پیوند خورد است و به این دلیل است که در زمان پادشاهی کوروش و داریوش این هنر به اوج ترقی خود می رسد. مهمترین بناهای به جای مانده این دوران کاخ های شاهی است. تاریخ ساختمان این کاخ ها به اواسط قرن شش قبل از میلاد باز می گردد. معماران هخامنشی از هوش و ذکاوتی سرشار بهره مند بوده اند. زیرا در آثار آنها اصولی رعایت شده که بعدها به عنوان اصول معماری ایرانی رعایت شده که بعدها به عنوان اصول معماری ایرانی معمول و مرسوم گردید. حال به طور مختصر و اجمالی به معرفی تخت جمشید یکی از مهمترین بناهای این دوره ی معماری ایران می پردازم.

تخت جمشید: این مجموعه ی ساختمانی در شهر مرودشت و در 45 کیلومتری شهر شیراز واقع شده است. بر کوهش خشن به نام کوه رحمت تکیه داده و مشرف است بر دشت پهناور وحاصلخیزی که اطراف آن را کوهها حلقه وار فرا گرفته اند.
بی گمان نقشه ی کلی تخت جمشید از پیش طرح ریزی شده است. سیستم کانال کشی و آبرسانی و مجاری فاضلاب که در سطوح مختلف متناسب با کاربرد دقیق قبلاً در سنگ کوه کنده شده دلیلی است بر این مدعا.




اگر بخواهیم مجموعه بناهای تخت جمشید را فقط نام ببریم عبارت خواهند بود از:
-1 پلکان بزرگ
-2 دروازه بزرگ خشایار شاه معروف به دروازه تمام ملت ها

-3 راهی که مدعوین از آن می گذشتند
-4 پلکان شمالی کاخ آپادانا
 -5کاخ آپادانا
 -6پلکان شرقی آپادانا
 -7کاخ سه دروازه
 -8کاخ اختصاصی داریوش 
 -9کاخ خشایار شاه مربوط به پذیرایی های رسمی 
-10 تالار صد ستون و سومین قسمت کاخ خزانه شاهی 
-11 تالار 99 ستونی (قسمت مرکزی خزانه) تالار تخت موقتی که به دستور داریوش ساخته شد.
-12 انبارهای خزانه شاهی
-13 نمای جنوبی سکو که به طرف دشت است

ستون در معماری هخامنشی: ستون که عنصر اصلی و اساسی بناهای دوران هخامنشی است. به علت سر ستونش که به شکل سر حیوان ساخته می شده از مجموعه ترکیبی عناصر دیگر ساختمان های تخت جمشید بیرون نمی ماند و نقش مهمی را در معماری اینمجموعه به عهده دارد.
نقش برجسته در تخت جمشید: ترکیب نقش برجسته در تخت جمشید بر مرحله ی کمال زمان خود رسیده است و معماری ایرانی برای ایجاد تنوع همچنین پرهیز از بیهودگی، دیوارها و طارمی ها را به بهترین نحو ممکن با نقوش برجسته آرایش داده است.

معماری دوره ی اشکانیان (پارتیان): قوم پارت یا پارتوآ یکی از شعبه های نژاد آریایی ایرانی است پارت ها در زمینه هنرها به ویژه در معماری ابتکارات بدیعی داشتند . آنها با برخورداری از پیشینه ی غنی دوباره به احیای هنرهای فراموش شده و یا تفسیر یافته ی ایرانی پرداختند با فترتی که در هنر ایران پیدا شده بود نه تنها احیاگر معماری و سنت های گذشته ی ایرانیان شدند بلکه تحول ملی عظیم در زمینه ی شهر سازی و معماری ایجاد کردند و در معماری دو عنصر نو ظهور افزودند. یکی احداث گنبد بر روی بناهای چهار ضعلی (مربع شکل) از طریق فیل پرشها و دیگر توسعه ی ساختمان ایران . تاق دار متاسفانه علی رغم حاکمیت طولانی مدت پارتها اکثر آثار آنها از بین رفته است. زیرا عواملی مانند زلزله، آب و هوایی و گستره وسیع امپراتوری، تاثیر گذار در روند تخریب آثار معماری بوده اند. پهناوری بسیار شاهنشاهی پارت و گوناگونی سنت های مردم آن باید ما را آگاه ساخته باشد که یک سبک معماری در سراسر کشور نمی توانست باشد. اما با کاوش هایی که در مناطق مختلف صورت گرفته از آثار به جای مانده از دوره ی پارتها و آثار پس از آن که به سبک سابق ساخته شده اند می توان سبک معماری و حتی ویژگی آن را مشخص نمود از آن جمله: 
- حداکثر استفاده از مصالح بوم آورد
- استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته تاق گنبد، به خصوص گنبد با استفاده از مصالح بوم آرود
- پرهیز نکردن از شکوه و ارتفاع زیاد
- تنوع فوق العاده در طرح ها 
- استفاده از ملات ساروج که به کمک آن توانستند فضاهای معماری وسیع را ایجاد نمایند.

تزئینات در معماری پارتیان: در معماری پارتی تزئیناتی مانند نقاشی و گچبری وسیعاً به کار گرفته می شده است. گچبری کوه خواجه و نقاشیهای دیواری با رنگ های مختلف و گوناگون حکایت از تزئین بخش داخلی ساختمان ها دارد و این نمونه تزئینات کچبری با طرح های هندسی و گیاهی بعداً در دوره ی ساسانی و از آن پس در دوره اسلامی مورد استفاده قرار گرفت.

معماری دوره ساسانی: سلسله ی ساسانی آخرین حکومت پیش از اسلام ایرانی است. ساسانیان حکومتی ملی تاسیس کردند که متکی به دین ملی و تمدنی بود که شاید از جنبه ی ایرانیت در سراسر تاریخ طویل ایران نظیر نداشته است. ساختمان های اصلی معماری ساسانی هم مانند هخامنشیان کاخ های شاهی بود. اما راه حل های معماری هخامنشی برای ساسانیان ظاهراً پر هزینه و پیشرفت ناپذیر بوده است. زیرا بلندی تیرهای چوبی حد غلائی دارد که در دوره ی هخامنشی از آن استفاده شده است. بنابراین حتی در ساختمان های شاهی هم معماری تاقدار را که در دوره ی هخامنشی بی شک معماری شناخته شده ای بود، رواج دادند. معماری ساسانی صرفاً کاخ ها نیست، بلکه معماری خانه های مردم و از همه مهمتر معماری آتشگاهها و معابد و بعضی بناهای یادمانی، کاروانسرا و قلعه ها را شامل می گردد. آتشگاهها و معابد پس از کاخ ها بیشترین آثار معماری به جای مانده از دوران ساسانی هستند. ولیکن اهمیت و ویژگی معماری کاخ ها طوری است که بررسی و مطالعه ی آنها در صدر قرار گیرد. 

(تاق کسری (ایوان مدائن: یکی از آثار برجسته و شاخص دوره ی ساسانی تاق کسری است تاق کسری در تیسفون و در خاک عراق واقع شده است . این بنا مثل کاخ تخت جمشید و قصر شیرین بر روی صفه ها ساخته شده است. در نمای کاخ تیسفون شکل و اندازه ی تاق نما از هر ردیف به ردیف دیگر فرق می کند. هر ردیف واحد مستقلی را مانند یک نوار افقی و بدون هیچ ارتباطی با تاکیدهای عمودی نمای بنا تشکیل می دهد. به این ترتیب دو ردیف از تاق نمادها پایان می پذیرند که بر یک ستون قرار نمی گیرند بلکه بر پایه کنج دیوار ترکیب می شود. در اینجا نشان دیگری از ویژگی های معماری ساسانی خود را ظاهر می سازد. معماری ساسانی به این موضوع که نمی بایستی به طوری منطقی و با اصول ساختمانی همچون بناهای کلاسیک یونان قطع گردد اهمیتی نمی دادند. بلکه از نظر آنها نما بایستی بیشتر با طرحی ساخته شود که بتوان آن را به دلخواه امتداد داد و به مقدار زیادی تزئین کرد.

تاق بستان: نمونه های معماری صخره ای دوره ی ساسانی هر چند که فراوانی نیستند ولیکن در خور توجه اند. در کرمانشاه جایگاه مقدسی است که آب از درون زمین می جوشد و بر دیواره ی آن که متصل به کوه است دو ایوان در دل کوه کنده شده است.



آتشکده ها و چهار طاقیهای دوره ساسانی: شاید پس از کاخ ها، آتشکده ها مهمترین آثار معماری بر جای مانده از دوره ی ساسانی باشند. این بنا ها مکانی برای گرامیداشت آتش مقدس و اجرای مراسم مذهبی بوده اند و لذا از نظر معماری مبتنی بر اصول خاص و ویژه هستند. تزئینات معماری در دوره ی ساسانی: گچ بری که پارتها در کاخ ها و بناهای مذهبی استفاده کردند در دوره ی ساسانی رونق ویژه ای یافت. بخش عظیمی از تزینات وابسته به معماری دوره ی ساسانی گچبری است.

هنر معماری و حجای دوره ساسانی

هنر معماری در کشورهایی که صاحب تاریخ و فرهنگ باستانی هستند، از مهم‌ترین پایه‌های تمدن دیرینه‌ی آن ها است و سرزمین ایران نیز با پیشینه‌ی مدنیت چندین هزار ساله‌ی خود، دارای شاهکارهای معماری کم نظیری است. شاید این علاقه و توجه، سبب تداوم همیشگی این هنر شده است: از تالارها، ایوان‌های ستون‌دار تخت جمشید تا قصرهای صفوی در اصفهان تا خانه‌های روستایی، گنبدهایی که بر چهار قوس بنا شده، صحن چهار ایوانی، حیاط داخلی و حوض آن، همه‌ی این‌ها از ویژگی‌های معماری اصیل ایرانی است که در طول تاریخ معماری ایران پیوسته تداوم خود را حفظ کرده است.یکی ازکهن‌ترین نمونه‌ها از میان بناهای شناخته شده‌ی باستانی ایران، معبد یا زیگورات چغارنبیل در 30 کیلومتری جنوب خاوری شهر باستانی شوش است. قدمت این اثر تاریخی به سال 1250 پیش از میلاد باز می‌گردد. به طور کلی معماری این پرستش‌گاه عظیم جهان، بهترین نمونه‌ی هنر معماری بر بنیاد طاق قوسی را در دنیای باستان نشان می‌دهد. هم‌چنین طرز ساخت این معبد با دیگر معابد بین‌النهرین تفاوت کلی دارد، و آن ساخت طبقات این زیگورات است که هر کدام به طور مستقل و از زمین تا بالا ساخته شده‌اند، یعنی مانند زیگورات‌های بین‌النهرین، هر طبقه بر روی طبقه‌ی دیگر ساخته نشده، بلکه مستقل برپا شده است.برخی از باستان‌شناسان به استناد پایه‌های چندی که در تپه‌ی موسیان، در حدود 150 کیلومتری شمال باختر شوش پیدا شد، عقیده دارند که «ستون» از شش هزار سال پیش در معماری ایران شناخته بوده است، ولی مهم‌ترین بنایی که تاکنون در ایران شناخته شده و تالارهای بزرگ آن ستون‌دار بوده، دژ حسنلو واقع در جنوب دریاچه ارومیه در نزدیک شهر نقده است. هم‌ چنان که معبد ایلامی در هزاره‌ی دوم پیش از میلاد، نموداری از چگونگی یک بنای مهم است. دژ حسنلو هم بنای استواری بوده است از تالارها و اتاق‌ها و دهلیزها و حیاط و ستون و جزرها، منطبق بر اصول معماری با سنگ، گچ و آجر و خشت که در سده‌ی نهم پیش از میلاد بنیاد شده و در شمار پیشرفته‌ترین معماری‌های آن روزگار محسوب میشود.پس از دژ حسنلو، برای بررسی ساختمان‌های ستون‌دار در ایران باید به سراغ دخمه‌های حفر شده در دل کوه رفت که تعدادی از آنها متعلق به دوره‌ی مادهاست. مادها (حکومت: اواخر قرن هشتم پیش از میلاد) با شیوه‌ی ساختمان سازی‌های عظیم آشنا بودند، و در این روزگار، استفاده از ستون در معماری معمول شد. یکی از ویژگی‌های دخمه‌های سنگی، ایوان طاق‌دار وستون‌هایی است که در دهانه‌ی دخمه‌ها دیده می‌شود. با آن که این دخمه‌ها در سنگ کوه تراشیده شده است، اما بارزترین مدرک برای شناخت معماری چوبی در ایران محسوب می‌شود. بیش‌تراین دخمه‌ها علاوه بر حجاری همه‌ی دخمه‌ها در سینه‌ی کوه، نقش برجستگی‌هایی هم از صحنه‌های نیایش دیده می‌شود. بیش‌تر این دخمه‌ها علاوه بر حجاری همه‌ی دخمه‌ها در سینه‌ی کوه، نقش برجستگی‌هایی هم از صحنه‌های نیایش دیده می‌شود. مهم‌ترین این آثار عبارتند از: دخمه‌ی دآو دختر در ممسنی فارس، دخمه‌ی فقرگاه یا فخرگاه در نزدیکی مهاباد، دخمه‌ی فرهاد و شیرین در صحنه‌ی کرمانشاه و دخمه‌های اسحاق‌وند و سکاوند در نزدیکی هرسین در کرمانشاه و ...معماری ایران دردوران هخامنشیان: عالی ترین نمونه‌ی هنر هخامنشیان در تاریخ هنر این سرزمین، همانا معماری شگفت‌آور این دوره است. هنرمندان بزرگ دوره‌ی هخامنشی در مراکز حکومت و پایتخت‌ها مانند پاسارگاد، شوش، همدان و تخت‌جمشید کاخ‌های بزرگ و زیبایی بنا کرده‌اند که پس از گذشت 25 قرن هنوز بقایای آن ها محکم و استوار بر جای مانده است. ستون‌ها و سرستون‌های باقی مانده از دوره‌ی هخامنشی نمونه‌ی آشکاری از هنر معماری و حجاری در این دوره است. سرستون‌ها به شکل مجسمه‌ی شیر، اسب، گاو و عقاب و جانوران ترکیبی مانند سرانسان، تن گاو و بال عقاب و گوش گاو است. شیارهای ستون‌ها، بلندی و زیبایی چشمگیری به آن‌ها می‌بخشند. مهم‌ترین آثار ساختمانی ایندوران، شامل کاخ‌ها، آرامگاه‌ها و آتشگاه‌هاست.پس از پاسارگاد، زیباترین آثار حجاری هخامنشیان را در بیستون کرمانشاه می‌توان دید. در زمانی که پاسارگاد نخستین پایتخت هخامنشیان هم‌چنان آباد بود، داریوش هخامنشی تصمیم گرفت شوش را پایتخت خود قرار دهد و در آن‌ جا دست به کار ساخت کاخ شاهی شد. با توجه به اقلیم این منطقه، بیش‌تر مصالح ساختمانی آن از خشت و آجر تهیه شده است. بنابر لوحه‌ای که از گفته‌های خود داریوش در شوش کشف شده، در بنای قصر او هنرمندان بابلی، مادی، لیدی و مصری خدمت می‌کرده‌اند و مصالح ساختمان از فواصل دور دست به شوش آورده می‌شده است. در عملیات حفاری، تعداد زیادی آجرهای لعاب دار کشف شده که بیش‌تر به کاخ آپادانایشوش مربوط است. تخت جمشید یا به گفته‌ی یونانیان «پرسپولیس» یکی از بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین بناهایی است که در سراسر معماری آن، نوآوری و «ابداع» دیده می شود. در تکمیل این بنای عظیم بیش‌تر شاهان هخامنشی پس از داریوش به گونه‌ای دخالت داشته‌اند.

معماری ایران در دوره اشکانیان و ساسانیان: اشکانیان، یا پارتیان، در حدود 250 پیش از میلاد، پس از سلوکیان در ایران به قدرت رسیدند. آن‌ها در اوایل از شیوه‌های هنر یونانیپیروی می‌کردند، اما پس از مدتی به هنر معماری، به ویژه به معماری سنتی و ملی ایران تمایل نشان دادند. در دوره‌ی اشکانیان، معماری مبنای اصلی خود را از آداب و اصول قبایل چادرنشین پارتی در برپایی اردوگاه‌ها گرفت. حیاط‌ های چهارگوش مرکزی با ایوان‌های چهارسوی آن، به عنوان مظهری از معماری پارتیان به بین‌النهرین برده شد. تطور و دگرگونی این نوع معماری را در معماری اسلامی به ویژه در دوران سلجوقیان به خوبی می‌توان دید.در معماری پارتی، پس از شکوفایی دولت اشکانی، به نمای ساختمان توجه بسیاری شد و می‌کوشیدند آثار هنری را بر دیوارها، در معرض دید متمرکز کنند. نقاشیدیواری توسعه یافته و تزیینات آمیخته‌ای بود از نقاشی و گچ‌بری، که نمونه بسیار زیبای آن در معبد کوه خواجه در وسط دریاچه‌ی هامون در سیستان به دست آمده است. اشکانیان در معماری خود از طاق گهواره‌ای، قوس، برجسته‌کاری تزیینی و گاهی ستون توکار استفاده می‌کردند. از ویژگی‌های معماری و هنر این دوره انتقال برخی از عناصر معماری و هنر است که به دوره‌ی بیزانس و ساسانی منتقل شده است. شاید تاریخ معماری «طاق‌دار» که در ایران بسیار معروف است، از دوره‌ی اشکانیان آغاز شده و در دوره‌ی ساسانیان تکامل یافته باشد.بنای معبد آناهیتا در کنگاور که بر سر جاده‌ی همدان و کرمانشاه واقع شده و منسوب به دوره‌ی اشکانیان است از جمله شاهکارهای هنر معماری پارتیان به شمار می‌رود. میان شیوه‌ی معماری پارتی و ساسانی در بنیاد ساختمان‌ها چنان همبستگی و نزدیکی وجود دارد که هنوز گروهی از صاحب‌نظران، در انتساب کاخ مداین در تیسفون به یکی از این دو دوره، هنوز اظهارنظر قطعی نشده است.صرف نظر از جهات تاریخی در معماری ساسانی، چنان عوامل معماری اشکانی بی‌کم و کاست پیموده شده که گویی با تغییر شاهان «هیچ دگرگونی در طریقه‌ی ساختن بناها پیش نیامده است».ساسانیان از ایالت پارس برخاستند و برای تشکیل یک سلسله‌ی ملی، خود را وارث دودمان هخامنشی خواندند. ساسانیان، مذهب زرتشت را رسمیت بخشیدند و هنری پدید آوردند که از حیث عظمت با هنر روم و بیزانس برابری می‌کرد و گاه بر آن برتری داشت. حتی پس از فتوحات اعراب، آن چه به عنوان هنر اسلامی از آن یاد می‌شود، تحت هنر ساسانی متاثر بود.شیوه‌ی طاق زدن بر بناهای مربع شکل، در معماری ایرانی و حتی معماری غربی، از آن ساسانیان است. معماران آن دوره در پوشاندن فواصل وسیع با مواد؛ بسیارموفق بوده اند. بعضی از اصول معماری ساسانی بود که راه را برای ترقی معماری گوتیک در اروپا باز کرد. در مجموعه‌ی هنر معماری این دوره، یگانگی و پیوند خاصی دیده می‌شود. اساس معماری گنبد است و ایوان، طاق‌نماها، اتاق‌ها وطاق‌های گهواره‌ای که اغلب در اطراف یک یا چند حیاط قرار گرفته‌اند.هنرهای گچ‌بری، موزاییک‌کاری و نقاشی دیواری، تزیینات بناهای ساسانی را شامل می‌شوند. در تنوع آثار ساسانی تاثیر همسایه گان به خوبی آشکار است؛ از جمله تصاویر موزاییکی که از کاخ فیروزآباد (کاخ بیشابور) به دست آمده، به روش رومیان موزاییک شده است.به طور کلی، معماری عهد ساسانی براساس معماری سنتی و برای نواحی خشک مرکزی و خاوری ایران پدید آمده بود. به این معنی که در ابنیه‌ی ساسانی اعم از کاخ‌ها و آتشکده‌ها، پوشش‌های گنبدی و ساختن ایوان‌های دارای طاق ضربی و چهار طاق‌های مخصوص آتشکده متداول و اساس معماری این زمان بوده است. تعدادی از بناهای ساسانیان که بقایای آن‌ها بر جای مانده است، مانند کاخ‌های فیروزآباد، کاخ سروستان در فارس و ایوانمداین در تیسفون، ایوان کرخه در خوزستان هم چنین آتشکده‌هایی با نام‌های تپه میل میان تهران – ورامین، آتشکده‌ی نیاسر در کاشان، آتشکده‌ی آذر گشنسب در تخت سلیمان و چهارقاپی در قصر شیرین و غیره تا حد بسیاری وضع معماری را در دوره‌ی ساسانیان آشکار می‌کنند.

هنر معماری و حجای دوره ساسانی

هنر معماری در کشورهایی که صاحب تاریخ و فرهنگ باستانی هستند، از مهم‌ترین پایه‌های تمدن دیرینه‌ی آن ها است و سرزمین ایران نیز با پیشینه‌ی مدنیت چندین هزار ساله‌ی خود، دارای شاهکارهای معماری کم نظیری است. شاید این علاقه و توجه، سبب تداوم همیشگی این هنر شده است: از تالارها، ایوان‌های ستون‌دار تخت جمشید تا قصرهای صفوی در اصفهان تا خانه‌های روستایی، گنبدهایی که بر چهار قوس بنا شده، صحن چهار ایوانی، حیاط داخلی و حوض آن، همه‌ی این‌ها از ویژگی‌های معماری اصیل ایرانی است که در طول تاریخ معماری ایران پیوسته تداوم خود را حفظ کرده است.یکی ازکهن‌ترین نمونه‌ها از میان بناهای شناخته شده‌ی باستانی ایران، معبد یا زیگورات چغارنبیل در 30 کیلومتری جنوب خاوری شهر باستانی شوش است. قدمت این اثر تاریخی به سال 1250 پیش از میلاد باز می‌گردد. به طور کلی معماری این پرستش‌گاه عظیم جهان، بهترین نمونه‌ی هنر معماری بر بنیاد طاق قوسی را در دنیای باستان نشان می‌دهد. هم‌چنین طرز ساخت این معبد با دیگر معابد بین‌النهرین تفاوت کلی دارد، و آن ساخت طبقات این زیگورات است که هر کدام به طور مستقل و از زمین تا بالا ساخته شده‌اند، یعنی مانند زیگورات‌های بین‌النهرین، هر طبقه بر روی طبقه‌ی دیگر ساخته نشده، بلکه مستقل برپا شده است.برخی از باستان‌شناسان به استناد پایه‌های چندی که در تپه‌ی موسیان، در حدود 150 کیلومتری شمال باختر شوش پیدا شد، عقیده دارند که «ستون» از شش هزار سال پیش در معماری ایران شناخته بوده است، ولی مهم‌ترین بنایی که تاکنون در ایران شناخته شده و تالارهای بزرگ آن ستون‌دار بوده، دژ حسنلو واقع در جنوب دریاچه ارومیه در نزدیک شهر نقده است. هم‌ چنان که معبد ایلامی در هزاره‌ی دوم پیش از میلاد، نموداری از چگونگی یک بنای مهم است. دژ حسنلو هم بنای استواری بوده است از تالارها و اتاق‌ها و دهلیزها و حیاط و ستون و جزرها، منطبق بر اصول معماری با سنگ، گچ و آجر و خشت که در سده‌ی نهم پیش از میلاد بنیاد شده و در شمار پیشرفته‌ترین معماری‌های آن روزگار محسوب میشود.پس از دژ حسنلو، برای بررسی ساختمان‌های ستون‌دار در ایران باید به سراغ دخمه‌های حفر شده در دل کوه رفت که تعدادی از آنها متعلق به دوره‌ی مادهاست. مادها (حکومت: اواخر قرن هشتم پیش از میلاد) با شیوه‌ی ساختمان سازی‌های عظیم آشنا بودند، و در این روزگار، استفاده از ستون در معماری معمول شد. یکی از ویژگی‌های دخمه‌های سنگی، ایوان طاق‌دار وستون‌هایی است که در دهانه‌ی دخمه‌ها دیده می‌شود. با آن که این دخمه‌ها در سنگ کوه تراشیده شده است، اما بارزترین مدرک برای شناخت معماری چوبی در ایران محسوب می‌شود. بیش‌تراین دخمه‌ها علاوه بر حجاری همه‌ی دخمه‌ها در سینه‌ی کوه، نقش برجستگی‌هایی هم از صحنه‌های نیایش دیده می‌شود. بیش‌تر این دخمه‌ها علاوه بر حجاری همه‌ی دخمه‌ها در سینه‌ی کوه، نقش برجستگی‌هایی هم از صحنه‌های نیایش دیده می‌شود. مهم‌ترین این آثار عبارتند از: دخمه‌ی دآو دختر در ممسنی فارس، دخمه‌ی فقرگاه یا فخرگاه در نزدیکی مهاباد، دخمه‌ی فرهاد و شیرین در صحنه‌ی کرمانشاه و دخمه‌های اسحاق‌وند و سکاوند در نزدیکی هرسین در کرمانشاه و ...معماری ایران دردوران هخامنشیان: عالی ترین نمونه‌ی هنر هخامنشیان در تاریخ هنر این سرزمین، همانا معماری شگفت‌آور این دوره است. هنرمندان بزرگ دوره‌ی هخامنشی در مراکز حکومت و پایتخت‌ها مانند پاسارگاد، شوش، همدان و تخت‌جمشید کاخ‌های بزرگ و زیبایی بنا کرده‌اند که پس از گذشت 25 قرن هنوز بقایای آن ها محکم و استوار بر جای مانده است. ستون‌ها و سرستون‌های باقی مانده از دوره‌ی هخامنشی نمونه‌ی آشکاری از هنر معماری و حجاری در این دوره است. سرستون‌ها به شکل مجسمه‌ی شیر، اسب، گاو و عقاب و جانوران ترکیبی مانند سرانسان، تن گاو و بال عقاب و گوش گاو است. شیارهای ستون‌ها، بلندی و زیبایی چشمگیری به آن‌ها می‌بخشند. مهم‌ترین آثار ساختمانی ایندوران، شامل کاخ‌ها، آرامگاه‌ها و آتشگاه‌هاست.پس از پاسارگاد، زیباترین آثار حجاری هخامنشیان را در بیستون کرمانشاه می‌توان دید. در زمانی که پاسارگاد نخستین پایتخت هخامنشیان هم‌چنان آباد بود، داریوش هخامنشی تصمیم گرفت شوش را پایتخت خود قرار دهد و در آن‌ جا دست به کار ساخت کاخ شاهی شد. با توجه به اقلیم این منطقه، بیش‌تر مصالح ساختمانی آن از خشت و آجر تهیه شده است. بنابر لوحه‌ای که از گفته‌های خود داریوش در شوش کشف شده، در بنای قصر او هنرمندان بابلی، مادی، لیدی و مصری خدمت می‌کرده‌اند و مصالح ساختمان از فواصل دور دست به شوش آورده می‌شده است. در عملیات حفاری، تعداد زیادی آجرهای لعاب دار کشف شده که بیش‌تر به کاخ آپادانایشوش مربوط است. تخت جمشید یا به گفته‌ی یونانیان «پرسپولیس» یکی از بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین بناهایی است که در سراسر معماری آن، نوآوری و «ابداع» دیده می شود. در تکمیل این بنای عظیم بیش‌تر شاهان هخامنشی پس از داریوش به گونه‌ای دخالت داشته‌اند.

معماری ایران در دوره اشکانیان و ساسانیان: اشکانیان، یا پارتیان، در حدود 250 پیش از میلاد، پس از سلوکیان در ایران به قدرت رسیدند. آن‌ها در اوایل از شیوه‌های هنر یونانیپیروی می‌کردند، اما پس از مدتی به هنر معماری، به ویژه به معماری سنتی و ملی ایران تمایل نشان دادند. در دوره‌ی اشکانیان، معماری مبنای اصلی خود را از آداب و اصول قبایل چادرنشین پارتی در برپایی اردوگاه‌ها گرفت. حیاط‌ های چهارگوش مرکزی با ایوان‌های چهارسوی آن، به عنوان مظهری از معماری پارتیان به بین‌النهرین برده شد. تطور و دگرگونی این نوع معماری را در معماری اسلامی به ویژه در دوران سلجوقیان به خوبی می‌توان دید.در معماری پارتی، پس از شکوفایی دولت اشکانی، به نمای ساختمان توجه بسیاری شد و می‌کوشیدند آثار هنری را بر دیوارها، در معرض دید متمرکز کنند. نقاشیدیواری توسعه یافته و تزیینات آمیخته‌ای بود از نقاشی و گچ‌بری، که نمونه بسیار زیبای آن در معبد کوه خواجه در وسط دریاچه‌ی هامون در سیستان به دست آمده است. اشکانیان در معماری خود از طاق گهواره‌ای، قوس، برجسته‌کاری تزیینی و گاهی ستون توکار استفاده می‌کردند. از ویژگی‌های معماری و هنر این دوره انتقال برخی از عناصر معماری و هنر است که به دوره‌ی بیزانس و ساسانی منتقل شده است. شاید تاریخ معماری «طاق‌دار» که در ایران بسیار معروف است، از دوره‌ی اشکانیان آغاز شده و در دوره‌ی ساسانیان تکامل یافته باشد.بنای معبد آناهیتا در کنگاور که بر سر جاده‌ی همدان و کرمانشاه واقع شده و منسوب به دوره‌ی اشکانیان است از جمله شاهکارهای هنر معماری پارتیان به شمار می‌رود. میان شیوه‌ی معماری پارتی و ساسانی در بنیاد ساختمان‌ها چنان همبستگی و نزدیکی وجود دارد که هنوز گروهی از صاحب‌نظران، در انتساب کاخ مداین در تیسفون به یکی از این دو دوره، هنوز اظهارنظر قطعی نشده است.صرف نظر از جهات تاریخی در معماری ساسانی، چنان عوامل معماری اشکانی بی‌کم و کاست پیموده شده که گویی با تغییر شاهان «هیچ دگرگونی در طریقه‌ی ساختن بناها پیش نیامده است».ساسانیان از ایالت پارس برخاستند و برای تشکیل یک سلسله‌ی ملی، خود را وارث دودمان هخامنشی خواندند. ساسانیان، مذهب زرتشت را رسمیت بخشیدند و هنری پدید آوردند که از حیث عظمت با هنر روم و بیزانس برابری می‌کرد و گاه بر آن برتری داشت. حتی پس از فتوحات اعراب، آن چه به عنوان هنر اسلامی از آن یاد می‌شود، تحت هنر ساسانی متاثر بود.شیوه‌ی طاق زدن بر بناهای مربع شکل، در معماری ایرانی و حتی معماری غربی، از آن ساسانیان است. معماران آن دوره در پوشاندن فواصل وسیع با مواد؛ بسیارموفق بوده اند. بعضی از اصول معماری ساسانی بود که راه را برای ترقی معماری گوتیک در اروپا باز کرد. در مجموعه‌ی هنر معماری این دوره، یگانگی و پیوند خاصی دیده می‌شود. اساس معماری گنبد است و ایوان، طاق‌نماها، اتاق‌ها وطاق‌های گهواره‌ای که اغلب در اطراف یک یا چند حیاط قرار گرفته‌اند.هنرهای گچ‌بری، موزاییک‌کاری و نقاشی دیواری، تزیینات بناهای ساسانی را شامل می‌شوند. در تنوع آثار ساسانی تاثیر همسایه گان به خوبی آشکار است؛ از جمله تصاویر موزاییکی که از کاخ فیروزآباد (کاخ بیشابور) به دست آمده، به روش رومیان موزاییک شده است.به طور کلی، معماری عهد ساسانی براساس معماری سنتی و برای نواحی خشک مرکزی و خاوری ایران پدید آمده بود. به این معنی که در ابنیه‌ی ساسانی اعم از کاخ‌ها و آتشکده‌ها، پوشش‌های گنبدی و ساختن ایوان‌های دارای طاق ضربی و چهار طاق‌های مخصوص آتشکده متداول و اساس معماری این زمان بوده است. تعدادی از بناهای ساسانیان که بقایای آن‌ها بر جای مانده است، مانند کاخ‌های فیروزآباد، کاخ سروستان در فارس و ایوانمداین در تیسفون، ایوان کرخه در خوزستان هم چنین آتشکده‌هایی با نام‌های تپه میل میان تهران – ورامین، آتشکده‌ی نیاسر در کاشان، آتشکده‌ی آذر گشنسب در تخت سلیمان و چهارقاپی در قصر شیرین و غیره تا حد بسیاری وضع معماری را در دوره‌ی ساسانیان آشکار می‌کنند.

آشنایی با بناهای تاریخی

ساسانیان

یکی از بناهای مهم ساسانیان کاخ اردشیر اول در فیروز آباد به نام «رام اردشیر» است. طول نمای کاخ فیروز آباد حدود 60 متر و دهانه طاق ایوان بزرگ مرکزی 13 متر است. پشت ایرانن مرکزی که در هر سمت آن دو ایوان مستطیل قرار دارد. سه طاق چهارگوش گنبد وار واقع است. این گنبدها، قدیمی ترین گنبدهای شناخته شده ایرانی است که بر روی دیوارهایی به قطر 4 متر قرار گرفته اند.

دیوارهای کاخ فیروز اباد از سنگ های ناصاف و با کمک ملاط ساخته شده و روی آن سفیدکاری شده است. جزئیات تزیینات از کاخ های هخامنشی در تخت جمشید اقتباس گردیده است.

قلعه دختر

قصر کوچکتر دیگری به نام قلعه دختر دارای برج و بارو است و بر بلندی صخره ای به دستور اردشیر ساخته شده است. این کاخ دارای یک ایوان بزرگ طاقدار است که در پشت این ایوان اتاق چهارگوش گنبدداری قرار دارد. این گنبد به طرف آسمان باز بوده است.

طاق کسری

برجسته ترین یادگار دوره ساسانی طاق کسری در تیسفون (در عراق امروزی) واقع است. ایوان آن دهانه ای به قطر 25 متر، بزرگتر از هر طاق اروپایی، بلندایی به ارتفاع 30 متر و عمق نزدیک به 50 متر دارد. زمانی بر بالای این طاق دیواری به بلندی 7 متر وجود داشت. در این نما چند ردیف طاقنمای کم عمق باستونچه هایی به وجود آمده است.

کاخ بیشابور

کاخ بیشابور مربوط به شاپور اول، نمونه کاملتری از بنای ایواندار است. تالار بار عام که اتاق بزرگی به وسعت 500 متر مربع است، گنبدی به ارتفاع 25 متر دارد. در هر ضلع این اتاق، سه ایوان تعبیه شده است که آنها را از سنگ و آجر با ملات ساخته اند. در دیوارهای تالار بار عام، شصت و چهار تاقچه به شکلی استادانه ساخته شده است. بسیاری از نقش برجسته های آرایشی آن از هنرهای یونان و روم اقتباس شده است.

کاخ سروستان

کاخ سروستان در سده پنجم توسط بهرام در سروستان (استان فارس) ساخته شده است. ایوان مرکز نمای شرقی، در هر طرف آراسته به ایوان کوچکتری است که دسترسی به اتاق گنبد دار مرکزی را میسر می سازد. در پشت آن حیاط چهارگوشی است که یگانه ایوان آن در وسط دیوار غربی قرار دارد. این نباید یادآور نقشه کاخ فیروزآباد است اما در اینجا آزادی بیشتر و قرینه سازی کمتر به چشم می خورد.

طاق بستان

در طاق بستان که جایگاه چشمه های مقدس در نزدیکی کرمانشاه است دو ایوان تو رفته وجود دارد. تورفتگی سمت راست در قرن چهارم کنده شده و تورفتگی سمت چپ که بزرگتر است به قرن پنجم مربوط می شود. در دیوار انتهایی طاقچه ایوان نیز حجاری شده است.  در بالای آن نقش اعطای تاج به یک پادشاه و در پایین پیکره سواره یک شاه دیده می شود که این شاه را خسرو پرویز دانسته اند. اطراف این طاقچه را با اجزای معماری مانند ستونچه ها و قرنیز گچبری کرده اند. بر دیوارهای جانبی حجاری هایی از شکارهای شاهانه دیده می شود و در دو گوشه طاقنما، دو تصویر انسان بالدار تاج هایی در دست دارند که معرف تاج شاهی است.

تخت سلیمان

یک از آثار مهم و با ارزش دوره ساسانی مجموعه تخت سلیمان در نزدیکی تکاب ( استان آذربایجان غربی) است که برروی صفحه یا تخت گاهی طبیعی به ارتفاغ 20 متر از سطح ست های اطراف بنا شده است. حصاری بیضی شکل که مصالح آن از سنگ لاشه و ساروج است با 38 برج دفاعی مخروطی شکل به ارتفاع 14 متر اطراف آن را فرا گرفته است. در وسط این مجموعه دریاچه ، کاخ خسرو دوم ساسانی با ایوان رفیع آن که به ایوان خسرو معروف است قرار دارد که ازآجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده است. آتشکده ای نیز در شمال این کاخ قرار دارد که به آتشکده «آذر گشسب» شهرت دارد که شامل یک سالن مربع شکل با 4 پایه قطور گنبد آجری آن بر روی این چهار پایه بنا شده (چهارطاقی) و تعداد زیادی بناهایی که در اطراف آتشکده است که احتمالاً محل اقامت خانواده شاه بوده است. بعد از ساسانیان ایلخانان مغول در این محل کاخی به عنوان کاخ تابستانی بنا کرده اند.

آتشکده ها

آتشکده ها و پرستشگاههای ساسانی در سراسر ایران و پادشاهی ساسانی پراکنده بود.  شکل آنها یکسان بود. گنبدی بر روی گوشواره ها و بر بالای چهار پایه ای بزرگ واقع بود که طاقنماهایی آنها را به یکدیگر می پیوست. آتشکده چهار طاقی نیاسر که احتمالاً مربوط به قرن دوم است، یکی از نمونه های آتشکده های ساسانی است که عاقلانه حفظ شده است.

مهم ترین و مؤثرترین دستاوردهای ساسانی در زمینه معماری در توسعه گنبد و قرار دادن آن روی گوشواره و ساختن طاق های عظیم بدون قالب بود. تمرکز دادن بار روی نقاط ثابت جداگانه ( مانند سروستان) و استفاده عالی از طاق های عرضی هم، زمینه مناسب را برای پیشرفت های بعدی فراهم ساخت.

ایجاد بنای بزرگ یا کاخ سازی در این سرزمین به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد مربوط است. در میان صفحات تاریخ معماری ایران ، کاخ سازی هخامنشی، سه دوره متمایز وجود دارد که اولین دوره از سال 550 قبل از میلاد در طراحی یکی از کاخ های پاسارگاد با ایجاد یک تالار بزرگ که به صورت یک مستطیل بزرگ که دارای سه معبر است، آغاز می شود. قسمت شرقی آن کاملاً طولانی و ستون داراست و در اتاق شبیه برج – در گوشه شمال غربی و جنوب غربی آن ساخته شده است. دوره دوم از سال 520 قبل از میلاد شروع می شود که نمونه بناهای مربوط به این دوره را در دشت گوهر که میان نقش رستم و تخت جمشید واقع است ایجاد کرده اند. نمونه سرزمین دوره معماری هخامنشی را در کاخ های آپادانای تخت جمشید و کاخ شوش می بینیم. چهار برج پیش آمده نسبت به سایر قسمت ها در گوشه های بنا تعبیه شده است.  ضمناً این کاخ ها در وسط باغ بنا شده بلکه ضلع جنوبی آنها همان دیوار جنوبی باغ نیز هست.

کاخ های اشکانی

اشکانیان مردمی سلحشور و جنگجو بودند و به کاخ سازی توجه زیادی نداشتند. سه بنای معروف کاخ مانند دوره اشکانی عبارتند از : کاخ نسا درعشق آباد ترکمنستان ، کاخ هترا در بغداد و کاخ کوه خواجه در سیستان و بلوچستان.

کاخ های ساسانی

مهم ترین کاخ های عصر ساسانی عبارتند از : کاخ بیشابور ، فیروزآباد ، تخت سلیمان و سروستان

کاخ سازی در دوره اسلامی

با ظهور اسلام فرم و شکل کاخ سازی ایرانی تغییر یافت و عناصر اسلامی و عربی در ساخت کاخ های اسلامی ایران تأثیر گذاشت. از جمله استفاده زیاد از قوس های شکسته و تیزه دار. اکثر این کاخ ها در شهر تاریخی اصفهان واقع اند و مربوط به دوران صفوی هستند. از کاخ های صفوی در اصفهان، می توان به تالار اشرف، بنای عالی قاپو، کاخ هشت بهشت و کاخ چهل ستون اشاره کرد. در قزوین طرح یک کاخ صفوی در داخل محدوده فعلی شهر قرار دارد که فقط سر در (عالی قاپو) آن همراه با یک کوشک باغی که در زمان قاجاریه تغییراتی در آن داده شد، مشاهده می شود. این کوشک توسط شاه طهماسب ، دومین پادشاه صفوی ، که در زمان او قزوین پایتخت ایران بوده، بنا شده است. کوشک عبارت است از بنایی با یک فضای مرکزی که چهار ایوان در اطراف و چهار برج در گوشه های آن واقع شده و اطراف آن را راهرویی مسقف و ستون دار احاطه کرده است.

ساخت بنای عالی قاپو ( درب عالی) در میدان نقش جهان اصفهان توسط شاه طهماسب به صورت کوشکی سه طبقه آغاز شد اما شاه عباس پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان، عالی قاپو را به شکل امروزی خود گسترش داد. محل استقرار پادشاهان و درباریان برای تماشای جشن ها و بازی های ورزشی، بر سر در این بنا قرار داشته است. عالی قاپو کاخی است با دری با شکوه که تاریخ بنای آن به عصر تیموریان می رسد. این بنا را می توان مقر حکومتی دولت صفویه دانست .

کاخ چهل ستون از یک تالار اصلی پر از نقش و نگارهای روغنی و یک تالار مسقف باز در جلوی آن و یک استخر بزرگ آب تشکیل شده است. سقف این تالار بربیست ستون استوار شده است که بازتاب تصویر این ستون ها در آب مجموعه ای از چهل ستون را تشکیل می دهد و به همین دلیل این بنا را چهل ستون نامیده اند.

کاخ هشت بهشت عبارت از یک هشت ضلعی منتظم در مرکز است. در چهار سمت فضای میانی هشت ضلعی که در وسط واقع شده ، چهار ایوان و روی چهار ضلع دیگر اتاق هایی ساخته شده است. طرح این کاخ بسیار شبیه کاخ هشت بهشت در اواخر عهد صفویه ساخته شده است.

کاخ صفوی باغ فین کاشان همراه با باغ بزرگ و ملحقات جانبی از تلفیق معماری و هنر باغ سازی صفوی محسوب می شود. کاخ صفی آباد در بهشهر نیز طرحی شبیه کاخ های صفوی دارد.  کاخ نادرشاه به نام «قصرخورشید» نیز که در کلمات نادری واقع است تنها بنای کاملی است که از نادرشاه باقی است.

در قرن یازدهم (ه .ش) توسط کریم خان کافی بنا شد که به «ارگ کریمخانی» شهرت دارد.  طرح این بنا یک فضای مرکزی چهار ایوانه با چهار اتاق در گوشه هاست. در قرن دوازدهم ( ه.ش) که تهران پایتخت شد، پادشاهان قاجار در بخش شمالی هسته مرکزی آن زمان شهر، شروع به ساختن تعدادی بنا کردند. این محل بعدها «ارگ» نامگذاری شد. مهمترین کاخ گلستان است. قاجاریه تعدادی کاخ ییلاقی در اطراف تهران بنا کردند که مهمترین آنها عبارتند از : کاخ صاحبقرانیه در نیاوران ، کاخ شهرستانک و کاخ فرح آباد در شرق تهران به ساختن تعدادی بنا کردند. این محل بعدها «ارگ» نامگذاری شد. مهمترین این بناها کاخ گلستان است. قاجاریه تعدادی کاخ ییلاقی در اطراف تهران بنا کردند که مهمترین آنها عبارتند از :  کاخ صاحبقرانیه در نیاوران کاخ، شهرستانک و کاخ فرح آباد در شرق تهران. در دوره پهلوی نیز کاخ هایی ساخته شد که بیشتر آنها از معماری غربی اقتباس شده اند. یکی از کاخ های دوره پهلوی که تقریباً شکل بناهای سنتی ایران را دارد کاخ سبز در مجموعه سعدآباد شمیران است. تعدادی کاخ به ویژه در شمال ایران ساخته شد که تماماً شکل غربی دارند. مانند کاخ میان پشته در بندر انزلی و کاخ سرودسر و کاخ رامسر.

بیشاپور

بیشاپور
اطلاعات کلی
نام‌اثر:	بیشاپور
کشور:	ایران
استان:	فارس
شهرستان:	کازرون
اطلاعات اثر
دوره ساخت اثر:	ساسانیان

بیشاپور یکی از شهرهای باستانی ایران در شهرستان کازرون و در استان فارس است که در زمان ساسانیان ساخته شده‌است و امروزه تنها ویرانه‌هایی از آن برجای مانده‌است. بیشاپور با دویست هکتار وسعت، از شهرهای مهم آن زمان بوده‌است و اهمیت ارتباطی داشته‌است. این شهر از قدیمی ترین شهرهایی است که تاریخچه ساخت آن بصورت مکتوب در سنگ نوشته ای موجود است. بیشاپور در شمال شهر کازرون قرار گرفته و از شهرهای خوش آب و هوا و دارای طراحی و مهندسی ویژه آن روزگار بوده‌است. در کتابهای تاریخی، نام این شهر با عنوانهای بیشاپور، بیشابور، به شاپور، بیشاور و «به اندیوشاپور» ضبط شده‌است. شهر بیشاپور مرکز ایالت و کوره اردشیرخوره بوده‌است [۱]. بیشاپور تا قرن هفتم هجری آباد و مسکونی بوده‌است و پس از آن ویران شده‌است. بیشاپور گنجینه‌ای از آثار ارزشمند ساسانی مانند معبد آناهیتا است.

سبک معماری بنا شیوه پارتی است.[۲]

فهرست مندرجات  [نهفتن] ·         ۱ شکل گیری بیشاپور ·         ۲ معماری بیشاپور ·         ۳ موقعیت جغرافیایی ·         ۴ آثار باستانی ·         ۵ دانستنی‌ها ·         ۶ جستارهای وابسته ·         ۷ پانویس ·         ۸ منابع ·         ۹ پیوند به بیرون

[ویرایش]شکل گیری بیشاپور

بیشاپور به سال ۲۶۶ میلادی و به دستور شاپور اول پادشاه ساسانی ساخته شده‌است. پس از پیروزی شاپور بر والرین امپراتور روم، شاپور دستور داد در ناحیه‌ای خوش آب و هوا بر سر راه تخت جمشید به تیسفونشهری بنا کنند. این جاده در زمان هخامنشیان، شهرهای تخت جمشید و استخر را به شوش وصل می‌کرد. شاپور نام خود را بر این شهر نهاد. معماری از اهالی سوریه قدیم به نام آپاسای (اپاسای) برای ساخت شهر تازه انتخاب شد [۳].

[ویرایش]معماری بیشاپور

ویرانه‌های بیشاپور

شهر بیشابور با روش مهندسی یونانیان که توسط هیپوداموس ابداع شده بود در زمینی مستطیل به گونه‌ای طراحی شد که چهار دروازه و دو خیابان آن، یکدیگر را قطع می‌کردند [۴]. یکی از خیابانها در جهت شمال به جنوب و دیگری شرق به غرب است و هر کدام در انتها به یکی از دروازه‌های شهر منتهی می‌شده‌اند. دروازه غربی، ورودی اصلی شهر بوده‌است.

شهر بیشاپور از دو بخش اصلی تشکیل شده‌است:

1.       ارگ سلطنتی شامل آثار شاخصی مانند معبد آناهیتا، تالار شاپور، ایوان موزائیک، کاخ والرین.

2.       منطقه عامه نشین شامل خانه‌های مسکونی، گرمابه، کاروانسرا و بازار.

بیشاپور توسط کوه، رودخانه، دیواره‌های قلعه و خندق محافظت می‌شده‌است.

[ویرایش]موقعیت جغرافیایی

بیشاپور در شهرستان کازرون در جنوب ایران قرار گرفته و فاصله آن تا شهر کازرون ۲۳ کیلومتر است. بیشابور در کنار رود شاپور قرار گرفته‌است.

[ویرایش]آثار باستانی

منطقه باستانی بیشاپور مشتمل بر سه بخش اصلی است:

1.       شهر بیشابور

2.       قلعه (دختر) با نقش برجسته‌های ساسانی.

3.       دره رودخانه بیشاپور[۵].

در این ناحیه آثار دیگری مانند قلعه دختر، قلعه پسر و نقش‌های تنگ چوگان قابل اشاره هستند.

برخی تک اثرهای به جای مانده از شهر باستانی بیشاپور عبارت‌اند از:

§         معبد آناهیتا

§         کاخ والرین

§         ایوان موزائیک

§         ستونهای سنگ یادبود بیشاپور

مجموعه ساسانی فیروزآباد

قلعه دختر

اردشیربابکان ، سر سلسله ساسانی، پس از کشتن والی فارس و تسخیر تمام فارس، منطقه فیروزآباد را که از نظر سوق الجیشی دارای ویژگی های مثبتی بود، انتخاب کرد.

دشتی که شهر فیروزآباد کنونی در آن قرار دارد، تقریباً دایره وار است و اطراف آن را کوه ها فرا گرفته اند و تنها راه ورود به این دشت، راه تنگاب به طول 30 کیلومتر است که رودخانه تنگاب در آن وجود دارد. به همین دلیل نخستین اثری که توسط اردشیر در این منطقه ساخته شد، ساختمانی است بر فراز کوه تنگاب که امروزه به نام «قلعه دختر» مشهور است. این قلعه با 2300 متر زیربنا، دارای تالاری به وسعت 14 متر مربع و 18 متر ارتفاع دارد. این تالار گنبددار است و اتاق های جنبی آن را به صورت قلعه ای در آورده است. قلعه دختر از سه سطح تشکیل شده است. سطح زیرین محل زندگی نگاهبانان و انبار بود. حیاط ساختمان ها با اتاق ها  و تالارها، در سطح دوم وجود دارد که درباریان و بزرگان در آن مستقر می شدند. طبقه سوم بنای شاهی بود و اردشیر بابکان در بدو ورود به فیروزآباد در این طبقه زندگی می کرد. دو حلقه چاه در کف حیاط قلعه دختر وجود داشت که تا کف رودخانه که حدود 200 متر ژرفا دارد، می رسید.

امروزه روی این دو حلقه چاه پوشیده شده و جای آن مشخص نیست. کاخ از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شده و آثار برج و سوراخ های دیده بانی در دیوارها دیده می شود. سه دیوار دفاعی با سنگ و گچ در دامنه کوه از این کاخ محافظت می کرد و در هر قسمت از دیوارها، اتاق های نگهبانی وجود داشت. هنوز آثاری از این اتاق ها باقی است. در قسمت هایی، این دیوارها بر لب پرتگاه قرار دارد که موقعیت استراتژیک این کاخ را دو صد چندان می کند. راه ورودی توسط پلکانی به کاخ منتهی می شد. این پلکان اخیراً تجدید بنا شده است. از آنجا که این کاخ گنجایش یک لشکر سرباز داشت، بعد از اسلام نیز مورد استفاده بود. برفراز کوه و در مجاور قلعه دختر، آثاری وجود دارد که به نام نقاره خانه شهرت دارد و از دوره ساسانیان به جای مانده است.

نقش تنگاب

رو به روی قلعه دختر، در پایین کوه، در سمت راست رودخانه تنگاب به سوی فیروزآباد، در کوه نقش برجسته ای به ابعاد 5×3 متر و به بلندای چهار متر از کف رودخانه کنده شده که در بین مردم منطقه به نقش رستم مشهور است.

در این نقش، مراسم تاج گذاری اردشیر بابکان دیده می شود و مظهر میترا (مهر) حلقه قدرت را به اردشیر ارزانی می دارد. پشت سر اردشیر کودکی وجود دارد که احتمالاً ولیعهد یعنی شاپور اول است و سه نفر از بزرگان در کنار این کودک به حالت احترام ایستاده اند. در این اثر، کتیبه ای بین اردشیر بابکان و مظهر میترا وجود دارد که حروف آن محو شده است.

نقش برجسته جنگ تن به تن (نقش پیروزی)

در فاصله دو کیلومتری نقش برجسته تنگاب و در همان سمت کوه، نقش برجسته ای وجود دارد که به نقش برجسته جنگ تن به تن و یا دف و چنگ مشهور است و از سده سوم میلادی به جای مانده است.

این نقش برجسته در سه قسمت از شش نفر شکل گرفته است؛ یکی از آنها به قولی اردشیر بابکان است، در زیر آن شاپور حریف خود را از پا در آورده و سومی دو نفر سپاهی هستند که یکی، دیگری را از روی اسب به زیر می کشد. این نقش از لحاظ هنری بسیار ظریف و ارزنده است.

جاده ساسانی

در قسمتی از دره رود تنگاب و نزدیک قلعه دختر، قسمتی از کوه را در دوره ساسانیان تراشیده اند و جاده ای به صورت سنگفرش درست کرده اند. تردیدی نیست که این جاده یکی از بزرگ ترین خطوط مواصلاتی شهر استخر به خلیج فارس از راه بندر سیراف (بندر طاهری امروزی) ، لار و بندرعباس بوده است.

شهر اردشیر کوره

اردشیر بابکان پس از تسلط بر اردوان، آخرین پادشاه اشکانی، دشت فیروزآباد را که حالت باتلاقی داشت، با کشیدن دیواری به درازای چهار کیلومتر و بلندای 8/1 متر و کندن تونل، زه کشی کرد و شهر «اردشیر کوره» را که به معنی «شکوه اردشیر» است، به صورت دایره ساخت. هنوز قسمتی از این دیوار وجود دارد.

این شهر به صورت دایره ساخته شد تا نمادی از جهان آن روز و نشانگر آن باشد که اردشیر مالک جهان است. قطر اولیه شهر 450 متر بود و بعدها که شهر گسترش یافت، قطر آن به دو کیلومتر رسید. آثار خندق این دوره و دیوارهای آن وجود دارد. احتمال دارد که این شهر در سده نهم یا دهم ه.ق ویران شده باشد.

اردشیر کوره دارای چهار دروازه بود: دروازه هرمز در شمال، دروازه اردشیر در جنوب، دروازه مهر یا میترا در شرق ، و دروازه بهرام در غرب.  نام شهر اردشیر کوره بعدها به ایالت آن هم اطلاق شد، اما در دوره بهرام گور، این شهر «گور» نامیده شد. با فتح شهر در صدر اسلام، واژه عربی « جور» برای آن در آثار نوشتاری به کار می رفت، اما مردم همان «گور» را به کار می بردند. مقدسی در « احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم » آورده است: در زمان عضدالدوله دیلمی (دوره سلطنت 373 - 388 ه . ق) هر بار که او به گور می رفت، مردم می گفتند: « مـَلِک به گور رفت» که به کنایه یعنی « پادشاه مُرد ». به همین دلیل عضدالدوله اسم شهر را به فیروزآباد تغییر داد. « فیروز» نام عضدالدوله پیش از پادشاهی بود.

منار میلو

در مرکز دایره، ساختمانی باقی مانده که هم اکنون مردم فیروزآباد آن را منارمیلو می نامند.

این منار از سنگ خارا و گچ درست شده و ارتفاع کنونی آن 33 متر است. قسمت پایین هر ضلع منار 11 متر است. در دوره آبادانی و شکوه، بلندای منار 78 متر و هر ضلع آن 18 متر بود. بنابر نظر باستان شناسان، بر فراز این منار، در هر سمت ، دو اتاق و یک ایوان وجود داشت و آب را از شش کیلومتری به بالای منار هدایت کرده بودند که به صورت فواره بود. برای این منار کارکردهای متفاوتی مطرح شده است؛ برخی آن را به عنوان سمبل قدرت پادشاه می شمارند و گروهی بر آنند که برای ارتباط با قلعه دختر ، این منار بر پا شده بود. برخی نیز آن را محل نیایش آتش می دانند. این منار در آن زمان، گنبد گیرمان نام داشت.

تخت نشین

در جنوب شرقی منار و به فاصله حدود 100 متری آن ، آثار بنایی وجود دارد که قطعات بزرگ سنگ، غیر از شالوده آن، در اطراف پراکنده و علامت حجاران ساسانی بر روی بعضی از آنها مشخص است. آثار دو استخر در جنوب این کاخ هنوز وجود دارد. امروزه بقایای این بنا را «تخت نشین» می نامند و از آنجا که فرم اصلی آن به صورت چهار طاقی بود، کاربری آن را احتمالاً آتشکده می دانند.

کاخ اردشیر بابکان

اردشیر بابکان نزدیک مدخل تنگاب، در کنار چشمه ای که دریاچه ای به قطر 50 متر را به وجود آورده، کاخی ساخت که در سده های میانه «آتشکده» محسوب می شد. این کاخ که از کاخ های ییلاقی اردشیر بابکان بود، یکی از بناهای بزرگ، با ابهت و کم نظیر دوره ساسانی است و نخستین بنای طاق دار ساسانی محسوب  می شود. زیر بنای این کاخ 115×55 متر است و اطراف آن را ساختمان ها و دیوارهایی پوشانده که آثار آن هنوز باقی است. مصالح این کاخ از سنگ لاشه و ملات گچ است. کاخ دارای سه ورودی است و ورودی اصلی در سمت جنوب قرار دارد. در شرق و غرب حیاط ، در هر دو طرف دو اتاق با طاق گهواره ای وجود دارد. دو ایوان در شمال و جنوب این بخش ساخته شده که پشت ایوان شمالی سه تالار گنبددار مربع شکل جای دارد.  یکی از تالارها دارای گنبدی با دهانه باز است.

تزئینات  به کار رفته در این تالارها قابل مقایسه با تزئینات  کاخ " تچر" تخت جمشید است و ابعاد بزرگ سه تالار این کاخ آدمی را به تعجب وا می دارد.کاخ دو طبقه بود و بعد از تالارها، ایوانی رفیع یادآور ایوان های بزرگ دوره اشکانیان است. در هر طرف ایوان دو تالار با سقف های گهواره ای دیده می شود. اندازه اتاق های این کاخ با اندازه اتاق های قلعه دختر برابر ، و طرح هر دو بنا مشابه است. آثار گچ بری های دوره ساسانی ، در این ساختمان  به قوت خود باقی است و ستون هایی مشابه ستون های نمای خارجی، در داخل نیز به کار رفته است. زیر بنای کاخ با برکه ی آن 8496 متر مربع است. برخی از قسمت های سالم مانده کاخ در سال های اخیر از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور بازسازی و تعمیر شده است.

سایر آثار اطراف کاخ

آثار بنای آشپزخانه در پشت کاخ، تل نقاره خانه در مجاورت کاخ و قلعه حسن آباد و برخی روستاهای باستانی دیگر در اطراف کاخ وجود دارد. بنای امامزاده جعفر در محدوده ی شهر قدیم که از دوره ایلخانی باقی مانده و با سنگ قبرهای بسیار جالب که یکی از آنها تاریخ 741 ه. ق را دارد ، از آثار دیگری است که در اطراف این کاخ وجود دارد.

کاخ ساسانی سروستان

حدود نـُه کیلومتری جنوب شهر سروستان در میان دشتی وسیع و در مسیر روستای نظرآباد، ساختمان بزرگی از سنگ و گچ وجود دارد که دارای ایوان، اتاق و راهروهای چندی است. "واندنبرگ" این ساختمان را از آثار بهرام گور یا بهرام پنجم ساسانی (438-420م.) می خواند که توسط مهرنرسی وزیر او ساخته شده است. این بنا که از با شکوه ترین کاخ های ساسانی است، جنبه تقدس هم داشته و شامل یک ایوان ورودی و گنبدی در مرکز و حیاط است. در این کاخ نسبت به بناهای دیگر این دوره از فن معماری پیچیده و کامل تری استفاده شده است.

نمای اصلی بنا در ضلع شرقی قرار دارد که شامل یک ایوان مرکزی و دو ایوان کوچک تر در دو طرف است. ایوان مرکزی به تالار اصلی و پس از آن به چهار حیاط متصل می شود که فضای میانی بنا را تشکیل می دهند. در دو طرف ، دو اتاق گنبددار مشاهده می شود و دیوار جنوبی تالار مرکزی به یک ایوان جانبی خارجی راه می یابد. در دو طرف این بنا دو اتاق  باریک با طاق گهواره ای قرار دارد که مقابل هم قرار نگرفته اند.استفاده از فیلپوش (سقف هایی که دارای ستون هستند) برای قرار گرفتن گنبدها روی بنا به وضوح دیده می شود. در سال های گذشته این بنا مرمت شد و این امر در کند شدن روند تخریب آن مؤثر بوده است.

محوطه تاریخی بیشابور

در 23 کیلومتری غرب شهر کازرون و در کنار رودخانه شاپور، ویرانه شهر بیشاپور قرار دارد. این شهر در ایران باستان بر سر جاده شاهی شوش تخت جمشید و استخر و اردشیر کوره به تیسفون واقع بود.

این شهر به دستور شاپور اول توسط یک معمار سوری به نام «اپسای» دبیر طراحی و ساخته شد. دو ستون در مرکز این شهر وجود دارد که روی یکی به خط اشکانی و خط ساسانی، تاریخ ساخت شهر را 266 م. ثبت کرده است. اما ذکری از نام شهر نشده است. از این رو نویسندگان گوناگون، اسامی متفاوتی برای شهر ذکر کرده اند؛ از جمله «وه شاپور» یعنی وجه نیکوی شاپور، « بی شاپور» به معنی اعلیحضرت شاپور، «به شاپور»، «یه شاپور» و «به از اندیو شاپور» به معنای شهر بهتری از انطاکیه، که به عنوان نام اصلی این شهر پذیرفته شده است.

کاوش های باستان شناسان از سال 1314 شمسی در این شهر آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. این شهر حدود 800 متر پهنا و 5/1 کیلومتر درازا داشت و مرکز شاهنشاهی شاپور اول و اوج شکوه امپراتوری ساسانیان بود. تردیدی نیست که شهر اردشیر کوره، یعنی پایتخت اردشیر بابکان، رضایت خاطر پسر وی شاپور اول (727- 242 م) را تأمین نمی کرد. از این رو او اقدام به ساخت این شهر کرد.

با توجه به طبیعت زیبای دشت شاپور و نیز رودخانه شاپور و همچنین مجموعه مکتب های هنری و فنی و معماری جدیدی که در شهر بیشاپور آن زمان، به وجود آمد، مردم گروه گروه، برا ی دیدن و تماشای شهر می آمدند. به همین دلیل بیشابور سرآمد همه شهرهای ساسانیان بود.نقشه شهر چنان رسم شده بود که تمامی خیابان های شمالی، شرقی، جنوبی و غربی در مرکز شهر یکدیگر را قطع کنند و در زوایای قائم، خیابان ها، کوچه ها و محله ها به نحوی محدود بودند که خانه بزرگان و اشراف شهر در وسط باغ  و باغچه قرار می گرفت. شکل شهر، بر خلاف شهر اردشیر کوره، به صورت مستطیل است و این از ویژگی های اقلیمی است که در ساخت شهر در نظر گرفته شده است. این شهر از سه بخش تشکیل شده است: بخش اصلی که توسط یک حصار مستحکم محصور بود شامل بناهای مذهبی و حکومتی است که مهم ترین آن ها معبد آناهیتا، تالار تشریفات، ایوان و حیاط موازئیک و کاخ والرین است. بخش دوم شامل بخش نگهبانی یعنی قلعه دختر است که بر فراز یک بلندی مشرف بر شهر قرار دارد. بخش سوم خارج از حصار را در بر می گیرد. از مهم ترین آثار باقی مانده از این بخش می توان از ستون های یادبود، مدرسه ای از دوره ی آل بویه، دارالاماره، مسجد و حمام های بیشابور نام برد. بیشترین آثار موجود در این بخش به دوره ی اسلامی تعلق دارد . شهر بیشابور تا قرن پنجم ه. ق رونق داشت.

برج و باروی شهر

در جبهه شمالی شهر، حصار شهر به قطر 9 متر با قلوه سنگ و ملات گچ دارای برج هایی به قطر 730 سانتی متر و به فاصله 40 سانتی متر است. که جای شکاف های تیراندازی (مزقل) در آنها دیده می شود.

در دوره دیگری که به نام دوره دوم بیشاپورمعروف است، تغییراتی در این دیوار و حصار به وجود آمد و برخی از برج ها حذف و فاصله بین آنها به  8 متر تبدیل شد. دور شهر نیز خندق وجود داشت.

ساختمان تابستانی

در جایی که یکی از برج ها بریده شد، درست در مقابل تنگ چوگان که وزش باد زیاد است، ساختمانی در دوره دوم ساخته شد که مورد استفاده دقیق آن هنوز مشخص نیست. از آنجا که این ساختمان در محل وزش باد قرار  دارد و خنکای باد در تابستان آن را دلپذیر می سازد، به نام ساختمان تابستانی شناخته می شود.

تالار تشریفات

در جنوب شرقی معبد آناهیتا و در فضایی به مساحت 781 متر مربع ، تالار تشریفات قرار دارد. این تالار از چهار ایوان متقابل و متقارن تشکیل شده که بر فراز آن گنبدی شلجمی شکل به بلندای 25 متر قرار دارد. صحن مرکزی تالار به اندازه 23×23 متر و بنای آن کلاً به صورت چلیپا ( صلیب ) با 64 طاقچه است.

ایوان های موزائیک

دو ایوان موزائیک در شرق و غرب تالار وجود دارد که طرح های موزائیک کف آن بی نهایت زیباست. افزون بر آن تمامی تالار با گچ بری های بسیار زیبا و هنرمندانه از نقوش گل و گیاه، نقش های هندی و انسانی با یک نوع گل تزیین شده است. رنگ موزائیک ها سفید ، سیاه ، سبز ، قرمز ، زرد و لاجوردی و دارای طرح ها و تزئینات  جالبی است. تصاویر موزائیک افرادی را نشان می دهد که منسوب به خانواده شاهی و طبقات ممتاز شهر بیشاپور بودند. در این تصاویر زنان تاج باف، چنگ زن و مردان و زنان اشرافی نشان داده شده است. تصاویر سرِ زنان و مردان و نیز شکل فرشته، مرغ و درخت با حاشیه بسیار زیبا، با موزائیک نقش شده است. به نظر باستان شناسان سقف تالار احتمالاً در دوره نرسی ترک برداشته و سپس فرو ریخته و در نتیجه تغییراتی در بنا به وجود آمد؛ از جمله ساختمان دو پشت بند به آن افزوده و به عنوان خانه های مسکونی استفاده شد. صحن تالار نیز به عنوان حیاط کاربرد پیدا کرد. وجود چاه فاضلاب به ژرفای 7 متر در وسط صحن، دلیل این مدعاست.

معبد آناهیتا

مهم ترین و سالم ترین ساختمان بیشاپور، معبد بزرگ آناهیتاست که برای نیایش آب و مراسم مذهبی مربوط به آن ساخته شد. این بنا به صورت مکعب به ضلع 14 متر است و از سنگ های قالبی حجاری شده، بدون ملات و دو جداره که با بست آهنی به هم وصل شده اند، ساخته شده است. این بنا بدون سقف بود. معبد آناهیتا حدود هفت متر پایین تر از سطح زمین های اطراف ساخته شده و با توجه به بلندای 14 متری ساختمان، فقط 7 متر آن از سطح زمین پیدا است. تردیدی نیست که این شیوه معماری ادامه معماری هخامنشی است. این بنا چهار مدخل در چهار طرف دارد که بلندی آنها 57/3 و پهنای آنها 60/1 متر است. روی بدنه شمالی، چهار مجسمه گاو، مانند سر ستون های هخامنشی، به صورت دو پشته و معکوس نصب شده و نماد ویژه معبد است؛. در حال حاضر تنها دو مجسمه وجود دارد. حالت نگاه کردن این مجسمه ها رو به پایین است و گاوها تصویر خود را در آب و آینه می بینند. دور تا دور بنا را دالان هایی مسقف فرا گرفته و به راحتی می توان دور آن چرخید. از دالان جنوبی فقط برای ورود به صحن معبد و اجرای مراسم استفاده می شد. طول دالان ها 22 متر و پهنای آنها 83/1 متر است. پهنای دالان جنوبی 90 سانتی متر است. شیب مجرا و نحوه تقسیم آب از مهندسی دقیقی برخوردار است و ابتدا آب قنات و سپس آب رودخانه وارد دالان ها و پس از آن به صحن مرکزی هدایت می شد. بدون سقف بودن معبد موجب می شد تا بر اثر تابش نور آفتاب به چهار ضلع معبد، انعکاس منشوری پدید آید و نور در آب داخل معبد منعکس شود. در این حالت آب موجود مانند آینه صاف و صیقلی می شد و تصویر گاوهای نگهبان معبد در آن مشهود بود.

سایر تأسیسات

در شهر بیشاپور، غیر از خانه های مسکونی، و غیر از معبد آناهیتا، جایگاه نذورات و کاخ اختصاصی دیده می شود. حفاری های باستان شناسی برای به دست آوردن اطلاعات کامل تر هنوز در این شهر ادامه  دارد.

مجسمه و غار شاپور

در فاصله چهار کیلومتری شهر بیشاپور، در سینه کوه داخل تنگه، غار بزرگی وجود دارد که در مدخل ورودی آن مجسمه عظیم شاپور اول ساسانی از ستون سنگی موجود در مدخل غار تراشیده شده است. این مجسمه از شاهکارهای هنری ساسانی است و با مهارت خاصی ساخته شده . ارتفاع مجسمه که از سنگ یکپارچه ساخته شده ، به هفت متر می رسد. سر و بدن مجسمه به حالت اصلی باقی مانده و دست ها و پاهای آن شکسته است. این مجسمه که به دلیل وزن زیاد واژگون شده بود، در سال 1336 در جایگاه اصلی نصب شد.

نقوش برجسته تنگ چوگان

در کنار ویرانه های شهر باستانی بیشابور، تنگه ای به نام « تنگ چوگان» وجود دارد که در دو طرف آن گنجینه ای از نقش برجسته های متعدد در دل کوه باقی مانده است. این نقش ها همگی بیانگر نبردها و پیروزی های پادشاهان ساسانی است. از مجموعه ی شش نقش موجود در تنگه، دو نقش سمت راست و نقش اول سمت چپ، پیروزی شاپور اول را به تصویر کشیده است. سه نقش دیگر به ترتیب پیروزی بهرام دوم بر یاغیان عرب، تاجگذاری بهرام اول و پیروزی شاپور دوم بر مخالفان را نشان می دهد.

کتاب میراث فرهنگی استان فارس