بررسی استان خراسان

 -بررسی استان خراسان

استان خراسان رضوی ؛ بزرگ ترین قطب توریسم مذهبی جمهوری اسلامی ایران است که بناهای آرامگاهی، بیش ترین و مهم ترین چشم انداز معماری این منطقه را تشکیل می دهند.

مجموعه های آرامگاهی؛ بناهایی هستند که طی سالیان طولانی بر روی مدفن و مزار شخصیت‌های مذهبی و محبوب شکل گرفته اند و معمولا شامل حرم، ‌مساجد، مدارس، کتاب خانه ها، کاروان سراها، آب انبارها، خانقاه ها و فضاهایی از این قبیل می شوند.

گسترش چنین مجموعه هایی، با گسترش مذهب، اعتبار و احترام صاحب مدفن و ارزش هنری و معماری بناهای ساخته شده ارتباط مستقیمی دارد. برخی از مجموعه های آرامگاهی مانند آستان قدس رضوی، در شکل گیری و پیدایش شهرها، نقش اساسی و مهمی ایفا کرده اند و به مرکز فعالیت های   مختلف مذهبی، سیاسی، اقتصادی و غیره تبدیل شده اند.

 -1-1-3پیشینه تاریخی

این نام بسیار کهن است و در اصل به معنی خاور (شرق) زمین است.

استان پهناور خراسان با ساختار گوناگون و کهن  زمین شناسی ، اقلیم متنوع و جاذب ، موقعیت ویژه جغرافیایی ، بی گمان از قدیمی ترین دوران حیات بشری ، بستر فعالیتهای بشری ، بستر فعالیتهای معیشتی ، بازرگانی و نظامی عمده بوده است ، به دلیل همین موقعیت خاص ، کهن ترین ، معروفترین و طو لانی ترین راه ارتباطی بین شرق و غرب یعنی (( جاده تاریخی ابریشم )) از خراسان شرق را به غرب مرتبط می سازد   .  تنوع جغرافیایی سرزمین خراسان با وجود آب و هوای کویری و گرم در بخش جنوبی و معتدل کوهستانی در شمال استان و به طور پراکنده در مرکز ، با ارتفاعات قابل توجهی نظیر بینالود ، هزار مسجد ، کپه داغ ، قهستان و… زمینه ای مناسب برای استقرار بشر از قدیمی ترین ایام و جذب اقوام وطوایف متعدد در دورانهای مختلف بوده است .، سرزمینی که نواحی مختلف آن عرصه رویش انواع نباتات مناطق سردسیری و گرمسیری از قبیل گندم ، برنج، بادام ، سیب ، انگور ، پسته ، خرما ،و… است                                                 . قدیمی ترین آثار حیات انسانی در ایران ، شامل تعدادی ادوات و دست افزارهای سنگی . با قدمت تخمینی 800 هزار سال قبل ، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم ، از بستر رودخانه کشف رود مشهد بدست آمده است . در حالی که قدیمی ترین مکانهای استقرار انسان ، حداکثر با قدمت 100 هزار سال در نواحی دیگر ایران نظیر آذربایجان ، لرستان و … شناسایی شده اند.                                                            ولی در حقیقت مهمترین مقطع تاریخ خراسان در سرآغاز دوران تاریخی ایران با ورود اقوام ((آریایی)) به فلات ایران پیوند می خورد . در این واقعه که در اغاز هزاره اول ق.م اتفاق افتاد ، آریایی ها تازه وارداز طریق خراسان به سمت شرق ایران پیش رفتند و بخش اعظم آنها آنچنان که از توصیفات (( اوستا )) برمی آید ، در خراسان و سیستان مستقر شدند و شاید به همین دلیل است که عمده حوادث آغاز تاریخ ایرانیان که در دو منبع (( اوستا)) و (( شاهنامه فردوسی )) ذکر شده است در مشرق ایران و در واقع در خراسان بزرگ رخ می دهد     .

 -2-3جغرافیای طبیعی خراسان                                                                    
 -1-2-3موقعیت                             استان وسیع خراسان در شمال شرقی کشور بین 55 درجه و 17 دقیقه تا 61 درجه و 15 دقیقه طول شرقی و 30 درجه و 24 دقیقه تا 38 درجه و 17 دقیقه عرض جغرافیایی نیمکره شمالی قرار گرفته و از شمال و شمال شرق به جمهوری ترکمنستان با مرز مشترک حدود 751 کیلومتر ، از شرق به جمهوری اسلامی افغانستان با مرز مشترک حدود 619 کیلومتر ، از غرب به استانهای گلستان ، سمنان و اصفهان و از جنوب به استانهای سیستنان و بلوچستان ، کرمان و یزد محدود است . طول استان به خط مستقیم 750 کیلومتر و عرض متوسط آن حدود 420 کیلومتر است . خراسان بیش از 19% از خاک کشور رادر بر گرفته و مساحتی معادل 303513 کیلومتر مربع دارد.  

 -2-2-3پستی وبلندیها                                           استان پهناور خراسان به سبب وسعت زیاد ، از نظر شرایط طبیعی بسیار متنوع و هر یک از نواحی مختلف آن دارای ویژگیهای خاصی است                                              . بلندترین نقطه آن قله بینالود ، 3211متر و کم ارتفاع ترین نقطه آن در شمال سرخس،300متر از سطح دریا ارتفاع دارد                                .

کوههای خراسان دنباله ارتفاعات البرز به سمت مشرق است که به صورت قوسهای موازی از شاه کوه آغاز شده و در جهت شمال غربی به سوی جنوب شرقی تا ارتفاعات هندوکش افغانستان امتداد می یابد . در میان این رشته کوههای موازی ، دره ها و دشتهای وسیعی وجود دارد که گاه پهنای آن به حدود 200 کیلومتر می رسد . امتداد این رشته کوهها در برخی نواحی با برخورد به دره یا جلگه گسسته می شود . آنچه در این منطقه حائز اهمیت است ، وجود دشتهای حاصلخیز و آبادی چون :  شیروان ، قوچان ، چناران و مشهد است که در پهنه دشت سر سبزی بین دو رشته ارتفاعات موازی کپه داغ و هزار مسجد در شمال و آلاداغ و بینالود در جنوب به وجود آمده است.       -3-3آب و هوای استان خراسان     

سه عامل اقلیمی عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا و دوری یا نزدیکی به دریا به وجود آورنده عناصر اقلیمی یعنی تابش آفتاب، دمای رطوبت هوا، بارندگی و باد هستند. ترکیب زمانی این عناصر است که حوزه‌های اقلیمی را به وجود می‌آورند.قسمت‌های مختلف استان خراسان در هر یک از عوامل اقلیمی با هم تفاوت‌هایی دارند. همانطور که اشاره شد عرض جغرافیای استان بین 30 درجه و 21 دقیقه تا 38 درجه و 17 دقیقه است یعنی جنوبی‌ترین و شمالی‌ترین نقطه استان حدود 8 درجه تفاوت عرضی جغرافیایی دارند. در قسمت‌های شمالی، شمال شرقی و مرکزی استان کوهستان‌های مرتفعی تا ارتفاع حدود 3000 متر وجود دارد که دره‌ها و دشت‌های پهناوری با ارتفاع 1000 متر را احاطه کرده‌اند. قسمت‌های شمال غربی استان فاصله تقریباً اندکی با دریای خزر دارند و از نسیم‌های مرطوب این دریا بهره می‌گیرند در صورتی که قسمت‌های جنوبی و به خصوص غربی استان در حاشیه دشت کویر لوت قرار گرفته‌اند، که با حوزه‌های آبی فاصله بسیار زیادی دارند.

 -1-3-3بادها:

کمیت و کیفیت بادهایی که در مناطق مختلف استان می‌وزد نیز متفاوت است و این بادها تأثیرات متافوتی در شرایط آب و هوایی این مناطق می‌گذارد. استان خراسان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی در معرض سیستم‌های کلی باد قرار گرفته است که عمده‌ترین آنها عبارتند از:

الف-‌ بادهای شمالی و شمال شرقی: در فصل زمستان بادهای مناطق کوهستانی شمال خراسان دما را پایین می‌‌آورد و گاهی موجب ریزش برف می‌شود این بادها گاهی از کوه‌های شمالی گذشته و به دامنه‌های جنوبی نیز نفود می‌کنند و سبب سردی هوا می‌شوند.

ب-‌ بادهای غربی: در زمستان و فصل بهار بادهای باران‌آور غربی پس از عبور از آذربایجان و شمال ایران موجب ریزش باران و برف می‌شوند.

ج-‌ بادهای جنوبی و کویری: این بادها از جنوب ایران به طرف شمال می‌روند و از کویر گذشته و به خراسان نیز می‌رسند و هوا را گرم‌تر می‌کنند. این بادها معمولاً همراه گرد و غبار هستند.

د-‌ بادهای 120 روزه سیستان: این بادها که در تابستان‌ می‌وزند مناطقه جنوب شرقی استان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. جهت وزش این بادها از شمال به جنوب است و سرعت آنها گاه به 110 کیلومتر در ساعت می‌رسد. این بادها بر پوشش گیاهی منطقه اثر نامطلوب دارند و اغلب سبب برپا شدن طوفان‌های شن و ریگ‌های روان می‌شوند.                                 

گستردگی استان و عواملی مانند وجود رشته کوههای مرتفع و مناطق کویری ، دور از دریا و بادهای مختلف موجب گوناگونی آب و هوا در مناطق آن گردیده است در بیشتر بررسیهای انجام گرفته از جمله مطالعات آمایش خراسان ، این سرزمین به سه منطقه آب و هوایی شمال ، مرکز و جنوب تقسیم می شود شمال خراسان بطور کلی دارای شرایط آب و هوایی معتدل و سرد کوهستانی است .این منطقه حاصلخیز ترین و متراکمترین بخش استان از نظر جمعیت ، فعالیتهای اقتصادی وامکانات زیر بنایی است . که شامل شهرستانهای بجنورد ، قوچان ، شیروان ، مشهد، درگز ، چناران و سرخس می شود.

 مساحت این منطقه حدود پنجاه و هشت هزار کیلومتر مربع است که5/18% وسعت کل استان را تشکیل می دهد . بیشتر جمعیت و امکانات اقتصادی و زیر بنایی این منطقه در اطراف مشهد و در محور مشهد –قوچان قرار دارد. منطقه مرکزی استان شامل شهرستانها ی سبزوار ، اسفراین ، نیشابور ، تربت حیدریه ، کاشمر، تربت جام ،تایباد و خواف است . و مساحتی در حدود 85هزار کیلومتر مربع دارد که 2/27 %استان را در بر می گیرد . این منطقه دارای آب و هوای نیمه صحرایی ملایم بوده و فعالیت اصلی اقتصادی آن کشاورزی است که در دشتهای وسیع دامنه های جنوبی بینالود تا کویر نمک و مناطق کویری مرز افغانستان انجام می شود .این دشتها از نظر آب وهوایی جزو مناطق خشک ونیمه خشک محسوب می شوند و میزان بارندگی در آنها بین 200 تا250 میلیمتر در سال است                                                        . بررسی وضعیت بارندگی استان نشانگر این است که در بیش از 90% استان توزیع مکانی و زمانی بارشها و پراکندگی آنها یکنواخت و مشابه نیست ، میزان ریزشهای جوی به صورت باران و برف در 15%مساحت استان (نواحی شمال و شمال غربی )آن نسبتا زیاد است به طوری که در برخی مناطق مجاور استان گلستان ، میزان بارندگی گاه به بیش از 700 میلیمتردر سال می رسد . میانگین بارندگی سالانه این ناحیه یبن 300 تا400 میلیمتر تغییر می کند ولی در مناطق جنوبی ، شرقی و مرکزی که بیش از 85% مساحت خراسان را شامل می شود میزان بارندگی در این مناطق تقریبا معادل 150 میلیمتر است                                   .
 -2-3-3تنوع آب و هوایی استان عبارت است از                                     :
-1 آب و هوای سرد کوهستانی و نیمه صحرایی سرد در شمال و شمال غرب                        
-2 آب و هوای معتدل کوهستانی در مناطقی از شمال و شمال غرب و مرکز                    
-3 آب و هوای نیمه صحرایی ملایم در شمال شرق ، مرکز و مناطقی از غرب و نیز مناطق کوهستانی جنوب  -4 آب و هوای گرم صحرایی فراگیر مناطق مرکزی به طرف جنوب وجنوب غرب       

  -4-3تقسیمات کشوری                       سابقه تقسیمات کشور ی در خراسان در سال 800 ه.ق نام خراسان بر تمام ایالات اسلامی در شرق کویر لوت تا هندوکوش به استثنای سیستان و بلوچستان و قهستان در جنوب اطلاق می گردیده است .                    پس از جنگ هرات در سال 1249 ه.ش خراسان به دو قسمت تجزیه شد و قسمتی که در غرب رود خانه هریرود واقع بود جزو ایران و شرق آن ضمیمه افغانستان گردید . در سال (1324ه.ق )(1285ه.ش)ایران به چهار ایالت بزرگ تقسیم شد که عبارت بودند از آذربایجان ،کرمان و بلوچستان ، فارس و بنادر و خراسان و سیستان ار آن زمان تا سال 1316 ه.ش که اولین قانون تقسیمات کشوری در مجلس شورای ملی تصویب گردیده بود که بر هر ایالت یک والی و در هر ولایت یک حاکم حکومت می کرده است                     . درسال 1316 بر اساس قانون تقسیمات کشوری مصوب مجلس شورای ملی ، کشور به 10 استان و 49شهرستان تقسیم گردیدکه هر شهرستان شامل چند بخش و هر بخش شامل چند دهستان می گردید .خراسان نیز به 7شهرستان بجنورد ، بیرجند، سبزوار ، مشهد و تربت حیدریه تقسیم شد. در سال 1329شهرستانهای درگز . نیشابور ، فردوس و کاشمر نیز تشکیل شد .و شهرستانهای استان به 11 شهرستان ارتقاء یافت .  

پس از تصویب قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری در مجلس شورای اسلامی به تاریخ 15/4/1362 و آیین نامه اجرایی آن در تاریخ 22/7/1363 مراحل اجرایی آن شروع و ابتداتامرحله اول آن یعنی کارشناسی و بررسی و پیشنهاد دهستانها آغاز گردید و در آبان ماه 1364 با حضور کلیه کارشناسان تقسیمات کشوری مراکز استانهای کشور در مشهد مقدس ،  عملیات   دهگردشی ، معاینه محلی ، کارشناسی و جمع بندی و پیشنهاد دهستانهای شهرستان مشهد به عنوان نمونه در کل کشور انجام پذیرفت و دهستانهای دیگر شهرستانها نیز پس ازآن مورد بررسی و کارشناسی و پیشنهاد قرار گرفت و به تدریج مورد تصویب هیات محترم دولت واقع شد به طور که تا پایان سال 1365خراسان دارای 213 دهستان گردید                        ..
 -5-3جمعیت استان                               
 -1-5-3جمعیت و اهمیت آن                           خراسان از گدشته های دور یکی از مراکز پر اهمیت و بزرگ جمعیتی ایران زمین محسوب می شده است و شهرهای بزرگ آن چون : نسا ، ابیورد ، نیشابور ، بیهق ، اسفراین و… شهرتی گسترده داشته اند .با نگاهی به تاریخ این سرزمین پهناور پی می بریم که در گذشته شهرها ی مرو ، سمرقند، بخارا  هرات ، بلخ وبامیان نیز در قلمرو آن واقع بوده که متاسفانه در طول تاریخ از آن جدا شده اند . همچنین حوادث ناگوار ودلخراشی چون حمله مغولان ، تیموریان ، ازبکها و تاتارها ، جمعیت آن را دستخوش نوسانات زیادی کرده است ، چنانکه گاه به کلی نواحی پر جمعیت و آباد آن ، جمعیت خود را از دست داده است ، ولی بنا به موقعیت خاص خود دوباره به مرکز بزرگ جمعیتی تبدیل شده است و همچنان پر آوازه به حیات خود ادامه داده است.

   سیر تکوینی جمعیت برای تمامی شهرها ی خراسان یکسان نبوده است زیرا مراکز بزرگ جمعیتی چون نیشابور و سبزوار با تمام فراز و نشیبهایی که در طول تاریخ داشته اند ، موقعیت جمعیتی خود را همواره حفظ کرده اند در حالی که برخی شهرهای بزرگ نظیر سرخس و اسفراین که از قدمت تاریخی برخوردارند ، نتوانسته اند موقعیت گذشته خود را حفظ کنند                                . سایر شهرهای کهنسال خراسان نیز دارای موقعیت جمعیتی خوبی بوده اند ، از جمله قوچان که در طول تاریخ بارها تغییر محل داده  و درگز که در گذشته دارای موقعیت تجار ی مهم و جمعیت فراوانی بوده ودر سال 1290 هجری قمری حدود 18 هزار نفر جمعیت داشته است                         . شهر مشهد در سال 1031 هجری قمری حدود یکصد هزار نفر را در خود جای داده بوده است که به سبب موقعیت زیارتی –سیاحتی خود به سرعت بر جمعیت آن افزوده شده است به طوری که در سرشماری سال 1375 پس از تهران بزرگ ، دومین مقام جمعیتی کشور را به خود اختصاص داده است                . کلیات جمعیت استان و نسبتهای آن در آخرین سرشماری نفوس و مسکن سال 1375 جمعیت استان خراسان 6047169 تن اعلام شد که از ترکیب 3036996مرد و3010173زن و در مجموع 1281864خانواده تشکیل شده است . بعد خانوار در این استان 7/4 نفر ونسبت جنسی جمعیت آن 6/100 نفر مرد در برابر زن بوده است .

 -2-5-3رشد جمعیت                        نتایج سرشماری سال 1375 در مقایسه با سرشماری سالهای گذشته ، کاهش شدد میزان رشد جمعیت را نشان می دهد به طوری که جمعیت استان خراسان از سال 1335 تا 1345 حدود 22در هزار از سال 1345تا 1355 حدود 26 در هزار و از سال 1355 تا 1365 حدود 49 در هزار رشد کرده حال آنکه در سرشماری سال 1370 این رشد به 26 در هزار تنزل داشته و در سرشماری سال 1375 نسبت به سال 1370 مان رشد به 19 در هزار کاهش یافته است . بررسی دقیق این نوسان ، نشانگر حضور مهاجران افغانی و جنگ تحمیلی و همچنین بالا بودن میزان ولد در سالهای اول بعد از انقلاب اسلامی (1360 تا1365 ) است . در سالهای پس از 1370 تعدادی از مهاجران به سرزمین خود بازگشته اند و همچنین در برنامه های تنظیم خانواده ، رشد جمعیت از 49 در هزار در سرشماری 1365 به 13 در هزار در سرشماری 1375 رسیده است.

 -3-5-3تراکم جمعیت                                       مرقد منور حضرت ثامن الائمه (ع) و جاذبه های شهر مشهد جمعیتی معادل 2میلیون تن یعنی یک سوم جمعیت استان را گرد بارگاه ملکوتیش حمع کرده است و جمعیت نسبی بیش از 170 نفر در هر کیلومتر مربع را در مشهد موجب شده است                                                                   . شکوفایی اقتصاد کشاورزی و وجود فرصتهای شغلی مناسب موجب شده تا شهرستانهای نیشابور ، قوچان ، کاشمر و شیروان ، بیش از 40 هزار نفر در هر کیلومتر مربع ، شهرستانهای چناران ، تایباد . تربت جام ، بجنورد. اسفراین و سبزوار جمعیت نسبی بیش از 20 نفر در هر کیلومتر مربع و شهرستانهای فریمان . در گز ، رخ ، خواف ، و گناباد جمعیتی بیش از 10 نفر در هر کیلومتر مربع را در خود جای دهند .اما شهرستانهای وسیع و نیمه کویری و صحرایی قاینات ، بیرجند .بردسکن و فردوس کمتر از 10 نفر در هر کیلومتر مربع و شهرستانهای طبس و نهبندان جمعیتی حدود یک نفر در هر کیلومتر مربع را پذیرا بوده اند که نشانگر وسعت زیاد ، اراضی غیر قابل کشت و نبود فعالیتهای اقتصادی مناسب در آنها می باشد.

 -4-5-3سواد                             بر اساس نتایج سرشماری سال 1375 حدود9/80%از جمعیت 6سال به بالا استان با سواد بوده اند با سوادان 6ساله و بالاتر جمعیت شهری استان 4/88 %و روستایی8/70%بوده است . مقایسه میزان با سوادان استان در سال 1375 با سالهای گذشته نشان می دهد که درصد سواد آموزی از سال 1355 به طور مستمر نهضت سواد آموزی و همچنین توجه به توسعه امکانات آموزشی و خدمات تحصیلی برا ی افراد لازم التعلیم استان است.

 -5-5-3زمینه های اشتغال                                         از مجموع 4472528نفر جمعیت 10 ساله به بالا ی استان در سال 1375 حدود 1660208نفر از نظر اقتصادی فعال بوده اند از این تعداد حدود 1545249نفر یعنی 1/93%را جمعیت شاغل تشکیل می دهند. میزان بیکاری در جمعیت استان 9/6%بوده است که این میزان در نقاط روستایی 2/7%و در نقاط شهری 6/6و نزد مردان 7/5وبرای زنان 3/13 بوده است .درصد جمعیت شاغل به جمعیت فعال (10سال به بالا) استان ، از حدود 1365 تا 1375 بتریج کاهش یافته و از 4/36%به5/34%رسیده است . مقایسه درصد شاغلان در بخشها یمختلف اقتصادی در سال 1375 با سالهای قبل از آن نشانگر آن است که ترکیب اشتغال طی این سالها تا حدودی تغییر کرده است : در حالی که در سال 1365 حدود 6/33 %از کل شاغلان در بخش کشاورز ی و دامپروری اشتغال داشته اند در سال 1375 شاغلان این بخش به 6.25%کاهش یافته است و سهم بخشهای معدن ، صنعت ، آب وبرق، گاز و خدمات از مجموع کل شاغلان افزایش داشته است.

 -6-5-3مسکن                           در سال 1375 تعداد کل واحدهای مسکونی استان (شهری و روستایی) 1111611واحد بوده است که از این تعدا 8/14%دارای یک اتاق ،2/50%دارای 3تا4اتاق و 5/34%دارای بیش از 5اتاق بوده اند  . مقایسه این نتاج باسرشماری سال 1365 نشان می دهد که متوشط رشد سالانه واحدهای مسکونی حدود 2%بوده ، در حالی که رشد سالانه تعداد خانوار طی سالهای 65-1375حدود 6/1%بوده است                 . در سال 1365 امکان استفاده خانوارهای ساکن در واحدهای مسکونی استان از آب لوله کشی حدود 1/69%،برق5/75%، تلفن2/7%،و گاز 8%بوده است . این ارقام در سال 1375 چنین بوده است :آب1/87%،برق91%،تلفن26%، گاز 2/47%که نشانگر توجه به خدمات عمومی است .

 -7-5-3صنایع دستی

یکی از ابزارهای مهم برای شناخت ویژگی فرهنگی و قومی هرمنطقه شناخت صنایع دستی آن منطقه می باشد. آثار ارزشمند به یادگار مانده حکایت از ذوق و استعداد وصف ناپذیری می کنند که در جای جای آن می توان به هنر و ظرافت دستهای پرتوان هنرمندان ایرانی پی برد                                    . در استان خراسان تولیدات هنری نقش پر اهمیتی در اقتصاد منطقه دارند. انواع مهم صنایع دستی در این استان شامل: قالی بافی ابریشم کشی،  نمد بافی، پوستین دوزی، سنگ تراشی و قلم زنی روی سنگ، فیروزه تراشی، سفالگری، سبد و حصیر بافی است.

 -1قالی بافی

پیشینه قالی بافی در این استان را می توان به دو دوره متمایز تقسیم کرد    : دوره صفویه که قالی‌های این دوره اغلب دارای نقش های هراتی با زمینه لاجوردی و یا لاکی سیر و با حاشیه باریک به رنگ زرد روشن می‌باشد. دوره دیگر راه اندازی کارگاه‌های قالی بافی توسط بازرگانان تبریزی در نیمه دوم قرن سیزدهم است. به این دلیل، امروزه در صنعت فرش مشهد دو نوع گره وجود دارد که عبارت‌اند از: گره فارسی (محلی) و گره ترکی مهم‌ترین مرکز قالی بافی در استان خراسان مشهد است. زمینه قالی‌های مشهدی دارای رنگ لاکی با نقش ترنج و لچک و حاشیه لاجوردی است. بیرجند، طبس، کاشمر، سبزوار و نیشابور از نظر قالی بافی به ترتیب در مراحل بعدی قرار می‌گیرند                                      . قالیچه‌های بلوچی در میان چادر نشینان اطراف تربت حیدریه، کاشمر، سرخس و تربت جام رایج است.

 -2شعر بافی

شعربافی یا دست بافی در استان خراسان، از گذشته های دور، یکی از مشاغل صنعتگران بوده است. این صنعت در بیش تر شهرهای استان خراسان به ویژه در شهرستان‌های مشهد، سبزوار و تربت حیدریه، به صورت خانگی و کارگاهی دیده می‌شود.          

 -3نمد بافی

در میان عشایر خراسان، صنعت نمد مالی از رونق فراوانی برخوردار است و دو مرکز اصلی تولید آن، شهرهای مشهد و قوچان می باشند.                 

 -4گلیم بافی

در میان عشایر و روستاییان خراسان، گلیم بافی به عنوان یک فعالیت خانگی معمول است. مناطق عمده گلیم بافی در  مشهد، قوچان و شیروان است   .

 -5سنگ تراشی و قلم زنی روی سنگ

از جمله فعالیت‌های هنری در شهر مشهد، یکی هم سنگ تراشی است که سابقه‌ای دیرینه دارد. عمده تولیدات مصنوعات سنگی عبارت اند از                                        : قندان، هاون، ظرف دیزی و انواع مجسمه های سنگی                               
 -6فیروزه تراشی

شهر نیشابور که به شهر فیروزه شهرت دارد، دارای معادن ارزشمندی از فیروزه می باشد که از قرن ها پیش مورد بهره برداری قرار گرفته اند. فیروزه تراشی یکی از حرفه های قدیمی در استان خراسان است. تراش فیروزه به اشکال پیکانی و مسطح از جمله تراش هایی است که طرفداران فراوان دارد. فیروزه یکی از سوغاتی های مهم استان خراسان است و بازار مطلوبی نه تنها در استان، بلکه در سطح کشور دارد.          

 -7سفالگری

یکی از صنایع دستی مهم در ایران سفالگری است که در شهرهای حاشیه کویر ایران از موقعیت مناسبی برخوردار است. مرکز اصلی این صنعت در استان خراسان، در شهرستان گناباد به ویژه روستای مند است. مهم ترین تولیدات این صنعت انواع گلدان و ظروف سفالین می باشد                   .
 -8سبد و حصیر بافی

یکی از صنایع دستی مهم و پردازشی که با هزینه بسیار ناچیز، ساخته هایی را می آفرینند، سبد و حصیر بافی است. مواد اولیه این تولیدات، کاه و شاخه های نازک درختان است و مرکز اصلی آن روستاهای اطراف طرقبه در استان خراسان می باشد.

 -6-3جاذبه های تاریخی و معماری استان خراسان رضوی

استان خراسان رضوی بزرگ ترین قطب توریسم مذهبی جمهوری اسلامی ایران است که بناهای آرامگاهی بیش ترین و مهم ترین چشم انداز معماری این منطقه را تشکیل می دهند. مجموعه های آرامگاهی، بناهایی هستند که طی سالیان طولانی بر روی مدفن و مزار شخصیت‌های مذهبی و محبوب شکل گرفته‌اند و معمولاً شامل بنای حرم، ‌مساجد، مدارس،‌ کتاب خانه‌ها، کاروان سراها، آب انبارها، خانقاه‌ها و فضاهایی از این قبیل می شوند. گسترش چنین مجموعه‌هایی، با گسترش مذهب، اعتبار و احترام صاحب مدفن و ارزش هنری و معماری بناهای ساخته شده ارتباط مستقیمی دارد. برخی از مجموعه‌های آرامگاهی (مانند آستان قدس رضوی) در شکل گیری و پیدایش شهرها، نقش اساسی و مهمی ایفا کرده‌اند و به مرکز فعالیت‌های مختلف مذهبی، سیاسی،‌ اقتصادی و غیره تبدیل شده‌اند.

 مجموعه ی آستان قدس رضوی یکی از با شکوه ترین بناهای آرامگاهی سراسر جهان اسلام است که وجود مبارک حضرت امام رضا(ع) را در برگرفته و سبب شده استان خراسان رضوی به بزرگ ترین قطب توریسم مذهبی ایران تبدیل شود.

مجموعه ی آستان قدس رضوی که خود به تنهایی جاذبه ی معماری کم نظیری به شمار می رود، همراه با سایر بناها و آثار معماری این سرزمین؛ سبب شده اند که استان خراسان رضوی علاوه بر جاذبه های معنوی از نظر جاذبه های معماری و تاریخی نیز دارای اهمیت زیادی باشد. صحن‌های مجموعه ی آستان قدس رضوی دارای پنج صحن؛ عتیق(انقلاب)، جدید(آزادی)، امام خمینی (موزه)، جمهوری اسلامی و قدس است که دو صحن آخری نوساز هستند. هر یک از صحن های مجموعه ی مقدس آستان قدس رضوی شاهکارهایی از معماران مختلف ایرانی را به نمایش می گذارند. از جمله آثار ارزشمند داخل حرم رضوی، سه محراب با شکوه مربوط به قرن های هفتم هجری است که بر روی دو محراب، ‌کتیبه‌هایی به خط کوفی و بر سومی، کتیبه‌هایی به خط کوفی و ثلث و به رنگ لاجوردی بر زمینه سفید، مشتمل برآیات و احادیث نوشته شده است درب های سه گانه حرم مطهر نیز از آثار با ارزش هنری به شمار می‌آیند. صندوق و ضریح مرقد کنونی، مربوط به دوره ی قاجار و بعد از آن است. صحن های حرم رضوی هر یک در دوره ای تاریخی ساخته شده اند و معماری هریک از صحنها؛ گویای روند معماری زمانه  ی خود است                           .                    مسجد زیبا، تاریخی و مشهور گوهرشاد در جنوب حرم مطهر رضوی قرار گرفته و به سبب دارا بودن انواع تزیینان چشم گیر و غنی، از دیدنی ترین مسجد های منطقه به شمار می آید. آرامگاه فردوسی شاعر بزرگ پارسی در سرزمین توس زیارتگاه مشتاقان ادبی است و شهر توس، شهرت و معروفیت خود را مدیون آثار و شخصیت شامخ این شاعر ارجمند است.

 شهر توس که به نظر می سد در اواخر دوره ساسانیان، ساخته شده و زندان و گنبد هارونیه را در بر گرفته یکی دیگر از دیدنی ترین مناطق استان خراسان رضوی به شمار می آید                         . بنای کاخ خورشید در مشهد مقدس و در وسط باغ بزرگی قرار گرفته که از آثار دوره ی نادر شاه افشار است و امروزه به مکانی برای بازدید همه ی مردم تبدیل شده است                                     . بناهای تاریخی و معماری متعددی در مناطق مختلف استان خراسان رضوی پراکنده شده اند؛ ولی مهم ترین و بیش ترین این بناها در شهرستان مشهد قرار گرفته اند.

مجموعه ی کلات نادری مانند دره‌ای است که توسط دو رشته کوه مرتفع محاصره شده و آثار باستانی آن به دوره ی نادرشاه افشار تعلق دارند. کتیبه ی نادری واقع در خارج از قلعه ی نادری (دربند نفتی) به زبان ترکی و به خط نستعلیق در بدنه ی کوه قرار گرفته؛ دروازه ی ورودی، دروازه ی دهچه، دروازه ی چوب بست، دروازه ی گشتانه، دروازه ی نفتی، دربند ارغون شاه، همراه با عمارت خورشید و تخت دختر مجموعه بناهایی هستند که بر روی تپه‌ای، به امر نادرشاه ساخته شده و اکنون آثار پراکنده ای از آن ها به جای مانده که برای گردشگران جذاب و دیدنی هستد.

 -7-3بناهای یادبود تاریخی

1- برج علی آباد ، کاشمر

2- برج اخنجان ، مشهد                           3 -آرامگاه عطار نیشابوری ، نیشابور                             

4- آتشکده بازه هور ، مشهد                                 

5- آرامگاه فردوسی ، مشهد                                  6- هارونیه ( آرامگاه غزالی ) ، طوس                   7- مجموعه کلات نادری ، کلات                          

8- آرامگاه خواجه ربیع ، نیشابور                      9- ارامگاه خیام نیشابوری ، نیشابور                               10- کاخ خورشید ، طوس                                11- مناره خسرو گرد ، سبزه وار

 -12خانه آینه مفخم ، بجنورد                          
 -13آرامگاه مولانا زین الدین ابوبکر ،تایباد                             
 -14آرامگاه قطب الدین حیدر ، تربت حیدریه 

 -8-3 بناهای یادبود مذهبی

1- مسجد گوهرشاد ، مشهد                   

2- حرم مطهر امام رضا ، مشهد                          3- حرم امامزاده محروق ، نیشابور                      4- حرم امامزاده سید مرتضی ، کاشمر                           
5- آرامگاه خواجه ربیع ، مشهد                      6- آرامگاه لقمان بابا ، سرخس                                       
 -7مسجد جامع نیشابور ، نیشابور

 -9-3فرهنگ و هنر

 -1موزه آستان قدس رضوی ، مشهد                             
 -2موزه فردوسی ، مشهد                                    
 -3صنایع دستی

 -10-3معرفی چند بنای تاریخی مشهد

 -1آستان قدس رضوی

مجموعه آستان قدس رضوی که خود به تنهایی جاذبه معماری کم نظیری به شمار می رود، همراه با سایر بناها و آثار معماری آن سرزمین؛ سبب شده تا استان خراسان رضوی علاوه بر جاذبه های معنوی از نظر جاذبه های معماری و تاریخی نیز دارای اهمیت زیادی باشد. صحن های مجموعه آستان قدس رضوی دارای پنج صحن؛ عتیق (انقلاب)، جدید (آزادی)، امام خمینی (موزه)، جمهوری اسلامی و قدس است که دو صحن آخری نوساز هستند. هر یک از صحن های مجموعه مقدس آستان قدس رضوی، شاهکارهایی از معماران مختلف ایرانی را به نمایش می گذارند. از جمله آثار ارزشمند داخل حرم رضوی، سه محراب با شکوه مربوط به قرن هفتم هجری قمری است که بر روی دو محراب، ‌کتیبه هایی به خط کوفی و بر سومی، کتیبه هایی به خط کوفی و ثلث و به رنگ لاجوردی بر زمینه سفید، مشتمل بر آیات و احادیث نوشته شده است. درب های سه گانه حرم مطهر نیز از آثار با ارزش هنری به شمار می آیند. صحن های حرم رضوی هر یک در دوره ای تاریخی ساخته شده اند و معماری هر یک از صحن ها؛ گویای روند معماری زمانه خود است.

 -2مسجد  گوهرشاد

مسجد زیبا، تاریخی و مشهور گوهرشاد در جنوب حرم مطهررضوی قرار گرفته و به سبب دارا  بودن انواع تزیینان چشم گیر و غنی، از دیدنی ترین مسجدهای منطقه به شمار می آید.

 -3آرامگاه فردوسی ، مشهد                      

مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در فاصله بیست کیلومتری شهر مشهد به طرف قوچان واقع شده است. بنا به شواهد باستان شناسی، این منطقه؛ توس تاریخی است که در دوره اساطیری به دست توس پهلوان ایرانی بنا گذاشته شده و سراینده حماسه های بزرگ ایران نیز در همین منطقه به خاک سپرده شد. شهر توس همواره محل مبارزه با سلطه اعراب و زادگاه دو حماسه سرای بزرگ دیگر ایران یعنی دقیقی و اسدی طوسی نیز هست. آرامگاه فردوسی؛ بنایی است که در سال ۱۳۱۳ هجری خورشیدی همزمان با جشن هزاره فردوسی در توس، به یاد ابوالقاسم فردوسی افتتاح شد.

 -4آرامگاه نادرشاه افشار

بنایی است که به یادبود نادرشاه افشار در شهر مشهد ساخته شده است. قوام السلطنه در اواخر عهد قاجار (1296 خورشیدی) در محل یکی از مقابر ویران شده نادری، آرامگاه جدیدی برای وی ساخت و استخوان های او را از تهران به مقبره مزبور انتقال داد. نادرشاه افشار، فاتح دهلی در هنگام حیات خود دستور به ساخت آرامگاهی کوچک در بالا خیابان مشهد داد.

این آرامگاه کوچک در سال 1145 هجری قمری در مجاور چهارباغ شاهی و روبروی حرم امام ضا از خشت و گل ساخته شد.این بنای جدید که در محل فعلی آرامگاه وی قرار داشت مدتی بر پا بود تا این که انجمن آثار ملی ایران در سال 1335 خورشیدی درصدد بر آمد آرامگاهی مناسب برای وی در همان محل مقبره ساخته قوام‌السلطنه احداث نماید.این کار از سال 1336 شروع شد و در سال 1342 به پایان رسید.

مقبره کنونی نادرشاه واقع در ضلع شمال غربی چهارراه شهدا (نادری سابق) است که پس از حرم حضرت رضا (ع) مهمترین موضع توریستی-تاریخی شهر مشهد تلقی می شود. این اثر در باغی به مساحت 14400 متر مربع ساخته شده و شامل سکویی دوازده پله ای، مقبره، پوششی خیمه مانند بر روی قبر، سکویی مرتفع در مجاور قبر با مجسمه نادرشاه سوار بر اسب و سه تن دیگر در پی او، یک غرفه فروش کتاب و دو تالار برای موزه است.

طراح بنا مهندس سیحون بود و مجسمه ها را هنرمند فقید ابوالحسن صدیقی ساخته است. مصالح مقبره به طور عمده از سنگ های خشن و سخت گرانیت کوهسنگی مشهد است. بعضی از قطعات سنگ، بسیار بزرگ انتخاب شده تا تداعی کننده مقبره دوم ساخته خود نادرشاه باشد. پوشش مقبره کاملا به مانند چادر عشایری است که نادر در آن زاده و هم کشته شده است. پوشش دیوارهای داخلی مقبره نیز از سنگ های مرمر اُخرایی رنگ مراغه انتخاب شده تا قتل نادرشاه در داخل چادر را تداعی نماید. ساختمان جدید آرامگاه نادرشاه افشار، در تاریخ 12 فرودین ماه سال 1342 با حضور محمد رضا شاه به همت انجمن آثار ملی در باغ نادری بازگشایی شد.

 -11-3بررسی کلان شهر مشهد:[1]

مقدمه

به لحاظ شهرسازی در متون، مترو پلیس را مترادف با کلان شهر نامیده اند. در سال 1985 جامعه مترو پلیسهای بزرگ در پاریس تشکیل گردید و تا به حال بیش از 50 شهر به عضویت این جامعه درآمده اند که شهرهای تهران و مشهد از کشور ایران از جمله اعضای آن می باشند.

شهر مشهد همچنین به یمن وجود آرامگاه امام هشتم به عنوان قطب زیارتی و سیاحتی در دوره های مختلف توسط ارادتمندان و شیعیان آن حضرت، مورد توجه قرار گرفته است. شهر مشهد گرچه پایتخت نمی باشد لیکن به لحاظ ویژگیهای خاص و جمعیت بالغ بر 2 میلیون نفر و عملکرد بین المللی، مشابه بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا، در کنار پایتخت به عنوان شهر دوم یا کمکی در تمرکز کلان شهری معرفی گردیده است.

  -1-11-3تاریخچه شکل گیری شهر

 با ویران شدن دو شهر نیشابور و توس ، ساکنان این دو شهر به مناطق اطراف و از جمله  نوغان و سناباد مهاجرت کردند و رفته رفته این دو شهر رو به توسعه نهاده و بعدها با ادغام آنها شهر مشهد کنونی بوجود آمد . در زمان دیالمه بخاطر توجه خاصی که نسبت به مذهب شیعه و امام رضا وجود داشت ، مشهد مورد توجه بیشتری قرار گرفت و مردم از اطراف و اکناف برای زیارت مرقد مطهر حضرت رضا به مشهد می آمدند . در قرن چهارم ه. ق. سبکتکین غزنوی گنبد و بارگاه حضرت را ویران کرد و مردم را از زیارت منع نمود اما در اوایل قرن پنجم ه. ق. سلطان محمود به کار تعمیر بقعه و ساختن حصاری پیرامون شهر پرداخت . در سال 617ه ق.تمام آبادیهای طابران ،نوغان و سناباد پایمال لشکریان مغول گردیدندوبکلی غارت وتاراج شدند اما آرامگاه امام رضا دراثرتوجه ثروتمندان شیعه مجددا آباد شد از قرن هشتم ه. ق. به بعد ، سناباد به مشهد معروف شد . در زمان صفویه ، مشهد واقعا رونق گرفت و بصورت دومین زیارتگاه با اهمیت شیعیان جهان و مهمترین زیارتگاه شیعیان ایران درآمد . از نظر سیاست مذهبی ، فرمانروایان صفوی برای نخستین بار تشیع را مذهب رسمی قلمرو حکومتی خود قرار دادند . این سیاست آثار و نتایج زیادی برای رشد مشهد دربرداشت . از دیدگاه سیاست اقتصادی ، بخصوص در زمان شاه عباس صفوی ، یک سلسله اقدامات موثر برای جلوگیری از فرار سرمایه های ایرانی به مکه و مدینه و کربلا و نجف ، برای رونق مشهد و ارتقای آن به بزرگترین زیارتگاه شیعیان انجام گرفت و شاه عباس با سفر پیاده خود به مشهد ، سیاست حکومت خویش را در این زمینه رسما اعلام کرد . در زمان شاه طهماسب صفوی ، حصار تازه ای برای دفاع از حملات ازبکان به دور شهر کشیده شد . این حصار حدود 1800 متر طول داشت و دارای 141 برج در فواصل معینی برای دفاع از شهر و نبرد با مهاجمان بود . در این زمان مشهد شش دروازه داشت که تا اوایل قرن حاضر تقریبا به همین صورت باقی مانده بودند  با وجود همه این توجهات ، شهر مشهد به علت موقعیت خاص جغرافیایی خود که همواره در مسیر حملات ازبکان و دیگر طوایف قرار داشت ، یک بار دیگر در زمان شاه عباس مورد حمله قرار گرفت و خسارات فراوان دید . در شورش افغانها نیز که در پایان عهد صفوی به وقوع پیوست ، مشهد مورد هجوم این قوم قرار گرفت و صدمات زیادی به آن وارد شد . نادرشاه به ترمیم خرابیهای شهر پرداخت و برای خود و فرزندش مقبره ای در این شهر بنا کرد . در زمان شاهرخ ( جانشین نادرشاه ) مشهد از رونق افتاد و جمعیت آن به خاطر هجوم هرساله ازبکان از 60000 نفر به 20000 نفر تقلیل پیدا کرد . در اوایل دوره قاجار ، شهر مشهد نیز مانند سایر شهرهای خراسان و دیگر شهرهای ایران به علت ظهور هرج و مرجی که پس از زوال صفویه و بخصوص پس از قتل نادرشاه پدید آمده بود از رونق افتاد و دائما مورد تهاجم قبایل ازبک و ترکمن قرار می گرفت . شهر مشهد در اوایل دوره قاجار دچار خرابی و ویرانی گردید و توجهی به آن نمی شد ولی در زمان فتحعلیشاه رفته رفته دولت مرکزی به ترمیم ویرانیها پرداخت . در زمان ناصرالدین شاه که امنیت در کشور برقرار شد و اوضاع و احوال اقتصادی نسبت به گذشته رونق گرفت ، ناصرالدین شاه نیز توجه خاصی به مشهد نشان داد و شهر ، رونق گذشته را بازیافت. 

سیمای ظاهری مشهد در بین سالهای 1300 تا 1320 هجری شمسی تغییر کرد و تحت تاثیر سیاست شهرسازی آن دوره که عبارت از احداث چند خیابان و میدان بود ، قرار گرفت . در اوایل قرن حاضر ، دیوارهای اطراف شهر که برای دفاع از مشهد در برابر حملات ازبکان و عشایر دیگر ساخته شده بود و در اواخر دوره قاجار فروریخته بود بکلی از میان رفتند . ارگ که دارالحکومه شهر بود نیز از میان برداشته شد و عمارت بانک ملی جای آن را گرفت .

 -12-3موقعیت جغرافیایی 

منطقه مشهد به وسعت 3317 کیلومتر مربع بخش بزرگی از دره کشف رود است که از شمال به کوههای هزارمسجد و از جنوب و غرب به کوههای بینالود محدود می شود و شامل شهر مشهد و روستاهای اطراف آن می گردد . این منطقه در طول جغرافیایی50, 59 تا 95 , 59 و عرض جغرافیایی 85 , 36 شمالی واقع شده است . حداقل ارتفاع از سطح دریا 750 متر و حداکثر آن 1800 متر می باشد که در این میان شهر مشهد 943 متر از سطح دریا ارتفاع دارد . حداکثر ارتفاع کوههای اطراف منطقه حدود 3150 متر است و بدین ترتیب اختلاف ارتفاع خط الراس کوهها و خط القعر دره کشف رود 2200 متر می باشد و این حالت تاثیر زیادی در تنظیم شبکه آبهای روان منطقه دارد .

 -1-12-3جهت و نوع توسعه شهر

در دهة 40 بیشترین توسعة شهر مشهد در ابتدای خیابان طبرسی به سمت شمال و در امتداد خیابان احمدآباد و کوهسنگی به سمت غرب و جنوب غربی و همچنین در امتداد خیابان امام رضا (ع) به سمت جنوب بوده است در حالیکه در دوره قبلی رشد شهر تقریباً به صورت یکسان گرداگرد حرم مطهر امام رضا (ع) توسعه یافته بود.

در دهه 50 توسعه شهر به سمت شرق و غرب از شدت بیشتری برخوردار شده و در طی دهه گذشته نیز مطابق با پیش بینی های طرح جامع بیشترین توسعه به سمت غرب و شمال غرب و اراضی قاسم آباد صورت گرفت اما به صورت غیر اصولی و بدون برنامه ریزی توسعه به سمت شرق نیز در طی دهه مذکور، ادامه داشت. مساحت محدوده ساخت و ساز شهر مشهد در سال 1370 نزدیک به 185 کیلومتر مربع بوده است.

 -2-12-3عوامل موثر در تعیین جهات گسترش :

الف – موقعیت جغرافیایی :

منطقه ای که مشهد در آن قرار دارد ، از شمال به کوههای هزارمسجد و از جنوب و جنوب غربی به کوههای بینالود محدود شده است و از طرف دیگر از شمال و شمال شرقی به اراضی کشاورزی و روستاهای متراکم .

ب – وضعیت اقلیمی :

 جهت و میزان باد در دو سوی جنوبی و جنوب شرقی بیش از جهات دیگر بوده و محل تاسیسات مزاحم و کارخانجات باید در جهتی انتخاب شوند که شهر آینده در معرض دود ، بو و گازهای متصاعد از کارخانجات قرار نگیرد . 

ج – اراضی خارج از محدوده و گسترشهای نامنظم شهری :

نوع استفاده از این اراضی تا حدودی در تعیین جهت گسترش شهر تاثیر می گذارد زیرا این مناطق با تاسیسات و زیربناهایی که در آنها ایجاد شده ، در حکم مناطق شهری محسوب می شوند .

د – رابطه شهر و روستاهای اطراف :

این روابط عبارتند از :

- روابط مذهبی مشهدبانقاط زیارتی اطراف آن مثل خواجه ربیع،خواجه اباصلت وخواجه مراد .

- روابط اقتصادی مشهد با روستاهای اطراف .

- روابط ییلاقی و تفریحی با تعدادی از روستاهای خوش آب و هوای اطراف مشهد .

ه – عناصر ویژه :

این عناصر شامل عوامل موجود شهری مانند فرودگاه ، راه آهن و تاسیسات ارتش می باشد که در تعیین جهت گسترش شهر به سمت شرق و جنوب شرقی سهم موثری دارند .

- روش توسعه خطی به عنوان بهترین روش توسعه شهر در طرح جامع پیشنهاد شده و امتیازات این روش این گونه بیان شده است :

1- دسترسی آسان به تمام فعالیتها که روی یک محور طولی قرار گرفته اند و همچنین ، سرعت دسترسی .

2- جلوگیری از تمرکز و ازدحام به دلیل توزیع فعالیتهای شهری در طول یک محور .

3- تعدیل مرغوبیت اراضی به دلیل توزیع و تقسیم فعالیتهای شهری در طول یک محور .

دیگر خصوصیات مهم این طرح عبارتند از :

- پیش بینی مسیل و ایجاد مسیرهای انحرافی برای آب باران در فصول بارندگی قابل استفاده برای شبکه فاضلاب شهری .

- پیش بینی شبکه ارتباطات منطقه ای (به ترتیب اهمیت) : جاده منطقه ای (جاده سرخس) ، جاده کوهپایه ای بینالود

- پیش بینی مراکز تفریحی برای شهروندان و مسافران در کوهپایه ها .

- اصلاح شبکه عبور و مرور شهری از طریق چندین جاده کمربندی .

کاربری اراضی وضع موجود شهر مشهد

نوع کاربری	مساحت (متر مربع)	سرانه (متر مربع)	درصد
مسکونی	45526935	1/27	52/38
تجاری	2124361	26/1	80/1
آموزشی	1471476	14/1	24/1
مذهبی - فرهنگی	503881	3/0	43/0
جهانگردی و پذیرایی	480000	29/0	41/0
بهداشتی و درمانی	879203	52/0	74/0
ورزشی	309774	18/0	26/0
فضای سبز	3325421	98/1	81/2
اداری و انتظامی	2202126	31/1	86/1
صنعتی	1850000	1/1	57/1
تأسیسات و تجهیزات شهری	1336044	8/0	16/1
حمل و نقل و انبارداری	1375725	82/0	16/1
باغات	1960000	67/11	58/16
پایانه و میدان تره بار	281910	17/0	24/0
شبکه دسترسی و معابر	36960000	22	27/31
جمع	118200000	36/70	100

کاربری اراضی شهر مشهد در سال 1395 مطابق با برنامه ریزی های طرح جامع

نوع کاربری	مساحت (متر مربع)	سرانه (متر مربع)	درصد	مساحت اضافه شده
مسکونی	77150000	04/22	48/28	31623065
تجاری	8522802	44/2	15/3	6398441
آموزشی	7659750	19/2	83/2	6188274
مذهبی - فرهنگی	3304593	95/0	22/1	2800712
جهانگردی و پذیرایی	3960000	13/1	46/1	2480000
بهداشتی و درمانی	7441511	04/2	64/2	6262308
ورزشی	5413999	55/1	2	5104225
فضای سبز	42887807	2/12	84/2	39562386
اداری و انتظامی	8985826	57/2	32/3	6783700
صنعتی	5911600	69/1	18/2	4061600
تأسیسات و تجهیزات شهری	4290574	23/1	58/1	2954530
حمل و نقل و انبارداری	4375725	25/1	62/1	3000000
شبکه دسترسی و معابر	64420000	41/18	79/23	27460000
نمایشگاه	2000000	157/0	74/0	2000000
باغات	18670000	33/5	89/6	930000
پایانه و میدان تره بار	6141910	75/1	27/2	5860000
جمع	270835900	38/77	100	152635900

 -13-3مطالعات زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی

بطور کلی لایه‌های زمینی در شهرستان مشهد از دو قسمت متمایز تشکیل شده است. یکی از لایه‌های ناحیة جنوبی ـ غربی و شمال غربی این شهرستان که تحت تأثیر صفحه عربستان سعودی به سمت شمال شرقی فشرده گردیده ولی در مقابل این فشردگی مقاومت نمود و بدون چین‌خوردگی باقی مانده است شهر مشهد نیز در این ناحیه قرار دارد. ناحیة دوم که قسمتهای جنوب غربی شهرستان مشهد را تشکیل می‌دهد مانند ناحیة اول، اکثر نقاط ایران تحت تأثیر فشردگی صفحة عربستان سعودی قرار دارد و این فشردگی چین‌خوردگیها  متعددی را در لایه‌های زمین این ناحیه باعث گردیده است. این چین‌خوردگی که امتداد سلسله جبال البرز قرار دارد از آستارا شروع شده و موازی مرز ایران و شوروی سابق امتداد یافته و از قسمت شمال شرقی شهر نیشابور و جنوب غربی شهر مشهد گذشته و در انتها به کشور افغانستان ختم می‌شود.

ناحیة بدون چین‌خوردگی که شهر مشهد نیز در آن از لایه‌های رسوبی غیر قابل تفکیک تشکیل شده و اکثراً آبرفتی بوده و از رسوبات آئولیان و ته‌نشینهای ساحلی و جوان تشکیل گردیده است. ناحیه چین‌خورده که از تکانه‌های اواخر ژوراسیک و اوائل کرتاسوس تشکیل شده  در ابتدا در ته‌نشستهای ماقبل دوره تریاسیک تشکیل گردیده سپس در اوائل کرتاسوس چین‌خوردگی پیدا نموده و مجدداً در اواخر کرتاسوس تحت تأثیر فشردگی چندین مرتبه چین خورده است. قسمتی از این چین‌خوردگی نیز تحت تأثیر فشردگی تغییر یافته است.

فشردگی‌ها و تغییر شکلهای لایه‌های زمین در استان خراسان گسلها  و آنتی کلینالهای  متعدد را در این ناحیه‌ ایجاد نموده است که مهمترین آنها گسل شیروان است که از شمال شرقی شهر شیروان شروع شده و از جنوب غربی قوچان گذشته و امتداد آن از جنوب غربی شهر مشهد عبور می‌نماید. گسل تربت‌جام نیز از جنوب شهرستان مشهد عبور می‌نماید با توجه به نقشه سایز موتکترئیک ایران ملاحظه می‌شود که شهرستان مشهد از شمال غرب تا جنوب شرقی توسط گسلهای فوق‌الذکر محدود گردیده و از سمت شمال نیز به چین‌خوردگیهای فراسو کوههای کپه‌داغ محدود است.

 -14-3اقلیم 

از نظر تقسیمات اقلیمی شهرستان مشهد در منطقه خاص تابستانهای گرم - خشک و زمستانهای سرد قرار دارد. این شهر به علت موقعیت جغرافیایی خاص خود زمستانها همواره در معرض جریان هوای سرد از سمت شمال قرار می گیرد و به همین لحاظ در زمره مناطق سردسیر به شمار می رود. بر طبق آمار ارائه شده وضعیت حرارتی هوا در روز، در 5 ماه از سال سرد، در 3 ماه مطلوب و در 4 ماه گرم است.

یخبندان

بر طبق آمار ارائه شده در گزارشات ایستگاه هواشناسی مشهد، معدل تعداد روزهای یخبندان سالیانه مشهد در طول یک دوره 25 ساله منتهی به سال 1380 بالغ بر 65 روز بوده است.

 -1-14-3دمای هوا

    - وضعیت دمای هوا در روز در 5 ماه از سال سرد ، در 3 ماه مطلوب و در 4 ماه گرم است .

   - وضعیت دمای هوا در شب در 9 ماه از سال سرد و در 3 ماه از سال مطلوب است .

   - نیاز به خنک کردن فضا فقط در 4 ماه از سال آن هم در روزها ضروری است .

   - در شبهای فصل تابستان ، هوا نسبتا مطلوب است .

   - پایین بودن دمای هوا در زمستان در مقایسه با بالا بودن دمای هوا در تابستان بحرانی تر است .

   - نیاز به گرم کردن فضاهای داخلی بیش از 6 برابر نیاز به سرد کردن آنهاست .

   - در تابستان می توان با افزایش رطوبت به هوا ، دمای آن را در حد آسایش تعدیل نمود .

   -  در زمستان ، گرم کردن هوا بطور طبیعی وبا استفاده از تابش آفتاب امکان پذیر نیست .

   - توجه به وزش باد در ماههای سرد سال از اهمیت زیادی برخوردار است .

    - مواقع گرم سال ، محدوده کوچکی از کل مواقع سال را تشکیل می دهند .

 -2-14-3تابش آفتاب

 به منظور بررسی موقعیت خورشید و زوایای تابش آفتاب در ماههای مختلف سال با توجه به عرض جغرافیایی مشهد از دیاگرام موقعیت خورشید در عرض جغرافیایی 37 درجه شمالی که اختلافی کمتر از 1 درجه با موقعیت مشهد دارد استفاده شده است. با استفاده از این دیاگرام می توان جهت تابش آفتاب و زاویه ای را که اشعه خورشید با سطح افق می سازد در هر روز از سال و هر ساعت روز بدست آورد. حداکثر زاویه تابش آفتاب در مشهد، در تیرماه در هنگام ظهر 80 و حداقل آن در ظهر دیماه 3 درجه می باشد با در دست داشتن این دو زاویه می توان مقدار سایه ای که دیواره های مختلف یک ساختمان در مواقع مختلف سال ایجاد می نمایند را بررسی نمود.

 -3-14-3میزان بارندگی

میزان بارندگی در مشهد بر طبق آمار ارائه شده از ایستگاه اندازه گیری در یک دوره 25 ساله (1355 تا 1380) به شرح زیر می باشد :

معدل بارندگی سالیانه 2/212 میلیمتر

حداکثر بارندگی سالیانه 1/312 میلیمتر

حداکثر بارندگی در 24 ساعت 35 میلیمتر

میزان بارندگی در ماههای بهمن، اسفند و فروردین به حداکثر و از اواخر بهار تا اوایل پاییز این بارندگی به تدریج به حداقل کاهش می یابد.

 -4-14-3رطوبت نسبی

بر اساس ارقام ثبت شده متوسط رطوبت نسبی هوا از 34 درصد در خشک ترین ماه سال تا 79 درصد در مرطوبترین ماه سال متغیر است. میانگین رطوبت نسبی هوا در مشهد 55% گزارش شده است. بالاترین رطوبت نسبی در ژانویه (دی ماه) با 76% و کمترین رطوبت نسبی با 34% در ماه اوت (مرداد ماه) است و با توجه به اینکه معمولاً تغییرات رطوبت هوا عکس تغییرات درجه حرارت می باشد، بنابراین ماکزیمم درصد رطوبت کمی قبل از طلوع آفتاب و مینمم آن مقارن نیمروز خواهد بود.

 -5-14-3وزش باد

با بررسی دیاگرام های موجود نتیجه می شود که درصد و سرعت وزش بادهایی که در فصل تابستان می وزند بیش از سایر بادها است. گرچه بادهای پائیزی و زمستانی به ترتیب درصد و سرعت کمتری دارند. اما به دلیل سردسیر بودن منطقه و با توجه به اهمیت گرم کردن فضاهای داخلی نسبت به سرد کردن این فضاها، می بایست جهت وزش این بادها را کاملاً مورد توجه قرار داد. بادهایی که در ماههای سرد می وزند علاوه بر آنکه اتلاف حرارت ساختمان را بالا برده، مصرف سوخت سیستم های گرم کننده ساختمان را می افزایند، بطور قابل ملاحظه ای در کاهش دمای محسوس یعنی پایین بردن دمای هوا در رابطه با احساس سرما مؤثرند.

بادهای شهر مشهد در ایام مختلف سال عبارتند از :

جریان بادهای جنوبی در بهار و پاییز به مدت 6 ماه .

جریان بادهای شرقی در تابستان به مدت 3 ماه .

جریان بادهای شمال غربی در زمستان به مدت 2 ماه .

جریان بادهای جنوب شرقی در زمستان به مدت 1 ماه .

 -6-14-3توصیه های اقلیمی :

-قرارگیری بنا در جهت محور شرقی _ غربی .

- استفاده از مصالح سنگین در دیوارهای خارجی و سقفها .

-پیش بینی فضاهای خارجی برای استفاده در شبهای تابستان .

-سطح اشغال بازشو نماهای شمالی و جنوبی حدود 15 تا 25 درصد مساحت نما .

-استفاده از پلانهای فشرده و متراکم .

-به حداقل رساندن سطوح خارجی بنا .

-قرار دادن ساختمانها در حداقل فاصله ممکن از یکدیگر .

- مناسب ترین جهت استقرار با توجه به وزش باد و تابش آفتاب 30 درجه غربی .

- استفاده از گیاهان جهت تعدیل هوا و ایجاد مانع در جهت وزش بادهای مزاحم .

به منظور کاهش سرعت جریان باد در فصل زمستان پیشنهاد می شود ردیفهای فشرده ای از درختان همیشه سبز مثل سرو و کاج در حاشیه های جنوب شرقی و شمال غربی محوطه های ساختمانی قرار داده شوند . برای استفاده از اکسیژن تولید شده توسط گیاهان می توان از درختان خزان دار استفاده نمود . از آنجا که جهت وزش باد در بهار و تابستان که درختان اکسیژن تولید می کنند ، از دو سمت جنوب و شرق است ، می بایست حاشیه های شرقی و جنوبی محدوده های موردنظر را به فضای سبز اختصاص داد تا با استفاده از جریان باد اکسیژن موردنظر محیط تامین گردد.

 -15-3نقش شهر مشهد در استان خراسان:

مشهد بزرگترین شهر مرکزی در منطقه شرق ایران و پس از تهران پرجمعیت‌ترین شهر کشور می‌باشد. همچنین شهر مشهد به دلیل وجود مرقد مطهر حضرت رضا(ع) یکی از مهمترین زیارتگاه‌های شیعیان و سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر از سراسر ایران و سایر کشورهای اسلامی جهان است.

زیارتی بودن شهر مشهد و مراجعه سالانه میلیون‌ها زائر، تمرکز فوق‌العاده انواع فعالیت‌های تجاری و خدماتی- اداری را در این شهر باعث شده است. این ویژگی قابل توجهی در کلیه شئون اقتصادی- اجتماعی شهر داشته و شهر مشهد را در مقایسه با تمامی مراکز شهری منطقه شمال شرقی کشور برجسته و متمایز ساخته است. نگاهی به آمار موجود در مورد مشهد موقعیت ویژه این شهر را در اقتصاد استان و در کل کشور خوبی نمایان می‌سازد.

در سال 1365 شهر مشهد نزدیک به 1/4 درصد از تولید خالص داخلی بدون نفت کشور را تولید کرده است و سهم شهر مشهد از مجموع تولید ناخالص داخلی استان 3/44 درصد بوده است. گفتنی است که ارزش افزوده سرانه در تمامی بخش‌های اقتصادی شهر مشهد 17 درصد بیش از رقم مشابه در کل استان و در بخش صنعت این سرانه 64 درصد بیش از سرانه کل استان خراسان است. ضمناً باید توجه داشت که 53% از کل کارگاه‌های بزرگ صنعتی استان خراسان در شهر مشهد قرار دارد.

موقعیت زیارتی و توریستی شهر در کل کشور و مرکزیت آن از حیث خدمات اداری، آموزشی و بهداشتی از یک سو و سهولت ارتباط و وسعت بازار مشهد از سوی دیگر موجب ارتقاء جایگاه خدماتی شهر در اقتصاد کشور و خراسان شده است. در سال 1365 بازدهی ناخالص سرانه بخش خدمات در شهر مشهد نزدیک به 363 هزار ریال (به قیمت ثابت) و در کل کشور 7/310 هزار ریال بوده است. در حالی که این رقم در استان خراسان 3/264 هزار ریال بوده است که به درستی بالاتر بودن تولید نسبی این بخش در شهر مشهد را در مقایسه با کشور و استان نشان می‌دهد.

 -16-3وضعیت فرهنگی

از لحاظ فرهنگی از آنجا که مشهد شهری است زواری و جاذب ایرانگرد و جهانگرد و از طرفی دارای نقاط جذب زیادی از لحاظ امکانات ، سطح درآمد ، گستردگی فعالیتهای مختلف اقتصادی و امکان اشتغال ، موقعیت خاص مذهبی و اعتقادی ، آب و هوای  مناسب می باشد افراد مختلف با سطح سواد ، فرهنگ ، اعتقادات و آداب و رسوم متفاوت را در کنار یکدیگر  گرد آورده است که این امر امکان بروز تعارضات و بر خوردهایاجتماعی را با توجه به تفاوت های زیاد و در نتیجه مشکلات و معضلات فرهنگی _ اجتماعی فراهم میکند .

                                نقشه پراکندگی قومیتهای مختلف در ایران

 -17-3پوشش گیاهی

احداث فضای سبز به مجموعه فعالیتهای اطلاق می‌شود که طی آن با استفاده از عناصر طبیعی از قبیل درخت، درختچه گیاهان پوشش و گلها در ترکیب با عناصر و نهادهای ساختمانی محیطی زیبا و سالم کننده پدید آید. در طراحی فضای سبز صرفنظر از بزرگی کوچکی فضا، نوع محیط، و نوع طراحی خاص برای منظره‌های اختصاصی، باید در هدف کلی فوق برآورده گردند. اصولاً یک طرح مناظر با فضای سبز با دو مسأله عمده روبروست که با اخذ اطلاعات در این دو مورد کار طراحی را شروع می‌کند:   

الف) گزارشات اکولوژیکی                ب) موقعیت محلی

الف) در زمینه گزارشات اکولوژیکی باید عوامل زیر را مد نظر گرفت

آب و هوا، میزان بارندگی، رطوبت دما

مشخصات زمین: نوع زمین، جنس خاک، ارتفاع آبهای زیرزمینی، مقاومت خاک

توپوگرافی، رستنیهای موجود جوی‌های آب شهر و آب‌شره‌های   طبیعی

موقعیت جغرافیایی زمین یکی از اصولی‌ترین مسائل طرحهاست. زمینی در نقطة پرباران با زمین در منطقة گرم  و خشک فرق می‌نماید حتی در شهری مثل تهران آب و هوای کوهستانی شمال شهر تهران مثلاً با منطقه یافت‌آباد فرق می‌کند. مشخصات زمین مانند باتلاقی بودن یا ماسه‌ای، شنی، رسی و همچنین سطح آبهای تحت‌الارضی شیب طبیع توپوگرافی عواملی است که در پیاده نمودن طرحها تأثیر می‌گذارد.

ب) در زمینة موقعیت محلی نیز توجه به اصول زیر باید مد نظر باشد.

دسترسیها

نوع استفاده از زمین که با توجه بر طرح بامع شهر به چند دسته تقسیم می‌شوند

ساختمانهای اطراف

ترافیک

 -18-3بررسی‌های جمعیت شهر مشهد:

 -1-18-3تعداد جمعیت و میزات رشد آن:

بر اسا سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال‌های گذشته اطلاعات زیر از جمعیت شهر مشهد بهدست آمده است.میزان رشد جمعیت شهر مشهد در این دوره 40 ساله (75-1335) به طول متوسط 18/6 درصد در سال بوده است. این نسبت در همین دوره در تهران 73/4 درصد بوده است و در صورتی که از گسترش بسیار سریع شهر تهران در فاصله سال‌های 1319-1335 صرف‌نظر شود میزان رشد جمعیت شهر مشهد در دوره 30 ساله 1335-1365 به طور متوسط سالانه حدود 30 درصد فزونی گرفته است و این در حالی است که تهران به عنوان پایتخت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور بیش از هر شهر دیگری از امکانات مملکتی بهره‌مند بوده است.برای آنکه بتوان سرعت افزایش جمعیت شهر مشهد را نسبت به شهرهای دیگر کشور سنجیده کافی است. جمعیت آنها را از سال 1319 تا 1365 از نظر گذراند.

بررسی چگونگی افزایش جمعیت شهر مشهد در طول 30 سال گذشته در مقایسه با سایر شهرهای پرجمعیت کشور حاکی از جاذبه‌های خاص جمعیتی آن شهر بوده و این جاذبه‌ها به گونه‌ای است که راه‌حل‌های سنتی را مورد تعدیل و کنترل جمعیت آن شهر را با اشکال مواجه می‌سازد.

تحولات جمعیت شهر مشهد طی چهار دهه (75 - 1335)

سال	جمعیت (نفر)
1335	241989
1345	409616
1355	667770
1365	1463508
1375	1887405

 -2-18-3ترکیب جنسی و سنی جمعیت:

نسبت جنسی جمعیت شهر مشهد برابر سرشماری عمومی نفوس و مسکن تا سال 65 حاکی از توزیع متعادل جمعیت بر حسب جنس است در شرایطی که معمولاً نسبت جنسی جمعیت در شهر‌های بزرگ به جهت وجود مهاجران جویای کار به طور محسوسی بیش از ارقام طبیعی است.

توزیع سنی جمعیت در شهر مشهد در سال 1365 حاکی از جوانی جمعیت این شهر بوده است. به طوری که 45% از جمعیت 5/1 میلیون شهر را افراد کمتر از 15 سال تشکیل داده‌اند و 19% را گروهی سنی 24-15 ساله و 36 درصد باقی‌مانده افراد 25 سال به بالا بوده‌اند.

درصد بالای جمعیت جوان توجه به رفع نیازهای آنان در طرح‌ریزی شهری به ویژه تدارک محل گذران اوقات فراغت و سهولت دسترسی به مواظبت‌های بهداشتی و خدمات درمانی را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد.

 -19-3توسعه کالبدی شهر و آثار جمعیتی آن:

مشهد شهری است که پس از ویرانی طوس به به سبب دفن امام هشتم شیعیان در آن شروع به رشد و توسعه کرد. رشد سریع جمعیت شهر مشهد از سال 1319 به بعد توسعه کالبدی شهر و ادغام شهرها و آبادی‌های پیرامونی را در آن اجتناب‌ناپذیر ساخته است. این پدیده در اوایل دوره مورد بحث به جهت وجود زمین‌های باز داخل شهر نمود چندانی نداشته لکن در دوره بیست ساله گذشته به ویژه در فاصله سال‌های 1355 تا 1375 نقش و اهمیت خود را به خوبی نشان داده است. بگونه‌ای که تنها در همین فاصله حدود 2 شهر و 20 آبادی به شهر مشهد ادغام شدند.

بدیهی است ارقام آبادی‌های پیرامونی در بافت پیوسته شهرهای بزرگ به نحو محسوسی در توسعه محدوده فیزیکی آنها مؤثر بوده و این پدیده‌ای است که به طور اجتناب‌ناپذیر در توسعه شهرها به ویژه شهرهای بزرگ پیش‌ می‌آید. اهمیت مسئله در مورد شهر مشهد تفاوت بسیار زیاد تعداد آبادی‌های ادغام شده و جمعیت آنها از یک دوره ده ساله به یک دوره ده ساله بعد است که حاکی از توسعه بی‌رویه شهر در سال‌های اخیر است که لزوم چاره‌اندیشی‌های عاجلی را برای سال‌های آینده مطرح می‌سازد.

از جمله مسائلی که در افزایش جمعیت شهر و توسعه سریع آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است مسئله زیارتی آن شهر است همین امر به تنهایی بالابودن میزان رشد جمعیت آن شهر را در مقایسه با سایر شهرهای بزرگ کشور توجیه می‌کند. تزریق سالانه حدود 4 میلیارد ریال پول در اقتصاد شهر مشهد از طریق 10 میلیون نفر زائر و مسافر غیر ساکن در آن شهر نقش به مراتب مهمتر از تمرکز فعالیت‌های صنعتی در اطراف تهران و حتی پایتخت بودن آن ایفا می‌کند.

زیارتی بودن شهر مشهد عمدتاً بر روی نوع و ترکیب اشتغال در آن شهر اثر می‌گذارد و خود از آن طریق موجب جذب مهاجر می‌شود. مقایسه‌ جنبه‌های خاصی از ترکیب اشتغال در شهر مشهد با دیگر شهرهای بزرگ کشور (تهران، تبریز، اصفهان) تفاوت‌های معنی‌داری را آشکار می‌سازد.

نسبت اشتغال در گروه عمده صنعت در شهر مشهد به مراتب پایین‌تر از شهرهای بزرگ بوده و این حالی است که این نسبت برای فعالیت‌های عمده‌فروشی، هتل‌داری و رستوران در مشهد 5% بیش از تهران، 39% بیش از اصفهان و 13% بیشتر از تبریز بوده و برای خدمات شخصی و اجتماعی در مشهد 45% بیشتر از تهران، 21% بیشتر از اصفهان و 52% بیشتر از تبریز بوده و در همان حال سهم اشتغال در صنایع غذایی در گروه عمده صنعت در شهر مشهد 3/2 برابر تبریز، 1/2 برابر اصفهان و 4/1 تهران می‌باشد.

مقایسه این ارقام و تفاوت آن با شهرها بزرگ، سهولت پیدا کردن کار در بخش‌هایی از اشتغال که نیزا به تخصص سرمایه ندارد را آشکار کرده و آن را به نقطه‌ ایده‌آلی برای مهاجران روستایی و افراد غیرآزموده تبدیل می‌کند.

 -1-19-3تعداد زائر و مسافر و آثار جمعیتی آن:

مطالعات جمعیتی شهر مشهد نشان می‌دهد که در طول یکصد سال گذشته نسبت زوار به مسافران سالانه مشهد به جمعیت این شهر از حدود 2 برابر جمعیت نزدیک به 7 برابر آن افزایش یافته است. آمارهای موجود از اوایل قرن 14 هجری نشان می‌دهد که در شرایطی که جمعیت شهر مشهد حدود 45 هزار نفر بوده، سالانه حدود 55 هزار زائر و مسافر به این شهر عزیمت می‌کرده و نسبت جمعیت به مسافر حدود 2/1 برابر بوده است. نسبت فوق در سال 1365 که تعداد مسافر و زائر سالانه 9735000 می‌رسد و شهر 1464000 نفر جمعیت دارد به 6/6 افزایش می‌یابد. مقایسه‌ای ارقام با طرح اولیه شهر که از ورود 5/1 میلیون مسافر و زائر در سال 1346 اطلاع می‌دهد، نشانه بیش از 10% رشد سالیانه در تعداد مسافرین و زوار طی دو دهه فوق است. در افزایش تعداد مسافرین و زوار مشهد عوامل متعدد اقتصادی اجتماعی و فرهنگی دخالت دارند که در پیش‌بینی جمعیت شهر مشهد به تفصیل بررسی شده‌اند.

عوامل افزایش زائر و مسافر -2-19-3  

1-‌ حجم جمعیت کشور و ترکیب آن

2-‌ تغیر افکار و عقاید مردم نسبت به زیارت و رونق سایر کانون‌های زیارتی

3-‌ تغییر میزان جاذبه شهر مشهد برای مسلمانان خارج کشور در نتیجه توسعه روابط

4-‌ تغییر اساسی در نقش مرکزیت اداری، تجاری و خدماتی مشهد

5-‌ سیاست توسعه توریسم، به ویژه توریسم بین‌المللی

6-‌ توسعه سیستم حمل و نقل در دسترس مردم

7-‌ تغییر و تحول وضع اقتصاد کشور، درآمد مردم و نحوه گذراندن اوقات فراغت

در پیش‌بینی جمعیت مشهد به فقدان برآوردهای کمی در مورد تأثیرات عوامل فوق اشاره شده و در نتیجه تنها تأثیر عامل رشد جمعیت کشور بر افزایش تعداد زوار مورد بررسی قرار گرفته است.

هدف سفر:

هدف اصلی مسافرت به شهر مشهد بر حسب تعلق فرد به جامعه شهری یا روستایی و داخل یا خارج استانی متفاوت است. در حالی که 58% از مسافرین خارج استانی هدف اصلی از مسافرت به مشهد زیارت می‌باشد. هدف اصلی 58% از مسافرین داخل استان تجارت، خرید شغلی و مسائل اداری معرفی شده است.

تعداد اهداف عمده زائرین و مسافران در شهر مشهد خود یکی از دلایل عمده توسعه سریع شهر مشهد است و نشان می‌دهد که این شهر نه تنها از جنبه زیارتی بلکه از جنبه تأمین خدمات اساسی اعم از تجارت و معالجه مرکزیت ارتابطی نیز از اهمیت شایان توجهی برخوردار است.

 -20-3بررسی روند توریسم در مشهد:

 -1-20-3توریسم در مشهد و نقش اقتصادی آن:

شهر مشهد بزرگترین مرکز شهری در منطقه شرق کشور است. این شهر با جمعیت حدود 5/1 میلیون نفر در سال 1365 دومین شهر پرجمعیت کشور بوده است. وجود مرقد مطهر حضرت رضا(ع) در شهر مشهد که نه تنها زیارتگاه ایرانیان بلکه زیارتگاه کلیه شیعیان جهان است باعث رونق اقتصادی این شهر و حتی سایر مناطق استان خراسان بوده است. به همین سبب خدمات زیارتی و توریسم و به همراه آن خدمات بازرگانی همواره از زمینه‌های اصلی فعالیت اقتصادی در مشهد بوده است و بررسی آمار موجود در زمینه‌های اقتصادی در مورد شهر مشهد بیانگر جایگاه ویژه خدماتی شهر در اقتصاد ملی و منطقه‌ای و همچنین مؤید موقعیت زیارتی و توریستی شهر مشهد می‌باشد.

آمار و ارقام سال 1365 نشان می‌دهد که تولید ناخالص داخلی شهر مشهد در سال مذکور به قیمت ثابت سال 353.106 میلیارد ریال بوده است که از این میزان 5/68 درصد در مرتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. و در همین رابطه بخش صنعت با 2/30 درصد و کشاورزی با 3/1 درصد در مرتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. همچنین آمار موجود در مورد شهر مشهد نزدیک به 263 هزار ریال بوده است. آمار مشابه در کل کشور و در کل استان خراسان به ترتیب 7/310 و 3/264 هزار ریال بوده است که خود بیانگر جایگاه بالای بخش خدمات شهر مشهد به نسبت سایر مناطق است که این خود نیز ناشی از موقعیت زیارتی و توریستی این شهر از دیرباز بوده است.

بررسی ساخت اشتغال در شهر مشهد طی سال‌های 65-1345 نیز بیانگر اهمیت بخش خدمات و غالب‌بودن فعالیت‌های خدماتی در اقتصاد شهر بوده است. همچنین مقایسه جنبه‌های خاصی از ترکیب اشتغال در شهر مشهد، اصفهان، کرمان و اراک نمایانگر ارتباط تنگاتنگ اقتصاد شهر مشهد با توریسم و کلاً اهمیت خدمات توریستی- بازرگانی در اقتصاد شهر مشهد می‌باشد.

آمار و ارقام نشان می‌دهد در حالی که کل بخش خدمات در شهر مشهد حدود 7/58 درصد شاغلین را در سال 1365 جذب کرده است این نسبت در شهر اصفهان 59 درصد، در کرمان 7/63 درصد و در اراک 6/55 درصد بوده است. زیر بخش فروش و هتل‌داری در مشهد به تنهایی 3/24 درصد شاغلین بخش خدمات را جذب نموده است. این نسبت در شهر اصفهان 9/20 درصد، در شهر کرمان 4/15 درصد، شهر اراک 1/19 درصد بوده است که همگی نشانگر اهمیت بالاتر توریستی- زیارتی مشهد نسبت به اصفهان می‌باشد.

 -2-20-3بررسی خصوصیات توریسم در مشهد:

در بررسی‌های پیشین با اشاره به اثرات ناشی از تعداد  توریست به ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی این پدیده و تأثیرات خاص این پدیده بر شهر مشهد پرداخته شد. از آنجا که توسعه مطلوب آتی شهر نیز در تعامل نزدیک با این پدیده می‌باشد در ادامه و به جهت برنامه‌ریزی صحیح برای پیش‌بینی توسعه آینده مشهد و همچنین خدمات و تسهیلات شهری مورد نیاز به بررسی خصوصیات ویژه زائرین و مسافرین می‌پردازیم.

کلیه مطالعات فوق بر اساس آمارگیری جامع سال 65 که تنها آمارگیری جامع مسافرین و زائرین می‌باشد صورت گرفته است و جهت برآورد تسهیلات مورد نیاز این گروه جمعیتی انجام گروه‌بندی اجتماعی آنها با سه شاخص الف: محل اقامت دائمی خانوارهای مسافر، ب: میزان تحصیلات، ج: شغل سرپرست خانوار بررسی گردیده و در نهایت جهت کنترل و ارزیابی ارزش گروه‌بندی به دست آمده از سه شاخص مربوط به سطح امکانات مورد استفاده مسافر شامل:

الف) متوسط هزینه انجام شده

ب) نوع تسهیلات اقامتی

ج) وسیله سفر استفاده گردیده و نتایج زیر به دست آمده‌اند.

الف-‌ هدف سفر: هدف‌های اصلی مسافران به شهر مشهد را می‌توان زیارت، گردش، دیدار آشنایان و بستگان، مراجعه به ادارات، تجارت، معالجه و... برشمرد که بر حسب میزان سواد زائران و تعلق آنان به جامعه شهری و روستایی تفاوت پیدا می‌کند. چه بسا بای مسافران خارج استان زیارت اولین هدف و برای مسافران داخل استان گردش و دیدار در مرتبه قبل از زیارت است.

ب-‌ ترکیب سکونتی: از مینان تعداد زائر و مسافر به مشهد، زائران و مسافران استان خراسان حدود 50% کل آنها را تشکیل می‌دهند و از میان 50% مسافر زائر خارج استانی، سه استان تهران با 8/14%، مازندران و گیلان با 5/7% و اصفهان با 5/5% بیشترین سهم را در بین مسافرین دارا می‌باشند و 20% باقیمانده بین سایر استان‌ها کشور و خارج کشور تقسیم می‌گردند. همچنین از میان مسافرین خارج استان 5/80% مسافرین متعلق به مناطق شهری و 5/19% از مناطق روستایی می‌باشند در صورتی که این سهم برای مسافرین داخل استانی تقریباً برابر است.

ج-‌ ترکیب شغلی و اجتماعی:

در میان گروه‌بندی مسافران بر حسب شغل سرپرست خانواده که معرف سطوح مختلف توان اقتصادی این گروه جمعیت است. گردش‌های اجتماعی و فرهنگی در استفاده از نوع تسهیلات موجود در شهر مؤثر می‌باشد به این معنا که امکانات اقتصادی مشابه به معنای الگوهای مصرف مشابه نخواهد بود و تحصیلات بیشتر در کنار امکانات اقتصادی بیشتر خانوار یکی از عوامل مؤثر در استفاده از تسهیلات می‌باشد.

بنابراین بر اساس استفاده از شاخص‌هایی از نظر تسهیلات اقامتی و وسایل مسافرتی خانوارهای مسافر و زائر را می‌توان به چهار گروه عمده اجتماعی تفکیک کرد.

گروه اول و دوم که اقشار بال و متوسط به بال را در بر می‌گیرند و شامل مدیران، کارکنان بازرگانی مشاغل علمی و تخصصی و کارمندان می‌باشند که جمعاً 1/21% خانوارهای مسافر را در بر می‌گیرند.

گروه سوم شامل خانوارهایی می‌باشد که سرپرست آنها جزء کارکنان خدمات مشاغل تولیدی کد 8 و مشاغل انتظامی است که جمعا 6/36% خانوارهای مسافر را در بر می‌گیرد.

گروه چهارم شامل خانوارهایی با سرپرست کشاورز، رانند، کارگر و مشاغل تولیدی کد 7 می‌باشند و 2/42% نیز خانوارهای مسافر را شامل می‌شود.

این گروه‌ها به طور کلی معرف سه سطح استفاده از تسهیلات و امکانات موجود در شهر توسط مسافرین و زائرین می‌باشد که در جدول (2-9) ارائه شده است.

د-‌ بعد خانوار: از میان کل خانوارهای زائر و مسافر با حداقل یک شب توقف در مشهد 4/31% تعداد مسافرین را خانوارهای یک نفره تشکیل داده که با اغلب آنها مسافرین ساکن استان خراسان بوده و به قصد اهداف تجاری- اداری به این استان سفر می‌کنند و مابقی که شامل 6/68% مسافرین می‌شود دارای بعد خانوار 2 به بالا می‌باشند.

در مجموع از میان کل جمعیت زائر و مسافر 8/78% دارای توقف در مشهد بوده از این میان 54% آنها دارای بعد خانوار 2 به بالا می‌باشد.

مطابق بررسی‌های به عمل آمده بعد خانوار بر نوع وسیله مسافرت تأثیر داشته است چنانکه با افزایش بعد خانواد استفاده از وسایلی که تسهیلات بیشتر را به همراه داشته باشد فزونی یافته و میزان اقامت در شهر نیز افزایش می‌یابد.

هـ-‌ مدت اقامت: مدت اقامت خانوارهای خراسانی در مشهد کوتاهتر از مدت اقامت خانوارهای غیرخراسانی است همچنین نسبت خانوارهایی که شب در مشهد توقف نداشته‌اند حدود 33% برای مسافرین خراسانی و 10% برای مسافرین غیرخراسانی است.

طول مدت اقامت به طور متوسط در بهار 3 روز در تابستان 2/4 روز در بین کل زائران بوده است.

 -3-20-3نوسان تعداد مسافران و زائران:

در نوسان تعداد زائران به مشهد 2 عامل بیش از همه تأثیر دارد:

1-‌ ایام مقدس و زیارتی

2-‌ تعطیلات و ویژگی‌های فصلی

همزمانی و مقارنه این عوامل با همه تعداد زائران و مسافران را آنچنان افزایش می‌دهد که در مواردی حتی انجام مراسم زیارتی از نزدیک با مشکلات زیادی مواجه می‌شود. ایام متبرکه که نظیر روز مبعث، ولادت حضرت محمد(ص)، ولادت حضرت امیر، ولادت حضرت رضا(ع) و به ویژه میلات مسعود ولیعصر از ایام بسیار پرازدحام زیارتی است. این ایام وقتی به صورت تعطیلات چند روزه درآیند بر شدت هجوم زائران و مسافران به مشهد می‌افزاید. ایام ده روزه پنجم تا پانزدهم ماه محرم و پانزدهم تا بیست و پنجم ماه مبارک رمضان نیز از ایام زیارتی خاص به حساب می‌آیند.

بدین ترتیب تعداد زائران و مسافران در تابستان حدود 90 درصد بیش از بهار بوده و به تنهایی 42 درصد کل زائران یک سال را شامل می‌شود. حداکثر تعداد زائران در شهریورماه حدود 467 هزا نفر در شبانه‌روز بوده است و در اوایل تابستان به طور متوسط 214 هزار نفر زائر و مسافر در شبانه‌روز وجود داشته است.

 -4-20-3پیش‌بینی توریسم شهر مشهد تا سال 1395

مطالعات مهندسین مشاور اردام حاکی از آن است که اقتصاد شهر مشهد به شدت به فعالیت‌های خدماتی به ویژه به زیر بخش‌های فروش و هتلداری و حمل و نقل و ارتباطات بستگی دارد.

حال اگر فرض شود (فرض حداقل) که در آینده نسبتاً طولانی مدتی یعنی سال افق 1395، این بستگی حفظ گردد و همین نسبت بین شاغلین فروش و هتل‌داری و حمل و نقل ارتباطات و جمعیت سال 1365 در سال افق نیز بماند، در آن صورت تعداد توریست (اعم از زوار و مسافر) شهر مشهد به حدود 9/35 میلیون نفر بالغ خواهد شد.

در حالت دوم اگر فرض شود که نسبت فوق‌الذکر متوسط نسبت در سال‌های 65، 55، 45 در آن صورت تعداد توریست (اعم از زوار و مسافر) به شهر مشهد در سال افق به حدود 3/24 میلیون نفر بالغ خواهد شد.این تعداد مراجعه کننده به شهر مشهد در مجموع تقاضای انبوهی را برای خدمات مختلف به ویژه خدمات نوع خرده‌فروشی، عمده‌فروشی، رستوران و هتلداری و حمل و نقل و ارتباطات ایجاد خواهد کرد. با توجه به ارقام فوق از هم اکنون ضرورت تأمین نیازهای این جمعیت کثیر و برنامه‌ریزی در جهت پاسخگویی به تقاضای آنان احساس می‌گردد. همچنین آماده کردن امکانات لازم برای خدمات رسانی به مسافرین اعم از خدمات تفریحی توریستی و فراغتی نیز از ضروریات است

 -5-20-3پیش‌بینی توریسم ویژه مناطق تفریحی و گردشگری[2]

بر اساس مطالعات و جداول ارائه شده در رابطه با خصوصیات توریسم، در صورتی که کلیه مسافرینی را که هدف آنها از سفر، زیارت یا گردش ذکر شده است به عنوان مخاطبین مناطق تفریحی در نظر داشته باشیم (55% کل مسافرین) با احتساب خصوصیات فرهنگی آنان و بر اساس جدول (2-9) و گروه‌بندی‌های شغلی صورت گرفته احتمال حضور گروه‌‌های اول، دوم و سوم بسیار قوی‌تر از گروه چهارم می‌باشد (7/57% کل مسافرین) که بر این مبنا 73/31% از مسافرین دارای قابلیت مخاطب‌پذیری مناطق تفریحی خواهد بود.

 -21-3بررسی خطوط کلی توسعه آینده شهر مشهد:

توسعه شهر در آینده:

افق برنامه‌ریزی توسعه فیزیکی شهر مشهد تا سال 1395 تعیین شده است. جمعیت شهر مشهد از 5/1 میلیون نفر در سال 1365 با فرض برنامه‌های دولت در زمینه کنترل مولید و جلوگیری از رشد شدید

شهرهای بزرگ به حدود 06/3 میلیون نفر در سال 1380 و حداقل 4/5 میلیون نفر در سال 1395 افزایش خواهد یافت که برای اسکان اضافه جمعیت آینده مشهد سه عرضه متفاوت قابل تصور است:

1-‌ محدوده شهر موجود

2-‌ اراضی پیوسته به محدوده فعلی

3-‌ اراضی اطراف شهر

با توجه به وجود 40% اراضی غیردایر، وجود بخش‌های فرسوده، روند تغییرات و متوسط تراکم ناخالص جمعیت در محدوده قانونی شهر، با فرض استفاده حداکثر از کلیه امکانات و ظرفیت‌های این محدوده تا پایان دوره طرح می‌تواند 8/2 میلیون نفر جمعیت را در خود جای دهد. از طرف دیگر علی‌رغم گرایش فراوان گروه‌های کم‌درآمد شهری به اسکان در محدوده‌های شمال و شرق پیوسته به محدوده شهر، به دلیل وجود اراضی بسیار مرغوب کشاورزی و همچنین وجود تأسیسات خدمات شهری (فرودگاه، راه‌آهن، نظامی و صنعتی) امکان توسعه پیوسته در این نواحی بسیار محدود و در حد ساماندهی نواحی مسکونی موجود می‌باشد. لذا تنها جهات اسکان در محدوده اراضی به محدوده شهر غرب و جنوب می‌باشد.

الف-‌ بررسی توسعه پیوسته در غرب: وجود امکانات توسعه شهری، به لحاظ وجود اراضی مرغوب کشاورزی، شیب مناسب زمین، وجود اراضی وسیعی تحت تملک دولت و نزدیکی ییلاقی در جنوب این بخش تمایل گروه‌های متوسط درآمد شهری را به اسکان در این منطقه خصوصاً قسمت‌های جنوبی آن (وکیل‌آباد- ویلاشهر) برانگیخته و دستگاه‌های اجرائی از طریق آماده‌سازی اراضی تحت تملک دولت اقدام به فراهم‌آوردن امکانات اسکان این گروه‌ها پرداخته‌اند.

ب-‌ بررسی توسعه پیوسته در جنوب: با وجود مالکیت دولتی در بخش وسیعی از این منطقه، امکانات محدود توسعه فیزیکی شهر به دلیل وجود رشته کوه‌های بینالود، وجود بزرگ‌راه آسیائی در حاشیه شمالی محدوده مورد نظر و قطع ارتباط این محدوده با شهر، وجود تأسیسات نظامی در منطقه و همچنین گرایش اسکان گروه‌های کم‌درآمد در بخشی از این اراضی از جمله محدودیت‌های توسعه این منطقه جهت اسکان گروه‌های متوسط درآمد شهر می‌باشد که در صورت یافتن تدابیری جهت حل مشکلات فوق با توجه به محدودیت شدید توسعه پیوسته شهر و مالکیت عمده دولتی زمین در این منطقه، استفاده از این اراضی نقش قابل ملاحظه‌ای در اسکان گروه‌های متوسط درآمد شهری خواهد داشت.

 -22-3کانون‌های مهم توریستی تفریح اطراف مشهد

کانون‌های مهم توریستی تفریح اطراف مشهد را در سه وجه عمده می‌توان مورد اشاره قرار داد:

الف:‌ کانون‌ها مربوط به جاذبه‌های طبیعی مشتمل بر: کوهستان پارک شادی، وکیل‌آباد، بند گلستان، طرقبه، جاغرق، نقندر، شاندیز، ابرده، زشک، چشمه‌سبز، چشمه گیلاس، اخلمد، سد طرق، سد کارده، بند فریمان، شگرمابه، غار مغان، دریاچه بزنگان.

ب: کانون‌های مهم مربوط به جاذبه‌های تاریخی و باستانی: آرامگاه فردوسی، بقعه هاروینه، کلات نادر.

ج: کانون‌های مهم مربوط به جاذبه‌های مذهبی فرهنگی: خواجه‌ربیع، خواجه مراد، خواجه اباصلت.

 -23-3معرفی جاذبه‌های طبیعی واقع در منطقه ییلاقات مشهد:

1-‌ شاندیز 2-‌ ابرده 3-‌ زشک 4-‌ کنگ 5-‌ نقندر 6-‌ طرقبه 7-‌ جاغرق

8-‌ پارک وکیل‌آباد

 -24-3جاذبه های توریستی شهر مشهد

زیارتی حرم مطهر حضرت رضا مشهد                                                    تاریخی آرامگاه شیخ طبرسی                          تاریخی بقعه شیخ حر عاملی                                    تاریخی مدرسه سلیمان خان 

تاریخی مدرسه نواب

تاریخی آرامگاه امیر غیاث الدین ملکشاه    

تاریخی میل اخنگان

تاریخی هارونیه           

تاریخی قلعه حاجی تراب

تاریخی آرامگاه فردوسی

زیارتی بستهای حرم                                   تاریخی میل ایاز ،آرامگاه امیر ارسلان جاذب                                          تاریخی حمام شاه                                       زیارتی مقبره خواجه ربیع                                         تاریخی آرامگاه  نادر     

زیارتی آرامگاه خواجه اباصلت هروی                                                تاریخی تپه نادری                            مصلای طرق                     مصلای مشهد

 -25-3نام و آدرس تعدادی از پارکهای شهر مشهد

ملت : ابتدای بلوار وکیل آباد کوهسنگی : انتهای خیابان کوه سنگی باغ ملی : خیابان امام خمینی جنب بازار جنت وکیل آباد : انتهای بلوار وکیل آباد جنگلی طرق : حد فاصل شهرک سیدی و ابوذر وحدت : بلوار وحدت پردیس قایم : میدان شهید فهمیده ابتدای جاده قدیم قوچان بسیج : حاشیه صد متری روبه روی گلشهر بهشت : انتهای خیابان شهید مفتح- میدان گلشور رجاء ( شهید چمران) : شهرک شهید رجایی - بلوار حر - بعد از مخابرات شاهد : تقاطع بلوار شاهد و امامیه میرزا کوچک خان : خیابان دانش شرقی لاله : بلوار آّ ب و برق - میدان هفت تیر صدا و سیما : بلوار شهید کلانتری مقابل استخر راد رسالت : بلوار شهید فرامرز عباسی خیابان رسالت شهید فهمیده : بین پنجراه و میدان هفده شهریور مصلی : بلوار مصلی جنب سرای امین کارمندان : بلوار شهید رستمی کارمندان دوم شهید رستمی 12

 -26-3نگاهی به تاریخ شاندیز                 

شاندیز یکی از شهرهای زیبای ایران دراستان خراسان رضوی و در 15 کیلومتری غرب مشهد قرار دارد شهر زیبا و ییلاقی شاندیز از سطح دریا 1400 متر ارتفاع دارد و در طول جغرافیایی 59 درجه و 17 دقیقه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 23 دقیقه می باشد و از شمال به میان ولایت و از جنوب به شهرستان نیشابور و از مشرق با طرقبه و از غرب با گلمکان و چناران مجاور می باشد و دارای وسعتی حدود 37825 کیلومتر مربع است و دارای 17 آبادی است روستاهای ییلاقی زشک و ابرده از ان جمله است به علت قرارگرفتن در دامنه های شمالی سلسله ارتفاعات بینالود و برخورداری از آب و هوای معتدل آب فراوان و باغهای وسیع و مناظر طبیعی دیدنی به عنوان یکی از کانونهای عمده گذاران اوقات فراغت و پذیرایی تعداد کثیری از جمعیت شهر مشهد و گردشگران از سرتاسر ایران و جهان می باشد با توجه به شواهد این منطقه قبل از دین مبین اسلام نیز مسکونی بوده و با توجه به این که راه قدیم مشهد به نیشابور از این منطقه می گذشته دارای رونق فراوانی بوده است .

در وجه تسمیه منطقه شاندیز باید گفت : شاندیز را قبلا " شاه دژ " یا     " شاه دیز " به معنای شاه قلعه می نامیدند و در ابتدا مردم شاندیز به خاطر در امان بودن از حملات راهزنان و همچنین استفاده از موقعیت منطقه ای در بالای تپه ای مشرف به رودخانه و در قلعه شاندیز مسکن داشته واز سالهای 780 تا 800 هجری قمری به محل فعلی شهر نقل مکان کرده است.

به علت عدم ثبت وقایع در گذشته شاندیز اطلاعاتی در دسترس نیست ، به گفته آقای دیز آبادی سنگ نوشته هایی که دربین نغندر و شاندیز وجود دارد قدمت 12000 ساله را نشان می دهد . ولی به صورت مکتوب از حوادث مختلف مطلبی وجود ندارد. شاندیز در آبان 1375 دارای 3643 نفر سکنه بالای 6 سال بوده است . که از این تعداد08/84 درصد باسواد و از این تعداد نیز 35/87 در صد مرد و 62/80 درصد زن بود ه است . در این سال 593 نفر در مقطع ابتدایی ، 392 نفر در مقطع راهنمایی ، 300 نفر در مقطع متوسطه و 57 نفر در دانشگاها مشغول تحصیل بوده اند . در سرشماری آبان 1385 شهر شاندیز دارای 6402 نفر سکنه بوده که از این تعداد 5149 نفر باسواد شامل 2749 نفر مرد و 2400 نفر زن بوده اند همچنین 569 نفر بی سواد که 215 نفر مرد و 345 نفر زن بود ه است .

 -1-26-3ساختار شهری شهر شاندیز

معماری و شهرسازی:

شهر  شاندیز  از قدیم به لحاظ شهرسازی متا سفانه فاقد طر حهای جامع  شهری و طرحی  معمارانه بر اساس موقعیت  اقلیمی و طبیعی  و جغرافیایی بوده است  و در دهه های  ا خیر   واز ۲۰  سال پیش دارای طرح هادی شهر که توسط دفتر  فنی ا ستانداری خراسان  تهیه شده می شود و در شهرداری شاندیز موجود  بوده که شهر بر اساس ان به لحاظ شهر سازی اداره می گر دیدو اخیرا در  سال جاری  ۱۳۸۶ توسط شر کت مهندسی معماری و شهرسازی فر نهاد و  زیر  نظر سازمان  مسکن و شهر سازی خراسان رضوی در حال تهیه او لین طرح جامع شهری می باشد ساختار راهها در منطقه بسیار گسترده است و دو گرایش کشاورزی و باغداری و گردشگری گرایشهای اصلی فعالیتی منطقه هستند.

ساختارشبکه حمل و نقل در شاندیز در واقع فقط ازحمل ونقل جاده ای متا سفانه بر خو رداراست . تو سعه نیافتگی زیر ساختها  در دره  منتهی به شهر زیبای شاندیز موجب بروز عدم تعادل فضایی در منطقه و شکنند گی ساختار  فضایی ان شده است. منطقه با فقر فضا  های عمومی تجهیز شده نسبت  به ساکنان شهر  وندان و گر دشگران رو  به رو است

ساختار فضایی شهر شاندیز باید دارای ار تباط منطقی و ارگانیک با ساختار فضایی منطقه شاندیز باشد از انجا که شهر شاندیز دارای سابقه تاریخی است بافت قدیم این شهر دارای شکل تو سعه ار گانیک است که به خوبی با بستر طبیعی تر کیب شده و واجد کیفیات  کالبدی و فضایی خا ص می باشند .

ساختار بصری شهر شاندیز : در بستر تپه ماهوری و هر یک در ابتدای یکی از پنج دره اصلی منطقه  توسعه یافته اند  با فت کا لبدی انها با در ه های پو شیده از باغات ودر شاندیزبخشی با پهنه دشتی تلفیق شده اند. مهمترین گسل واقع در شاندیز خراسان گسل سنگ بست شاندیز است که با مسیر شمال غرب جنوب شرق از منطقه شا ندیز عبور  می کند ویژگی های اب و هوایی منطقه شاندیز خراسان به صور ت خلاصه به این شرح است :  شاندیز دارای تابستانهای معتدل و زمستان های سرد است و بارندگی سالانه متوسط و از نیمه دوم پائیز تا نیمه اول بهار اتفاق می افتد   .  

 -2-26-3منظر و ارتباط فضایی 

 قرار گیری منطقه شاندیز در کوه پایه بینالود باعث شده که این منطقه به لحاظ ار تفاعی به دشت مشهد مسلط باشد و این خصو صیت موجب ایجاد دید و منظر گستر ده از منطقه به این  دشت و بویژ ه شهر مشهد است. مطالعه خصو صیات مور فو رژیک مقیاس خرد منطقه نما یانگر  وجود  ار تفاعات  خطی در جنوب شهر مشهد ودر حد فاصل این شهر با منطقه شاندیز است و این ارتفاعات به عنوان مانع دید مشهد به منطقه محسوب می شود و  سبب شده تا این ار تباط فضایی به صور ت متقابل از این شهر به منطقه  شاندیز و جود نداشته باشد .منطقه شاندیز دارای چند دسترسی از نقا ط اطراف می باشد که مهمترین انها محور مشهد - شاندیز است و یک راه فرعی نیز محور مشهد - چناران را به محور مشهد - شاندیز متصل می کند . دسترسی از طریق زشک شاندیز به خرو نیشابور در جنوب غربی شاندیز نیز دراز راههای دسترسی مناسبی است که مد نظر  مدیران است .  

  سازمان و مدیریت گردشگری در شاندیز

بروز مسایل، مشکلات، تنگناها و تهدیدها از سویی و قابلیت‌ها و توان‌های استفاده نشده و ظرفیت‌های

 معطل در منطقه و به ویژه شهرهای طرقبه و شاندیز عمدتاً ناشی از ضعف یا فقدان “سازمان و مدیریت” ناشی می‌شود.

همان‌طور که در بخش مطالعات سازمان و مدیریت مقیاس کلان مطرح گردیده، مدیریت و سازمان‌های گردشگری مهم‌ترین رکن نظام گردشگری محسوب می‌شود. چنان‌که حتی در صورت وجود “جاذبه‌ها و منابع گردشگری”، “گردشگران متنوع” و “فعالیت‌ها و الگوهای تفرجی” ولیکن بدون “مدیریت و سازمان” متناسب، انتظام میان عناصر پایه فوق و بهره‌گیری مناسب از قابلیت‌ها و توان‌ها امکان‌پذیر نیست.

در منطقه شاندیز، و شهرهای طرقبه و شاندیز، در حال حاضر بالاترین سطح گردشگر و “تقاضا” وجود دارد. از سوی دیگر منطقه نیز از قابلیت‌های ویژه‌ای برخوردار است اما در عین حال انبوهی از مسایل و مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی و کالبدی و زیرساختی وجود دارد. درواقع بر خلاف تصور رایج “عرضه” و “تقاضا” بدون مداخله هدفمند برنامه‌ای نمی‌توانند موجد توسعه، آن هم توسعه پایدار باشند. روندهای مدیریت و سازمان‌دهی گردشگری در طرقبه و شاندیز در شهرهای طرقبه و شاندیز به مثابه دو “کانون شهری” سازمان‌ها و نهادهای مختلفی در فرآیند گردشگری تاثیرگذارند. اما سازمان‌هایی که مستقیماً بر روندهای گردشگری مؤثرند، عبارتند از:

 -3-26-3ارگان‌ها و نهادهای دولتی تاثیرگذار :

1- شهرداری و شورای شهر

2- بخش‌داری، و ارگان‌‌های عمرانی استانداری

3- بخش خصوصی

4- سازمان‌های و نهادهای دولتی تاثیرگذار غیرمستقیم.

شهرداری و شورای شهر :

شهرداری و شورای شهر ارگان‌هایی هستند که مستقیماً بر روندهای گردشگری شهر تاثیرگذارند. مکانیزم تاثیرگذاری شهرداری و شورای شهر اساساً از طریق طرح هادی شهری صورت می‌پذیرد. به این ترتیب شهرداری و شورای شهر به مدیریت و سازمان اجرایی طرح هادی تبدیل می‌شوند و در چارچوب دیدگاه‌ها، سیاست‌ها، ضوابط و مقررات طرح هادی در روند گردشگری مداخله می‌کنند. علاوه بر طرح هادی که مبنای اصلی تصمیم‌گیری و مداخله شهرداری محسوب می‌گردد، سایر طرح‌های موردی یا موضوعی مثل احداث مجتمع‌های اقامتی و پذیرایی، توسعه شبکه راه‌ها، احداث مجتمع‌های تفریحی و رفاهی و نظایر آن نیز زمینه‌های مداخله شهرداری در روند گردشگری شهر محسوب می‌شوند.

 بخش‌داری و ارگان‌های عمرانی استانداری

در شرایط کنونی بخش‌داری در چارچوب وظایف سازمانی خود به صورت مستقیم و عمدتاً غیرمستقیم در حفظ منافع و توان‌های محیطی گردشگری طرقبه و شاندیز تاثیرگذار است. علاوه بر این در منطقه مورد مطالعه ارگان‌های عمرانی استانداری خراسان نقش بسیار مهمی در توسعه و تجهیز زیرساخت‌های گردشگری و تهیه طرح‌های ویژه گردشگری دارند. با توجه به فقدان حضور سازمان ایران‌گردی و جهان‌گردی به عنوان متولی اصلی نظام گردشگری، نقش معاونت عمرانی استانداری و ارگان‌های تابعه آن در تهیه طرح، ایجاد زیرساخت‌ها و مساعدت به شهرداری‌ها برای پیشبرد اهداف توسعه گردشگری بسیار بارز و برجسته است.

 بخش خصوصی

بخش خصوصی در عرصه‌های مختلف و متنوعی مشارکت دارد. درواقع چنانچه امور زیرساختی و تسهیلاتی گردشگری را به سه بخش زیر تقسیم نمائیم، آن‌گاه می‌توان نقش و عملکرد بخش خصوصی را به درستی دریافت. مجموعه اقدامات و سرمایه‌گذاری‌های محتمل در بخش گردشگری عبارتند از:

- احداث زیرساخت‌های گردشگری از جمله شبکه‌راه‌ها، تامین آب، برق، شبکه فاضلاب و نیز تهیه طرح‌های پایه توسعه گردشگری که به دلیل ماهیت زیرساختی و نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین معمولاً توسط دولت و ارگان‌های محلی آن انجام می‌پذیرد.

- احداث فضاهای تفرجی، تفریحی، فرهنگی، ورزشی و نظایر آن، که عمدتاً توسط شهرداری‌ها و بخش عمومی با هدف توسعه فضاها و تسهیلات مورد نیاز گردشگران احداث می‌شود. این فضاها عمدتاً با اهداف غیرانتفاعی و با سرمایه‌گذاری عمومی احداث می‌شوند.

- احداث مراکز و فضاهای خدماتی، تفریحی و رفاهی توسط بخش خصوصی که کلاً اهداف انتفاعی را دنبال می‌کند و انواع فضاهای اقامتی، پذیرایی، خدماتی و نظایر آن را شامل می‌گردد.

بر این اساس مشاهده می‌شود که در شهرهای طرقبه و شاندیز احداث زیرساخت‌های شهری که در برخی موارد زیرساخت‌های گردشگری نیز محسوب می‌شود توسط ارگان‌های دولتی انجام می‌شود. شهرداری‌ها علاوه بر امور جاری به احداث فضاهای باز و پارک‌ها، استراحت‌گاه‌های موقت، بازارهای ویژه و غیره می‌پردازند و تقریباً کلیه امور خدماتی و رفاهی دارای جنبه انتفاعی توسط بخش خصوصی انجام می‌شود.فقدان برنامه جامع توسعه گردشگری در شهرهایی چون طرقبه و شاندیز نه تنها روند عمومی توسعه را بلاتکلیف می‌گذارد، سرمایه‌گذاری‌ این بخش را نیز با سردرگمی و آشفتگی مواجه می‌سازد. به این ترتیب به جای برنامه هدفمند، جریان خودبه‌خودی عرضه و تقاضا جانشین برنامه می‌شود که در بسیاری موارد به تخریب منابع و ارزش‌های محیطی، نارضایتی گردشگر و سطح غیرقابل قبول خدمات منجر می‌شود.

بخش خصوصی علاوه بر ارائه خدمات و تسهیلات به گردشگر، در عرصه‌هایی چون احداث مجتمع‌های اقامتی، پذیرایی، تبدیل باغ‌ها به ویلاهای ‌اختصاصی ‌و یا  باغ و رستوران، و نیز احداث مراکز تفریحی و فراغتی فعالیت می‌کند. در شهرهای طرقبه و شاندیز تقریباً کلیه خدمات مستقیم و مورد نیاز گردشگران را اعم از رستوران، کافه – تریا، فروشگاه صنایع دستی، فروش مواد غذایی، تعمیرات فنی، آژانس‌های مسافرتی و خدمات گردشگری، توسط بخش خصوصی ارائه می‌شود.

-4-26-3 سایر ارگان‌ها و نهادهای دولتی تاثیرگذار

علاوه بر بخش‌های خصوصی، عمومی و دولتی برشمرده در فوق، ارگان‌ها و نهادهای دولتی دیگری نیز در شهرهای طرقبه و شاندیز به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر روند گردشگری تاثیر می‌گذارند.به عنوان مثال سازمان زمین شهری با واگذاری اراضی به تعاونی‌های دولتی ساخت مسکن، باعث دگرگونی اساسی در ساختار گردشگری منطقه شده است. از این جمله منابع طبیعی نیز با واگذاری اراضی به اشخاص، و هم‌چنین احتمالاً بخش‌داری‌ها به جهت تسهیلاتی که در امر تعاونی‌سازی و مجتمع‌سازی در منطقه فراهم آورده‌اند، نقش مستقیمی در نظام کالبدی و فضایی منطقه داشته‌اند ضمن اینکه در حال حاضر ده‌ها تعاونی دولتی و غیر آن صدها هکتار از اراضی حومه شاندیز و طرقبه را تملک نموده و به ساخت مجتمع‌های اقامتی مشغول هستند.گذشته از آثار منفی فعالیت برخی سازمان‌های دولتی ضروری است که به نقش مثبت دیگر ارگان‌ها در جهت توسعه زیرساخت‌های گردشگری، تامین آب و برق و توسعه شبکه، طرح‌های آبخیزداری و مرتع‌داری و نظایر آن اشاره نمود. این اقدامات از سویی نیازهای اساسی گردشگران را تامین می‌کند، و از سوی دیگر به تثبیت، حفظ و ارتقای کیفیت منابع ارزشمند محیطی کمک شایانی می‌کنند.

 -5-26-3تنگناها و محدودیت‌ها

با توجه به نتایج روندهای کنونی مدیریت و سازمان‌دهی گردشگری در منطقه و شهرهای طرقبه و شاندیز، می‌توان تنگناها و محدودیت‌ها را به قرار زیر دسته‌بندی و عنوان نمود:

-6-26-3 فقدان تعریف حقوقی و تشکیلاتی

مهم‌ترین تنگنا فقدان تعریف طرقبه و شاندیز به عنوان مراکز گردشگری طبیعی (زمستانی و تابستانی) است. به این ترتیب دو شهر مذکور با وجود نقش و عملکرد بسیار ویژه در نظام گردشگری محلی، ملی و حتی بین‌المللی، هنوز دارای جایگاه تعریف شده‌ای نیست و در عمل همانند صدها شهر کوچک با آن‌ها برخورد می‌شود. تهیه طرح هادی تیپ بدون توجه به ساختار طبیعی و اقلیمی این دو شهر، عدم اتخاذ سیاست‌های ویژه، بی‌توجهی سازمان‌‌های متولی مثل سازمان ایران‌گردی و جهان‌گردی، فقدان هر گونه برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری ویژه گردشگری در نظام مدیریت شهری، از جمله آثار و تبعات فقدان جایگاه تعریف شده طرقبه و شاندیز در نظام گردشگری است. به این ترتیب اقدامات سازمان‌هایی نظیر معاونت عمرانی استانداری، تلاش‌های شهرداری و شورای شهر، و برنامه‌های “موسسه توسعه گردشگری استان خراسان”، با وجود تلاش دلسوزانه، به نتایج برجسته‌ای منجر نمی‌شود. زیرا که در عمل سایر سازمان‌ها و نهادها و نیز بخش خصوصی اهداف متفرق خود را دنبال می‌کنند.

 -7-26-3فقدان برنامه کالبدی و فضایی شهری

شهرهای طرقبه و شاندیز دارای طرح هادی شهری هستند. اما چون این طرح‌ها در چارچوب تیپ تهیه شده و در روند تهیه طرح توسعه ویژگی‌های ساختاری و عملکردی گردشگاهی این دو شهر به طور بایسته ملاک قرار نگرفته است، شهرها از نظر برنامه کالبدی و فضایی در راستای مرکزیت گردشگری طبیعی دستخوش نارسائی‌ها و تنگناهای جدی هستند.

بر این اساس هر چند بسیاری از اقدامات شهرداری و احتمالاً سایر سازمان‌های موثر در توسعه شهر مبتنی بر طرح هادی است. اما این شهرها عملاً فاقد فضاهای مناسب گردشگری، مراکز فرهنگی، هنری ویژه گردشگران، محورهای پیاده، جاذبه‌های تجهیز شده، معماری ویژه، بافت ارزشمند و نیز فاقد خدمات گردشگری ضابطه‌مند و با کیفیت هستند.درواقع اهرم‌های مدیریت و برنامه‌ریزی متناسب با واقعیت عملکردی (گردشگری) شهر تعریف نشده و از این‌رو در بسیاری از موارد قابلیت‌های گردشگری نادیده گرفته می‌شوند.

  -8-26-3فقدان معرفی، تبلیغ و ترویج

گردشگری از یک سو به عنوان بخش چهارم اقتصاد (پس از کشاورزی، صنعت و خدمات) مطرح است و از سوی دیگر به عنوان رویکرد نوین دانشی جدید مطرح است. بنابراین با توجه به کمبود تجارب علمی در برخورد با این پدیده نوین نمی‌توان به صرف وجود جاذبه‌های خام گردشگری، و حضور گردشگر، سایر موضوعات یعنی رفتارها و فعالیت‌های تفرجی را به امید عملکرد دست‌های نامرئی عرضه و تقاضا رها کرد.در طرقبه و شاندیز بدون اغراق کوچک‌ترین علامت، هشدار، معرفی و یا تبلیغی در مورد گردشگران و نوع رفتارها و فعالیت‌های متناسب با توان‌ها و محدودیت‌های طبیعی و زیست‌محیطی، صورت نگرفته است.به این ترتیب از یک‌سو با فضاها، تسهیلات و جاذبه‌های تعریف و تجهیز نشده و بی‌برنامه مواجه‌ایم و از سوی دیگر با گردشگرانی که کمترین اطلاعی در مورد جاذبه‌های موجود و فعالیت‌های ممکن ندارند.

نتیجه آن که:

1-  شهرهای طرقبه و شاندیز متناسب با قابلیت‌ها و عملکردهای گردشگری تعریف و تثبیت نشده‌اند.

2- برنامه و طرح توسعه شهرهای مذکور در جهت حفظ و گسترش ارزش‌های شهری و محیطی و کارکردهای گردشگری تهیه نشده است.

3-  شهر فاقد مدیریت و سازمان ویژه در راستای گردشگری است.

 -9-26-3امکانات و قابلیت‌ها

مبنای اصلی امکانات و قابلیت‌های سازمان‌دهی و مدیریت گردشگری در شهرهای طرقبه و شاندیز جاذبه‌های موجود و شناخته شده گردشگری و حضور ده‌ها هزار گردشگر در این شهرها است. از سوی دیگر و بر این اساس، اقدامات مختلف و متنوعی از سوی بخش‌های دولتی، عمومی و خصوصی صورت می‌گیرد که این اقدامات تا به حال انتظام نیافته و بی‌برنامه بوده است. در نتیجه آن‌چه که به امکانات و قابلیت‌های سازمان‌دهی و مدیریت گردشگری تعبیر می‌شود به قرار زیر است:

 -10-26-3تهیه طرح‌های ویژه گردشگری

تهیه طرح‌های ویژه گردشگری از جمله طرح حاضر اولین گام اساسی در جهت برنامه‌ریزی و تدوین سازمان و مدیریت گردشگری است. علاوه بر این تهیه طرح‌های بالادست از جمله “طرح‌ جامع گردشگری استان خراسان”، “طرح جامع گردشگری کلان‌شهر مشهد” و مداخله فعال‌تر سازمان ایران‌گردی و جهانگردی، تاسیس “موسسه توسعه گردشگری استان”، و تشکیل “کار گروه گردشگری” در عالی‌ترین سطح استانی، از مهم‌ترین قابلیت‌های بنیادی برای سازمان‌دهی و مدیریت کارآمد گردشگری محسوب می‌شوند بدیهی است که تصویب نتایج و دستاوردهای طرح‌های مطالعاتی و تثبیت و تعیین جایگاه شهرهای طرقبه و شاندیز در نظام گردشگری استان، گام مهمی در تبیین و تدوین نظام مدیریت و سازمان‌دهی گردشگری شهرهای مذکور خواهد بود.

 -11-26-3مشکلات و محدودیت‌ها   

هر چند وجود دو نقطه شهری طرقبه و شاندیز و خدمات و تسهیلات موجود آن‌ها مورد استفاده گردشگران قرار می‌گیرد، اما به طور کلی این دو شهر به عنوان مراکز اصلی گردشگری با مشکلات و محدودیت‌های مختلفی مواجه هستند.

- دو نقطه طرقبه و شاندیز با وجود نقش فراگیر گردشگری ملی، محلی و بین‌المللی، فاقد هر گونه طرح جامع برای تعیین و توزیع تسهیلات مورد نیاز گردشگران، مکان‌یابی مناسب و الگوهای ویژه کالبدی و عملکردی است.

- الگوهای احداث مراکز خدماتی و تسهیلات گردشگری در شهرهای مذکور بسیار ناقص، بدون تنوع و ابتدایی است. فضاها و تسهیلات گردشگری در شهرهای مذکور به رستوران‌ها، ‌چند خیابان تجهیز نشده، و واحدهای فروش سوغات و نظایر آن محدود شده است.

- بافت‌های تاریخی که بالقوه جاذبه ارزشمندی به شمار می‌آید بدون هر گونه برنامه برای تجهیز، آماده‌سازی، معرفی و بازدید هستند.

- شهرهای طرقبه و شاندیز با وجود ساختگاه مناسب، چشم‌اندازهای زیبا، معماری و بافت ویژه کوهستانی به هیچ‌وجه برای گردشگران تجهیز نشده‌اند. فقدان تابلوهای راهنما، مبلمان مناسب،‌ مشکل تامین سرویس بهداشتی، فقدان پارکینگ، پیاده‌روهای نابسامان از جمله مشکلات ابتدایی محسوب می‌شوند.

- فقدان مراکز فرهنگی، هنری و تفریحی عملاً امکانی برای آشنایی و سرگرمی گردشگران فراهم نمی‌آورند. به این ترتیب و با وجود تمایل گردشگران به گذراندن زمان طولانی‌تر در شهرهای مذکور عملاً جز صرف غذا در رستوران‌ها، و قدم زدن کوتاه در طول خیابان اصلی و خرید مختصر سوغات امکان دیگری را ایجاد نمی‌کند.

- خدمات عمومی و ویژه گردشگران صرفاً بر پایه “تقاضا”ی گردشگران و در نازل‌ترین سطح ایجاد شده‌اند. البته در این زمینه نیز هیچ‌گونه برنامه یا ضوابط مشخصی مورد عمل قرار نگرفته است. در صورتی که این دو نقطه شهری چه برای گردشگران کلان‌شهر مشهد و چه زایران امام‌رضا (ع) مرکز بسیار مناسبی برای اتراق چند روزه و از این طریق گردش و تفرج روزانه در محورها و نقاط مختلف منطقه است.

 -12-26-3توان‌ها و قابلیت‌‌ها

-  تعیین و تعریف عملکردهای غالب و استقرار خدمات ویژه در دو نقطه شهری، با رعایت سلسله مراتب استقرار خدمات سطح یک در شهرها، خدمات سطح دو در روستاهای مهم و محورهای جذاب گردشگری و نیز استقرار خدمات پایه در نواحی دورافتاده و محورهای کوهستانی. شهرهای طرقبه و شاندیز قابلیت پشتیبانی خدماتی و هدایت گردشگران در محورها و نقاط سطوح پایین‌تر را دارا هستند.

- قابلیت اسکان شبانه گردشگران، بهسازی بافت‌های ارزشمند، گردشگری روستایی، بهسازی و تنوع بخشیدن به محورهای شهری (پیاده، دوچرخه، درشکه)، بهسازی و تجهیز فضاهای شهری، احداث سرویس‌های بهداشتی و نظایر آن.

- قابلیت احداث مراکز تفریحی، ورزشی، فرهنگی، هنری و فراغتی، متناسب با نیاز گروه‌های سنی و جنسی گردشگر. برگزاری برنامه‌های نمایشی، نقاشی، موسیقی، آداب و رسوم محلی، معرفی نقاط، محلات و محورهای تاریخی، اجتماعی و فرهنگی، جایگاه شهرها در تاریخ اجتماعی، رخدادهای مهم تاریخی، تاریخ عرفان و ادبیات و غیره.

- قابلیت احداث بازارها و مجتمع‌های نمایشگاهی و فروشگاهی صنایع دستی و محلی منطقه، استان، استان‌های هم‌جوار، و کالاهای روسی و جمهوری‌های آسیای میانه. معرفی و نمایش ساخت صنایع دستی و محلی، و مواد غذایی.البته بحث در مورد گردشگری شهر طرقبه و شاندیز بسیار فراتر از این مقاله بوده و خواهد بود. اما امیدوارم که شهردار طرقبه این مقاله را مطالعه و برای اجرای درصدی از پیشنهادات فنی ارایه شده بتواند برنامه ریزی نماید.

 -27-3الگوها، فعالیت‌ها و روندهای گردشگری سوران ( منابع و جاذبه‌های گردشگری) :

شهرهای طرقبه و شاندیز مراکز ییلاقی منطقه محسوب می‌شوند که دارای ساختار طبیعی و ویژگی اقلیمی بارزی هستند. این ویژگی‌ها به طور فشرده عبارتند از:

- استقرار شهرهای مذکور در فاصله مناسب نسبت به شهر مشهد.

- دسترسی سریع به مشهد از طریق شبکه‌های آسفالته، از یک‌سو، و دسترسی به دره‌ها، کوهستان و روستاهای ییلاقی با شبکه های متنوع از سوی دیگر.

- وجود باغ‌ها، باغ‌‌دره‌ها، فضاهای باز و سبز، جویبارها و چشمه‌سارها.

- اقلیم مناسب کوهستانی با قابلیت تفرج زمستانی و تابستانی.

 علاوه بر ویژگی‌های بارز طبیعی و اقلیمی فوق، شهرهای طرقبه و شاندیز جاذبه‌های دیگری نیز دارند:

- وجود بافت‌های شهری - کوهستانی، معماری بالنسبه متفاوت و ساختگاه شهری پرعارضه.

- بازارهای محلی با ساختار نیمه‌شهری - نیمه‌روستایی و عرضه انواع صنایع دستی، مواد غذایی و نظایر آن   که برای گردشگران جذابیت ویژه‌ای دارد.

- راسته‌های خرید - گردشی، رستوران‌ها، باغ- رستوران‌ها و سایر خدمات پذیرایی.

-قابلیت تاریخی، فرهنگی و مذهبی ویژه در هر دو شهر که تاکنون کمتر شناخته و معرفی شده است.

- نظام معیشتی ویژه دام‌داران کوه‌نشین و باغ‌داران با جاذبه‌های کم‌نظیر با قابلیت “توریسم روستایی” یا “توریسم معیشتی”.

- شهرت و شناخته شدگی این دو نقطه شهری در سطح ملی و حتی بین‌المللی که خود سرمایه‌ای بالقوه محسوب می‌گردد.

 -28-3ترکیب گردشگران

همان‌طور که در بخش مطالعات مقیاس کلان عنوان گردید، منشاء گردشگران شهرهای طرقبه و شاندیز از دو گروه اصلی است.

الف : گردشگران کلان‌شهر مشهد، که منطقه مورد مطالعه و به ویژه شهرهای طرقبه و شاندیز مهم‌ترین گردشگاه طبیعی آن‌ها محسوب می‌شود.

ب : گردشگران با منشاء زایرین مرقد مطهر امام‌رضا (ع)، که در دوره اقامت چندروزه خود در مشهد به طرقبه و شاندیز به عنوان مهم‌ترین گردشگاه طبیعی مشهد نیز مراجعه می‌کنند. بر پایه بررسی‌های انجام شده، مقصد اصلی گردشگران منطقه، شهرهای طرقبه و شاندیز است. این وضع به ویژه در میان گردشگران با منشاء زایر با صراحت بیشتری مشاهده می‌گردد. زیرا بر خلاف گردشگران مشهدی که بسیاری از نقاط را می‌شناسند، گردشگران منشاء زایر یا به دلیل عدم شناخت سایر نقاط و یا به دلیل سازمان‌یافتگی سفر (سفر با تور یا به طور جمعی و غیره) معمولاً به دو نقطة شناخته شده طرقبه و شاندیز مراجعه می‌کنند.

بر اساس بررسی‌های انجام شده تعداد گردشگران “مقصد طرقبه” درروزهای معمولی هفته‌حدود 000’25 نفر و درتعطیلات پایان هفته به حدود 000’54 نفر می‌رسد. تعداد گردشگران “مقصد شاندیز” بر پایه‌ آمارهای مورد بررسی در روزهای معمولی هفته حدود 000’6 نفر و در روزهای تعطیل پایان هفته این تعداد به 000’12 نفر بالغ می‌گردد.

 -29-3الگوها و رفتارهای گردشگری

با توجه به ویژگی طبیعی و مصنوع شهرهای طرقبه و شاندیز، اساساً گردشگری به شکل پیک‌نیک گردشی تبلور یافته است. همان‌طور که پیشتر اشاره شد الگوها و رفتارهای تفرجی تابعی از “قابلیت‌ها و امکانات” گردشگری بروز می‌کند. در این دو نقطه شهری، گردشگری غالب عبارتند از:

-گردش سواره و رستوران‌نشینی  -شهر گردشی   -ییلاق‌نشینی

به دلیل ویژگی طبیعی و اقلیمی منطقه، هر چند گردشگری عمدتاً با هدف مشخص صورت می‌گیرد، اما در طول مسیر تا رسیدن به مقصد نیز جزو فعالیت تفرجی محسوب می‌شود. وجود تسهیلات پذیرایی در محورهای فرعی و جذابیت‌های طبیعی و محیط‌های دنج باعث سیال شدن “هدف” می‌شود با این حال دو شهر طرقبه و شاندیز به عنوان مهم‌ترین اهداف گردشگری در منطقه محسوب می‌شوند. در این دو شهر نیز فعالیت‌های متنوعی به صورت توأم صورت می‌گیرد که عبارتند از:

- خیابان گردشی، خرید سوغات و هدایا، رستوران‌نشینی، پیک‌نیک در محیط‌های مناسب و دنج و نظایر آن.

- اقامت چندروزه درمجتمع‌های‌اقامتی، پذیرایی و تفرجی که به مقدار کم ولی در اطراف هر دو شهر وجود دارند.

- ییلاق‌نشینی در خانه‌- باغ‌های محدوده شهری طرقبه و شاندیز که معمولاً در زمان‌های طولانی‌تر و گاه به صورت فصلی انجام می‌شود.

بنابراین رایج‌ترین شکل فعالیت تفرجی در شهرهای طرقبه و شاندیز، گردش در خیابان‌های اصلی، خرید سوغات و هدایا و تماشا، گذران اوقات در محل‌های پذیرایی و در نهایت صرف نهار یا شام در رستوران است. نکته حائز اهمیت “اصل جایگزینی” و یا قابلیت انتخاب است. به این نحو که در صورت شلوغ بودن رستوران‌های شهر، در محورهای بعدی مثل جاغرق و عنبران، یا نظایر آن به گردش سواره پرداخته و ضمناً به انتخاب رستوران و محل مناسب برای صرف غذا و اتراق نیز مبادرت نمایند. نکته دوم آن که به دلیل وابستگی گردشگران طرقبه و شاندیز به جمعیت و فصل زیارت زوار امام‌رضا (ع)، شهرهای طرقبه و شاندیز تقریباً در تمام طول سال مورد توجه گردشگران قرار دارد. علاوه بر زوار، ساکنان شهر مشهد نیز در فصول سرد، به دلیل جذابیت ویژه منطقه و زیبایی‌های خاص شهرهای مذکور و نیز امکان برخی فعالیت‌های تفرجی زمستانی، در فصول سرد و حتی در روزهای معمول هفته نیز به این شهرها مراجعه می‌کنند.

 -30-3طرح‌های توسعه

- شهرهای طرقبه و شاندیز دارای طرح‌های هادی توسعه هستند. تهیه این طرح‌ها بدون توجه به ویژگی‌ها و قابلیت‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی شهرها انجام شده و قابلیت‌های گردشگری و چگونگی استفاده از آن‌ها مورد توجه قرار نگرفته است.

- مهم‌ترین جاذبه‌های این دو شهر عبارتند از وجود ساختار ویژه طبیعی و اقلیمی، باغ‌های گسترده، معماری و بافت‌های ویژه نواحی ییلاقی کوهستانی، آرامش و پاکیزگی محیط، و سیما و منظر شهری – محیطی ویژه.

-در طرح‌های متداول هادی به هر یک از این ویژگی‌ها توجه ویژه نشده است. بنابراین در صورت اجرای این طرح‌ها، ممکن است بخشی از ویژگی‌های شهری طرقبه و شاندیز به مخاطره افتد، معماری و بافت یکنواخت شهری جایگزین معماری بومی شود، دید و منظر جاذب کنونی و ساختار و ویژگی‌های فرهنگی و تاریخی منطقه تهدید به نابودی و یکسانی شود.

اطلاعات گر دشگری شهرستان  شاندیز

ا- ارامگاه و بقعه شیخ حافظ  : در غرب شهر شاندیز در ابتدای روستای ابرده  ارامگاهی وجود دارد که متعلق به شیخ حافظ ابردهی از عرفای بزرگ منطقه توس خراسان در قرن نهم هجری است وی از مهمترین  شیوخ  خطه طوس خراسان بوده وبه سال ۵۸۹ می زیسته  وارامگاه وی هرچند اصالت ندارد ولی از شکوه خا صی برخورداراست. ۲-رباط  تاریخی ویرانی  موزه مردم شناسی  : رباط ویرانی شاندیز در راه تابستانی نیشابور به توس ودر دوره تیموری بنیان گردیدو از نوع رباط های سر پوشیده فاقد حیاط مر کزی می باشد .این رباط به همت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان به موزه    مردم شناسی مشاغل سنتی شهرستان شاندیز تغییر کاربری داده است.این موزه با چهار صد متر مربع در روستای ویرانی از توابع شهرستان شاندیز ایجادشده و بنای ان متعلق به دوره تیموریه و صفویه است. ۳- قلعه تاریخی شاهاندژ شاندیز: این قلعه در جنوب شهر زیبای شاندیز در محلی صعب العبور و در حاشیه رود خانه شاندیز و بر فراز بلندی قرار داشته است که امروزه اثری از ان نمانده زیرا توسط مجتمع  گلستان شاندیز متاسفانه تخریب شد.قلعه تاریخی شاهاندژ که امروزه  فقط بقایای ان موجود است یادگار مقاومت دلیرانه مردم شهر  شاندیز در عهد  قاجاریه در مقابل حمله لشگر حسام السلطنه  والی  خراسان از سوی  ناصر الدین شاه  قاجار می باشد .  قراراست این مر کز تبدیل به موزه و مرکز فرهنگی و هنری  شاندیز تبدیل گردد. ۴-پارک جنگلی طبیعی شهر زیبای شاندیز : این جاذبه توریستی مهمترین مر کز تفریحی و گردشگری شهر شاندیز می باشد و درجنوب غربی شهر در کنار رود خانه زیبای شاندیز ودر حاشیه ار تفاعات جنوبی شهر واقع شده است .پارک جنگلی طبیعی شاندیز دارای امکانات مختلفی جهت رفاه گردشگران از جمله  مسجد پار کینگ سرویس بهداشتی رستوران وسایل بازی کودکان کافه در بندو... می باشد و محیط با صفایی در حاشیه رودخانه و با درختان سر به فلک کشیده چنار قدیمی و خنکی هوا پدید امده است . ۵- چنار کهن شاندیز : چنار کهن و قدیمی و ۲۷۰۰ساله شهر  شاندیز  که در  روزگاری نه چندان دور حتی در ان  مغازه های متععدی مثل کفاشی قهوه خانه و قصابی و.. . در ان وجود داشته و مردم شاندیز درطراف ان به عنوان مرکزی جهت تجمع و داد و ستد و تجارت می پر داخته اند قدیمی ترین موجود زنده این یار است و تاریخ دور و درازی را نشان می دهد.امروزه بر اثر بی توجهی متا سفانه ان بزرگی و عظمت گذشته را ندارد و درمرکز شهر داخل میدان امام خمینی شهر شاندیز قرار دارد . ۶-مجموعه توریستی و تفریحی گلستان شاندیز : این مجموعه بسیار بزرگ  گردشگری  شهر شاندیز در جنوب  شهر شاندیز و بر فراز  ارتفاعات جنوب رشته کوههای بینالود قراردارد در این مجموعه تفریحی مراکز اقامتی تجارتی ورزشی تفرجگاهی فضای سبز و ورزشهای کوهستانی پذیرایی و... پیش بینی شده که گردشگران می توانند از ان استفاده کنند . 7- روستا های ابرده و زشک زیبا ی شهرستان  شاندیز : روستاهای زیبا و سرد سیر ابر ده و زشک که از زیبا ترین منا طق گردشگری استان بوده وبه تر تیب در  ۲ کیلومتری و ۱۲ کیلومتری غرب و جنوب غربی شهر شاندیز واقع و از طریق راه اسفالته شهر شاندیز به غرب شهر شاندیز قابل دسترسی است از مهمترین جاذبه های این شهرستان به شمار میرود و دارای منا ظر بسیار زیبای طبیعی و در تابستانها دارای اب  وهوای بسیار معتدل وسرد میباشد و همیشه مورد توجه گر دشگران  می باشد.

---

[