عوامل موثر در تخریب بناها و بافت های شهری

عوامل  موثر در تخریب بناها و بافت های شهری

---

 -تشخیص ضایعات در بنا،مجموعه و یا بافت شهری

اساسی ترین بخش قبل از هر اقدام مرمتی تشخیص ضایعه یا عارضه است . نوع مصالح پیوند منطقی عناصر ساختمانی توزیع متناسب نیروها،مقاومت شالوده در مقابل بارهای وارده، ـ تناسب نیروهای داخلی با توجه به توانای مصالح،حفاظت صحیح کل ساختمان در برابر عوامل خارجی، در مجموع از عوامل و شرایط لازم برای تأمین ایستایی و ادامه حیات و بقای ساختمان محسوب می‌شوند. بنابراین هنگام بررسی یک بنا یا مجموعه و یا بافت شهری پرداخت به عواملی که مخل قلمداد می شوند ضروری است.

کهولت و فرسودگی شرایط مناسبی را برای سایر عوامل مخل فراهم می کنند. ـ میزان رطوبت، تغیرات و نوسانات مداوم درجه حرارت(روز گرم و شب سرد) عوامل جوی، همگی مقاومت بنای پیر و فرسوده را تضعیف می کنند. طبعاً این مقاومت حد معینی دارد مجموعه عوامل نامبرده مخل ادامه زندگی بنا می شوند.

آسیب و عارضه> …..عدم تعادل> ….عامل مخل

بنابراین مشاهده آسیب و عارضه در بنا دال بر عدم وجود تعادل است که در چنین شرایطی ریشه یابی عامل مخل در دستور کار قرار می گیرد.

به طور کلی عوامل تخریب مجموعه‌ای از کنشها و آسیبها هستند که در تغییر شکل و  تخریب بنا مؤثر واقع می شوند. نحوه تعمیر بنا نیز بستگی به نوع این عوامل مخل و مخرب دارد. پس ابتدا باید عواملی را که موجب صدمه دیدن بنا و یا نهایتاً ویرانی آن شده اند بررسی کرد و سپس چگونگی تعمیر و حفظ و نگهداری آن را طراحی و اقدام را آغاز کرد.

2.5-عوامل مؤثر در تخریب بنا

1.2.5 عوامل طبیعی

مانند رعد و برق، ـ رطوبت ناشی از آبهای زیرزمینی یا ریزش باران و برف، باد، زلزله، عوامل بیولوژیک. ـ تأثیر عوامل طبیعی به نحوه استقرار، ـ تشکل بنا و مصالح مورد استفاده متفاوت بستگی دارد.

2.2.5عوامل اجتماعی و سوانح

مانند جنگ، ـ مهاجرت و آتش سوزی.

3.2.5 عوامل تخریب مربوط به شیوه خاص زندگی ماشینی

مانند تأسیسات بنا از قبیل فاضلاب، ـ کانال کشی و غیره.

4.2.5 عوامل تخریب مستقیم به وسیله مردم و حکام وقت

از جمله می توان به تخریب حصارها و خندقها با هدف گسترش شهرها، ـ تخریب بناهای عظیم به منظور استفاده از مصالح آنها و همچنین استفاده نادرست از ابنیه قدیمی، ـ استقرار مردم در واحدها و مجموعه های بزرگ دیمی و دخل و تصرف شدید و ناهنجار در آنها، حفاری ابنیه به منظور گنج یابی، اقدامات بدون مطالعه و برنامه ریزی افراد خیّر به منظور تعمیر، تغییر فشار آبهای زیرزمینی بر اثر حفر چاهای عمیق و پمپاژها.

جدول 1 می تواند در انطباق عارضه با بعضی از مسائل موجود در بنا ما را یاری رساند، ـ بدین معنی که ضمن تجزیه بنا به بررسی پلان در بخشهای مختلف و الحاقات بنا در تمام ابعاد(پلانمتریک و احجام)می پردازیم که در نهایت یکی از ابزارها برای مطالعه تنشها و عدم تعادل در بناهاست.

3.5اشاره ای به شناسایی آسیبها

نخستین اقدام ضروری برداشت صحیح از اثر آسیب دیده و تهیه نقشه های کامل آن است.در این نقشه ها ارائه وانعکاس جابه‌جاییها،انحرافات و دخالتها (الحاقات)ضروری است.

به این ترتیب ضایعات بنا به طور دقیق در این نقشه معرفی می شود. پس از شناخت و معرفی ضایعه، ـ مرحله بررسی و مطالعه در مورد علل آن آغاز می شود.کارشناسان و متخصصان به سونداژ و ردیابی عامل مخل می پردازند. هر عرضه ای ممکن است معلول چند عامل باشد. لذا بررسی و شناخت تمامی این عوامل ضروری است. برای مثال رانش یک دیوار در لحظه ممکن است بر اثر رطوبت در پی یا فشار تاق بالای دیوار باشد. پس از راه بصری و برداشت عملی عارضه را شناسایی و آن را ردیابی    می کنیم تا علل آن معلوم گردد. پس از شناخت این علل و عوامل مرحله تشخیص،   ـ درمان و فنون و تکنیکهای وابسته شروع می شود.

در این مرحله لازم است از مصالح و تکنیکی استفاده شود که صدمات کمتری به بنا وارد آورد و در صورت لزوم در آینده قابل تعویض و جایگزینی باشد.

4.5فرسایش و زوال

تغییر خواص مصالح معمولاً متأثر از یک و یا هر دو عامل زیر است:

الف)تنشها(داخلی و خارجی)

ب)روندهای فساد و تحلیل رفتگی

1.4.5تنشهای عامل فرسایش و زوال به دو گروه خارجی و داخلی تقسیم می شوند که از مجموعه عوامل مختلف تأثیر می پذیرد:

بارزیاد وارد بر سازه

اگرچه بارهای کششی در حدی نیستند که باعث ایجاد شکافهای قابل روئت گردند. اما می توانند ترکها و خلل و فرج ریز را گسترش دهند و موجب افزایش پیشروی آنها شوند و بدین ترتیب عوامل مناسب برای نفوذ آب و رطوبت را فراهم آورند و در نتیجه باعث فرسایش شوند(شکل 1)

در دیوارهای خشتی تنش کششی می تواند در نقاط اتصال موجب باز شدن مختصر اتصالها گردد و همین امر باعث نفوذ آب می شود و در نتیجه شرایط مناسب را برای فرسایش فراهم می آورد.

تنشهای حاصل از تغییرات دما:تمامی مواد و مصالح در برابر حرارت منبسط و در برابر سرما منقبض می گردندو اگرچنانچه به هر وسیله از این تغییرات جلوگیری شود تنشهای حاصله موجب ایجاد شکستگی در مصالح می گرد(شکل 2).اختلاف دما بین شب و روز بویژه در آسمان صاف به مراتب بیشتر است زیرا مواد  و مصالح در برابر آفتاب بسیار گرم و در شبهای صاف به شدت سرد می شوند. ارقام زیر تغییرات پیش بینی شده برای یک قطعه یک متری از مواد مختلف (به صورت آزاد و غیر مسدود)را بر اثر یک تغییر دمای °C30 نشان می دهد.

mm 25/0 = گرانیت (سنگ خارا)

mm 4/0 – 3/0 = ملات ماسه و آهک

mm 20/0 – 15/0= خشت پخته

 mm 15/0 =  مرمر

mm 4/0-3 = بتون

mm  5/0 = سنگ آهکی

تغییرات طولی در سایر موادی که معمولاً به همراه سایر مصالح ساختمانی به کار گرفته می شوند به شرح زیر است:

mm 3/0 = آهن

mm 3/0= شیشه

mm 7/0 آلومینیم

mm 0/3-5/1 = رزین پلاستیکی

mm. 7/0 = پلاستیک تقویت شده

اگر مواد و مصالحی با ضرایب انبساط متفاوت در نقاط اتصال به کارگرفته شوند زمینه ایجاد تنش کششی و برشی فراهم می آید که میزان تنش با افزایش طول قطعات مورد نظر بیشتر می شود.انبساط حاصل از حرارت در قطعات بسیار بلند ایجاد تنش می کند. اگر از این انبساط جلوگیری شود و یا مصالح مختلفی به شکل غیر قابل انبساط و به صورت سفت و انعطاف ناپذیر که بر اثر انبساط با هم به کار روند تنشهای حاصله می تواند موجب تغییر شک سازه یا ایجاد ترکهایی در آن شود(شکل های 3و4)

انفصالی که در اثر انبساط در نقاط اتصال حاصل می گردد در نتیجه انقباض مجدد بسته نمی شود، زیرا این ترکهای حاصله با مواد زاید پر می شوند و همین امر موجب می شود که بیشتر باز شوند. بر حسب محاسبه در یک ورقه 6 متری که بر اثر تغییر دمای °C10 حدود mm25/0 ر انبساط می یابد تورمی در حدmm 25 ایجاد می شود.

قطعات مرمر که در دیواره ها به کار می روند اگر چنانچه مرتبط و نزدیک به هم مورد استفاده قرار گیرند انبساط قابل توجهی پیدا می کنند. به طوری که در شکل 5 مشاهده می شود سطح منحنی دارای تنش کششی است و ترکهای بسیار ریز که در آن ایجاد   می شوند روند تغییر و فرسایش را تسهیل می کنند.

چنانچه می دانیم مرمر ترکیبی است از بلورهای عریضی از کربنات کلسیم که ضریب انبساط آن به تبع جهت استقرار بلور تغییر می کند(شکل 6) ضرایب انبساط کربنات کلسیم عبارتند از :

m/m°c 6-10 * 25 درطول محور C

m/m°c 6-10 * 5

تمامی بلورها بر اثر افزایش دما در طول محور C منبسط و در طول محور عمود بر آن منقبض می شوند. این تحولات موجب ایجاد تنش در بین دو بلور که به نوبه خود باعث انبساط دو بلور می شوند و شرایط مناسب برای انفصال دو بلور را فراهم می کند و در نتیجه دو بلور از هم دور می شوند.

تنشهای داخلی حاصل از این پدیده ها می توانند از یک سو باعث انفصال بلورها و از سوی دیگر باعث ایجاد اختلاف سطح در آنها شود. نتیجه نهایی عبارت است از ایجادترکها و شکستگیهای ریزی که به نوبه خود شرایط مناسب را برای نفوذ آب به داخل فراهم می آورد و موجب تسریع روند فرسایش می گردند. ترک پذیری مرمر در گذر زمان افزایش می یابد.

طنین ها و لرزش 

معمولاً تمامی مواد و مصالح بناهایی که در آنها لرزش بوجود می آید به طور متفاوت تحت تأثیر نیروهای کششی و فشاری قرار می گیرند. در این مورد نیز قانون عمومی ((تمرکز تنش روی ترکهای بسیار ریز )) صادق است و در چنین شرایطی خود ترکها ریز (میکروسکوپی) بر اثر لرزشها امکان رشد و توسعه می یابند و بیشتر می شوند. علاوه بر این بر اثر این لرزشها ترکهای جدیدی در نقاطی که تحت تأثیر تمرکز تنشها هستند تشکیل می شوند . درکل می توان گفت لرزش و طنین بر شدت تغییرات و فرسایش مصالح می افزاید زیرا ترکها ریز با هدایت آب به داخل باعث ایجاد تنش در داخل مصالح می شوند.

در مجموع ارزیابی دقیق از نقش لرزش و طنین در کلیه فرایندهای تغییر و تحول مواد و مصالح به دلیل وجود عوامل فیزیکی و شیمیایی و مکانیکی امر بسیار پیچیده ای است.

لرزش به طور غیرمستقیم در حفاظت ابنیه تأثیر می‌کند و چه بسا در سیستمهایی که باید ابنیه را در مقابل عوامل محیطی و تغییر و فرسایش محافظت کنند تأثیر منفی می گذارد. برای مثال لرزش ممکن است از قدرت حفظ و هدایت آب در ناودانها و نقاط اتصال بکاهد و در نتیجه شرایط مناسب را برای نفوذ آب به بخشهای از دیوار که معمولاً محفوظ اند فراهم آورد.

تأثیر وضعیت سطوح در روندهای تحول و فرسایش

کار کردن بر روی سطوح بعضی از مصالح باعث ایجاد ترکهایی بر سطوح آنها        می گردد و این امر بویژه در مورد سنگ به صورت خاصی صادق است. زیرا به کرات دیده شده که بر اثر کار بر سنگ قشر مورد نظر قابلیت فرسایش سریعتری یافته است.

سنگتراشان معمولاً برای دستیابی به یک جداره صیقلی از چکش پیکر تراشی با زاویه قایم نسبت به سطح استفاده می کنند. همین امر باعث ایجاد ترکهای بسیار ریز می شود و این ترکها خود عامل نفوذ آب می شوند.

در عوض اگر پس از کار کردن بر روی سنگها آنها را پرداخت کنند یعنی اگر تمام قسمتهای آسیب دیده از سطوح آن پاک شود یک سطح صاف و همگن حاصل       می شود که به طور حتم مقاومت بیشتری در برابر عوامل محیطی خواهد داشت. به طور کلی در تمامی مصالح ساختمانی سرعت فرسایش و تغییرات قویاً تحت تأثیر شرایط سطحی مصالح است.

یخبندان و تشکیل بلور

مصالح ترکدار معمولاً به راحتی تحت تأثیر تنشهای داخلی قرار می گیرند زیرا آب نفوذ کرده داخل این ترکها بر اثر تغییر دمای محیطی بخار یا منجمد می شود. ـ قابل ذکر است که در ضمن عمل تبخیر براثربلور شدن نمکهای محلول درآب تنشهایی به وجود می آیند. این نمکها معمولاً یا از زمین های اطراف و یا از هوا و یا از خود مصالح حاصل می شوند.

وقتی دما به زیرصفر درجه سانتیگراد می رسد بر اثر تشکیل بلورهای یخ تنش به وجود می آید . در وهله اول می توان گفت در هر دو حال تنش ناشی از ایجاد و رشد بلور در ترکهاست . یک بلور معمولاً در یک ترک نسبتاً بزرک امکان رشد بیشتری دارد، در صورتی که در ترکها و در خلل و فرج مویی این امکان رشد محدودتر است.

آب در جهتی جریان دارد که در آن بلور در حال رشد است (شکل 7). اگر تعداد ترکهای بزرگ کمتر از ترکهای کوچک باشد این امکان وجود دارد که مایع در ترکهای کوچک باقی بماند و این زمانی است که ترکهای بزرگ به طور کامل از بلور پر شده است.(شکل 8)

بلورها به طور متوالی بر جداره ترکها فشار وارد می آورند و تا زمانی که فضای کافی برای رشد بلورها باقی است در ترکهای مویی(به قطر یک میکرون) بیشترین فشار وجود دارد(شکل 9). در مقاطع نزدیک به سطح  فشار داخلی که به وسیله بلورها ایجاد می شود از آنجایی  که واکنش متناسبی از سوی مصالح نمی یابد خنثی نمی شود و در نتیجه به نیرویی کششی تبدیل می شوند که به نوبه خود می تواند عامل شکستگی را فراهم آورد.(شکل 10)

باید توجه داشت که بر اثر کاهش دما به درجات زیر صفر و تشکیل یخ تنش داخلی در نتیجه رشد بلورها حاصل می شود و نه افزایش حجم ناشی از تبدیل آب به یخ . زمانی که بلورهای یخ رشد می کنند مواد و مصالح اطراف آنها کاملاً خشک می شوند زیرا آب بدین ترتیب از طریق ترکهای مویی جذب می گردد.

فرسایش بر اثر باد(انطباق تنشهای خارجی و داخلی)

ممکن است تنش داخلی که بر اثر یخبندان  یا تشکیل بلور ایجاد می شود بر تنشهای خارجی اضافه شود. مجموع این تنشها ی کششی وارد بر مصالح عاملی برای ایجاد شکاف می شود (شکل 11). حال آنکه تنها یک نوع تنش به تنهایی قادر به ایجاد شکاف نیست و فقط ایجاد سایش می کند(شکل 12).

معمولاً فرایند سایش ناشی از خیزش ماسه هاست و به وسیله باد  در نزدیکی سطوح ایجاد می شود. شن و ریگهای نازک از ماسه خطرناکترند ، بویژه هنگامی که مصالح ترکدار و مرطوب باشند. در چنین موقعی باد باعث تبخیر رطوبت می شوند و در نتیجه زمینه را برای تشکیل بلورهای نمک در زیر قشر خارجی مساعد می کند. در موضعی از مصالح که عمل تبخیر انجام می پذیرد ،حفره هایی ایجاد می شود زیرا در آن عمل سایش و فرسایش به وقوع می پیوندد.

2.4.5 روندهای فساد و تحلیل رفتگی

آب به عنوان عامل مخل در فرسایش:آب باران اصولاًکمی اسیدی است ،زیرا حاوی انیدریدکربنیک است، انیدریدی که با آب، اسیدی نسبتاً ضعیف (اسید کربنیک ) می سازد(Co2+H2o=Co3H2) زمانی که کربنات کلسیم و منیزیم (مثلاً کربناتهای موجود در ملات و اندودهای آهکی و آهک و مرمر) با این نوع آب تماس می یایند به بی کربنات تبدیل می شوند و به تدریج ازهم می پاشند.

C3Ca+Co3H2……..=(Ca3H)2

قابل حل       غیر قابل حل

بعضی از مواد ومصالح معدنی از نوع فلدسپاتها و شیشه های معدنی(سنگ طلق) ]سیلیکاتهای موجود در ملاتهای ریگی[ در مقابل آب به صورتی بطیء تغییرشکل    می دهند و به خاک رس تبدیل می شوند که هم قدرت چسبندگی آن کمتر است و هم حجم بیشتری را اشغال می کند.

عواقب قابل مشاهده این اتفاق را می توان در سنگهای ریگی ملاحظه کرد که در آنها لایه ای از بخش سالم سنگ ،که هیدراته شده است، پس از تورم از سنگ جدا می شود.سنگهای آهکی و مرمری دراقلیمهای بسیار مرطوب کاملاً تغییر ناپذیر نیستند، بلکه به تدریج فرسایش می یابند . روند هیدراته شدن و پوسیدگی در سنگهای ریگی به مراتب سریعتر است ،به نحوی که پس از گذشت چند قرن قطر لایه های پوسیده به چند میلیمتر می رسد.سرعت این فرایند به شکاف پذیری و ترک پذیری مصالح و نیز نوع مواد معدنی موجود در مصالح بستگی دارد که در اقلیمهای گرمسیری و مرطوب نیز شدت بیشتری می یابد.

فرسایش در محیطهای آلوده: هوای آلوده در مراکز شهری و یا حاشیه آنها حاوی مقادیر متغییری انیدرید سولفوریک است که از احتراق مواد سوختی سولفوردار حاصل می شود. اکسیداسیون انیدرید سولفوریک موجب تشکیل اسید سولفوریک می شود.(so2+1/2o2+h2o=so4h2) .

اسید سولفوریک اسیدی بسیار قوی است که می تواند عامل فرسایش بسیاری از مواد معدنی (چه کربناتها و چه سیلیکاتها ) باشد. این عامل با سرعتی به مراتب بیشتر از سرعت فرسایش آب حاوی اسید کربنیک موجب فرسایش می شود.

Co3caso4h2so4ca+2 h2 o

تا حدی قابل حل        نامحلول

تأثیر آلودگی محیط و هوا در اربطه بالا بسیار پیچیده است و هنوز به طور کامل روشن نیست . این هوا علاوه بر انیدرید سولفوریک حاوی عناصر آلوده کننده دیگر نیز هست. بعضی از این عناصر می توانند موجب تشکیل اسیدهای قوی دیگری(از جمله اسید کلرئیدریک ،اسید نیتریک، اسید فلوئوریک)شوند که به نوبه خود می توانند عام رسایشی قوی باشند.

تأثیر انیدرید سولفوریک در مصالح مراحل مشخصی را طی می کند که در نمودار یک نمایش داده شده است. این تأثیر موجب فرایندهای زیر می شود:

الف)سایش مستقیم کربناتها (مرمر و سنگهای آهکی) که می تواند بسیار سریع باشد. مقدار این ساییدگی در نیویورک که در هر 25 سال یک میلیمتر محاسبه شده است.

ب)تعریق و تبخیر( که بر اثر اختلاف دما حاصل می گردد) می تواند عامل صدمات وخیمی باشد. این فرایند در هر نوع سنگ ترکدار اثر می کند  در واقع لایه مایعی که بر اثر تعریق و تبخیر روی جداره مصالح اجاد می شود حاوی مقدار زیادی اسید و نمکهای حل شده)بع میزانی بیش از آب باران )است در اقلیمهای مرطوب بر اثر تکرار چرخه تبخیر و تعریق که هر شبانه روز بر اثر اختلاف دمای شب و روز حاصل می شود . شرایط مناسبی برای ورود و نفوذ عوامل ساییدگی و نیز تشکیل بلورهای ننمک در داخل ترکها فراهم می آید. چنانچه قبلاً مشاهده شد عمل تشکیل بلور موجب ایجاد تنشهای داخلی و در مواد و مصالح می شود.در نتیجه این فرایند لایه سطحی کدری روی مصالح تشکیل می شود که مملو از سولفات کلسیم است در زیر این جداره قشری از مصالح قرار دارد که چسبندگی خود را از دست داده است و به سادگی جدا می شود. این قبیل فرایند ها می توانند در طول 10 سال موجب فرسایش به قطر چند متر در مصالح شوند.

تأثیر عوامل هواشناختی در آلودگی هوا: میزان عوامل آلوده کننده موجود در هوا هم به میزان این عوامل در محیط و هم به عوامل هوا شناختی بستگی دارد.برای مثال، اگر عوامل آلوده کننده در سطح وسیعی از هوا پخش شوند بیشتر بخش پایین بنا دچار آلودگی خواهد شد(شکل 13).

 در شرایط معمولی در محط اصولاً با افزایش ارتفاع در جه حرارت کمتر می شود و همین خود باعث عدم ثبات می گردد(شکل 14). زیرا هوای گرمتر معمولاً جایگزین هوای سرد بالای خود میشود . ولی در بیشتر شبهای سرد زمستان در نزدیکی سطح زمین قشری از هوا به وجود می آید که در آن درجه حرارت با افزایش ارتفاع بیشتر می شود. این شرایط که در آن هوا دارای ثبات است (زیرا هوای سرد به دلیل وزن مخصوص بیشتر تمایل به استقرار در سطح پایین تر است) به وارونگی هوا معروف است.

در حین تقدم و تأخر حرارتی ،جریان هوا کند است و عوامل آلودگی پخش نمی شوند بلکه در ارتفاع مشخصی جای می گیرند. این عوامل ممکن است بر اثر اختلال هوای محل به سطح پایین منتقل شوند(این اختلالهل معمولاً بر اثر وجود فضاهای گرمتر است مثلاً گرمایش خانه ها نیز می تواند در آ مؤثر باشد)(شکل 15) معمولاً در فصل زمستان در دره ها زمانی که تقدم و تأخر حرارتی در ارتفاعی مشخص و در شرایطی با فشار زیاد و باد ضعیف اتفاق می افتد آلودگی شدید ی ایجاد می شود(شکل 16).

شهر ونیز یکی از مثال های استثنایی در این زمینه است که آلودگی آن هم ناشی از عوامل محلی (مانند تأسیسات حرارتی) است و هم ناشی از حمل آلودگی از محلات صنعتی که معمولاً با تقدم و تأخر حرارتی در فصول پاییز و زمستان بیشتر می شود.(شکل 17) از آنجا که شهر ونیز در شبهای زمستان از بخش برآمده دریا در خشکی گرمتر است در هوای موجود در بالای شهر اختلال به وجود می آید.

فساد و تحلیل رفتگی بیولوژیکی: بعضی از باکتریها(باکتریهای مربوط به سیکل سولفور که ((تیوباسیل)) نامیده می شوند) می توانند سولفورها را به اسید سولفوریک تبدیل کنند . گمان می رود که این باکتریها(میکرو ارگانیزمها) مقدار معتنابهی اسید سولفوریک روی سطح مواد و مصالح اختمانی ایجاد می کنند.h2s موجود در هوا که از تخمیر های طبیعی حاصل می شود و یا سولفورهای موجود در سطح زمین که بر اثر صهود رطوبت منتقل شده امکان تولید اسید سولفوریک را برای تیوباسیل ها فراهم می کنند . اگر تیوباسیل ها در تعداد قابل توجه(مثلاً بیش از 1000 واحد در گرم) بر سطح مصالح یافت شوند و اگر توجیه منطقی و ساده دیگری موجود نباشد حمله تیوباسیل به عنوان عامل رسایش می تواند منطقاً تغییر در سطح سنگ را توجیه کند،یعنی این باکتری ها باعث تشکیل سولفات کلسیم در محیط های ظاهراً غیر آلوده شده اند.

فرضیه مشابهی وجوددار د که به موجب آن باکتریهای مربوط به سیکل ازت می توانند اسید نیتریک تولید کنند ، ولی این فرضیه چندان پایه ای در اصول علمی قاطع ندارد.

لیکن ها: در اماکن مرطوب رشد و توسعه لیکن ها بر مصالح بسیار معمول است ، ولی بسیاری از انواع لیکن ها نمی توانند در فضاهای آلوده به حیات خود ادامه دهند.

لیکن های سفید به عم چندین میلیمتر د ر داخل مصالحنفوذ می کنند و با تولید اسید اورگانیک از جمله اسید اوزالیک باعث تجزیه آنها می شوند. سایر لیکن ها قدرت نفوذ کمتری دارند..عموماً صدمه لیکن ها تدریجی است ولی نفوذ آنها در سطوح تزئینی و بویژه نقاشیهای دیواری پیامدهایی بسیار وخیم دارد. پاک کردن سطوح مزبور از لیکن ها ساده نیست و پیشگیری ار تهاجم آنها مستلزم مراقبت بسیار جدی است.

خزه ها: رشد و توسعهخه ها صرفاً در محیط های بسیار مرطوب امکانپذیر است . خزه ها معمولاً بیش از همه در زیر زیمین ها رشد می کنند . در فضاهایی که با نور مصنوعی روشن می شوند. بر اثر تنفس بازدید کنندگان مواد ارگانیکی به وجود می آیند . تأثیرات این مواد ارگانیکی در سطوح تزئینی می تواند عواقب بسیار وخیمی داشته باشد.

در اقلمها بسیا ر مرطوب ، خزه ها ب سطح بیرونی مصالح و بویژه در داخل ترکهایی که از تشعشع ماورای بنفش به دورند رشد و توسعه می یابند.

گیاهان و بوته های سطحی :ریشه گیاهان و خارها و درختان ممکن است حتی با فاصله موجب ایجاد شکستگی در مصالح گردند، کنترل رشد گیاهان و بوته ها ار نکات بدیهی در محافظت از ابنیه است . به همین دلیل صدمه ناشی از رشد گیاهان و بوته ها بیشتر در ابنیه دور افتاده رخ می دهد.

رایندهای بیولوژیکی و فرسایشی و تنشهای شیمیایی و فیزیکی: ممکن است انواع مختلف تنشها و یا عوامل فرسایشی به طور همزمان بر بخش واحدی از مصالح قابل مشاهده باشند. غالباً تأثیر یک فرایند فرسایش زمینه را برای آغاز فرایند فرسایشی دیگر راهم می آورد.

جو و تأثیر دو فرسایش بناهای خشتی:عامل اصلی در فرسایش بناهای خشتی باران است. آب باران موجب پخش شدن رس می شود و بقایای ریگ موجود در آن را می شوید و از بین می برد. ولی بیشتر اوقات جاری شدن آب بر روی دیوارهای خشتی و یا تشکیل جویبار در جوار این دیوارها و تجمع آب در پایانه آنها عوامل اصلی تخریب را تشکیل می دهند.(شکل 18).

دومین عامل بسیار مهم در فرسایش دیوارهای خشتی باد است. باد بر اثر سرعت زیاد خود ریگ و ماسه های اطراف بنا را بلند میکند و آنها را بر دیوارها می کوبد و به این ترتیب سبب فرسایش تدریجی دیوار می شودو

صعودرطوبت در ابنیه و دیوارهای با مصالح خام از طریق ترکهای مویی قابل توجه نیست. و عموماً از حدود 40-30 تجاوز نمی کند. علت آن است که رس بر اثر مرطوب شدن باد می کند. و جریان آب را مسدود می گرداند. پس میزانرطوبت با افزایش ارتفاع کمتر می شود .به همین دلیل در دیوارهای با مصالح خام به هیچ وجه پیشروی شدید رطوبت از یک جهت دیده نمی شود. در صورتی که این امر با دیوارهای با مصالح پختهمعمول است.درنتیجه صعود موئینهای و تشکیل بلورهای نمک(جز در مواردی محدود) خطر اصلی به شمار نمی آید(شکل 19)

برف نیز اگر در حاشیه دیوارها انباشته شود و تا زمان آب شدن و در نتیجه جذب باقی بماند می تواند عامل خطر محسوبگردد.

واکنش مواد و مصالح ساختمانی در محی متأثر از دو عامل اساسی به شرح زیر است:

1-خلل و فرج و ترکها که رابطه ای مستقیم با نفوذ و هدایت رطوبت دارد.

2-ویژگیهای مکانیکی که مستلزم مبحثی جداگانه است.

روشن است که این واکنشبستگی به ویژگیهای محیطی نیز داردو

1.6 خلل و فرج و ترکها

قطر ترکها گاه بسیار کوچک (کمتر از یک میکرون )و گاه بین یک تا صد میکرون استِ (mm1000/1 1مکرون).حجم کلی اندازه و ابعاد ترکها در مواد و مصالح گوناگون بسیار متغییر است. خلل و فرج خیلی باریک و ریز واکنشی شبیه ترکها به وجود می آورند. ترکهای بسیار ریز به ترکهای مویی معروف اند. آب از طریق ترکهای ریز جذب مصالح می شوند.

فشار موجود در ترکهای مویی که خود تعییو کننده میزان جذب آب است ،از طریق تجربی قابل اندازه گیری است . این شار با کاهش قطر ترکها افزایش می یابد و در ترکها به قطر یک میکرون به بیشترین مقدار خود می رسد. جذب آب به کشش جداره های ترکها بستگی دارد.

1.1.6 سطوح هیدروفیلی

سطوح هیدروفیلی به مواد و مصالح گفته می شود که قابلیت جذب و هدایت آب را داشته باشد(شکل 1). سطوحی که دارای گروهای h و o و بارهای الکتریکی باشند قادر به جذب مولکول های آب هستند(شکل 2). مولکول آب به شدت قطبی است (یعنی بارهای الکتریکی را به قطبها هدایت می کند). سنگها ،ملاتها، بتونها،شیشه، اندوده ها و فلزات(اگر اکسید شده باشند) دارای این نوع سطح هستند(شکل 3)

2.1.6 سطوح غیر هیدروفیلی

گروهc-cو c-h دارای بارالکتریکی نیستند و همین دلیل است که آب جذب آنها نمی شود(شکل 4). هیدروکربن ها و قیر و چربیها و برخی مواد پلاستیکی (مانند پلی اتیلن )و نیز مولکول های سیلیکون ها از اصل ذکر شده پیروی می کنند(شکل5).

2.6 مواد و مصالح فاقد خلل و فرج

بعضی از مواد تقریباً فاقد ترک هستند(از قبیل سنگ سماق، فلزلت و شیشه) سیمان نیز ماده ای است با امکان ترک پذیری بسیار نازل ، در صورتی که سنگ مرمر بسیار ترک پذیر است.

3.6 انواع رطوبت در بناهای تاریخی

رطوبت در بناهای تاریخی بر دونوع است:صعودی و نزولی.

1.3.6. رطوبت صعودی

این رطوبت بر اثر نفوذ آب به پی دیوارها و حرکت آن طبق قانون لوله های موئین به طرف بالابه وجود می آید.عوامل مختلفی آن را به وجود می آوردند:

1.      عدم وجود محوطه سازی مناسب در پیرامون بنا.

2. ایجاد باغچه و کاشت درخت در نزدیکی پیهای بنا.

3. گرفتگی چاههای فاضلاب و تأسیسات آبرسانی در داخل ابنیه.

4.بالا آمدن سطح آبهای زیر زمینی.

5.افزایش قدرت جذب مصالح به کار رفته در بنا مثل آجر.

6. استفاده از مصالح غیر هیدروفیلی از قبیل سیمان، قیر گونی و رنگ روغن که باعث عدم تنفس بنا و حبس رطوبت در دیوارها و پی و صعود آن به بخش های بالاتر می شود.

2.3.6 رطوبت نزولی

این رطوبت ناشی از ریزش نزولات آسمانی است. عوامل زیر در تسهیل ایجاد رطوبت نزولی مؤثرند:

1.شیب بندی پوشش بام.

2.ناودانها و استقرار آنها در محل های نا مناسب بنا.

برای مثال ،در نقاط سردسیر چنانچه ناودانی در خارج بنا قرار گیرد بر اثر یخبندان قابلیت خود را از دست می دهد و آب را در پشت ناودان جمع می شود و سپس به نقاط مختلف بنا نفوذ می کند.

3ا.گر تعمیر و تعویض به موقع لایه های عایق(کاهگل و کاشی …) انجام نگیرد، باعث نفوذ آب به داخل بنا می شود.

4.عدم پیش بینی ارتفاع عایقکاری متناسب با ارتفاع برف در هنگام عایق کردن بنا.

5.نگهداری و مراقبت دایم از بنا در صول مختلف مثل پاک کردن ناودانها و آبروها و جمع کردن علفهای هرز و استفاده از بام و غیره.

6. عدم استفاده از مصالح عاق بومی با توجه به اقلیم و طبیعت بنا، مانند استفاده از قیر گونی بر روی سطوح منحنی شیبدار بام.

7.اجرای جزئیات آبچکانها و رخبامها به روش نا صحیح با استهلاک و فرسایش رخبام و عدم تعویض و تعمیر به موقع نها.

4.6 مشاهده صدمات ناشی از رطوبت در بنا

1.      پیدایش و ظهور لکه های رطوبت در کف.

2.      لک شدن مدام جداره ها(به صورت رطوبت صعودی).

3.      فرسایش و ساییدگی در آمود دیواره که بر ار رطوبت صعودی و کوران شدید حاصل می شود.

4.      کدر شدن یکنواخت جداره های اتاق که ممکن است به دلیل اشباع رطوبت هوا پدید آید.

5.   پیدایش لکه های پراکنده که به مرور زمان تغییر می یابند.این امر ممکن است بع دلیل نفوذ پذیری مصالح مختلف در جداره باشد(شاید اشیاع روبت هوا نیز در آن مؤثر باشد.)

6.   عمل آمدن و پیدایش مصالح نمکدار (شوره زدن) که ممکن است به صورت لکه های پراکنده با لکه های متداوم باشد(شکل 6)

7.   پیدایش انواع قارچهای ریز ناشی از عواملی چون عدم وجود تهویه و راکد ماندن هوا، عدم تابش نور خورشید، و وجود عوامل ارگانیک زنده.

8.      5.6 تشخیص منشأرطوبت 

برای تشخیص منشأ رطوبت باید عواملی چند مورد توجه قرار گیرند.

1.5.6                   مشخصات رط.بت ناشی از آبهای سطحی

الف)معمولاً در یک طرف بنا ظاهر می شود.

ب)ارتفاع صعود رطوبت در طی سال دارای نوسان است.

2.5.6 مشخصات رطوبت ناشی از آبهای زیر زمینی

الف)در بخشهای مختلف بنا به صورت یکنواخت مشاهده می شود(جز در مواردیکه بنا از مصالح مختلفی ساخته شده است)

ب)ارتفاع رطوبت درقسمتهای شمال شرقی حداکثر و دو بخشهای مجزا بنا در حداقل است.

ج)نوسان شددی در طی سال در روبت بنا ایجاد نمی شود.

6.6 میزان ارتفاع و صعود رطوبت

این میزان به عوامل زیر بستگی دارد:

الف)شرایط جوی محل

ب)نحوه تابش آفتاب یا عدم تابش آن

ج)کهولت و نوع مصالح بنا.

د)خط زمین(طبیعی یا مصنوعی)

امروزه شیوه های گوناگونی برای دفع رطوبت از ابنیه قدیمیوجود دارد.دراینجا برخی از این روشها بررسی می شوند.

1.6             شیوه های پیشگیری از رطوبت بالا رونده در پایه ها و دیوارها

1.7      در ساختمان های جدید با استفاده از لایه های عایق از قبیل قیر گونی و سایر مواد عایق در مقطعی از دیوار و یا کفه مانع عمده ای در پیشروی رطوبت ایجاد می کنند. در گذشته این شیوه پیشگیری رایج نبوده است، در نتیجه رطوبت بر اساس قانون لوله های موئین به طور مداوم در بنا نفوذ می کرده و ضمن صعود به نقاط ضعف بنا، موجب استهلاک تدریجی آن می شده است شاید این عامل از مهمترین عوامل مخل در بسیاری از بناهای تاریخی باشد.

1.8             بناهای قدیمی در مقابل رطوبت به شیوه های مختلف عایقکاری می شوند.

1.1.7 عایقکاری در سطح مقطعی از دیوار

این روش مستلزم دقت عمل بسیار در اجراست و هزینه بالایی نیز در بردارد.اجرای این شیوه با مته های چرخان ویژه ای به قطر 2 سانتیمتر به شرح زیر صورت می گیرد: در طول مقطعی از دیوار سوراخهایی به صورت روزنه های گرد متقاطع ایجاد می کنند(شکل 1).این عمل در طولی معادل حداکثر یک متر از جداره دیوار انجام می شود . پس سوراخ کردن دیوار روزنه ها را با مایع ویژه ای که عایق است با تزریق پر می کنند . مواد تشکیل دهنده این عایق شامل ترکیبات زیر است:

62% ماسه +پودر سنگ

38%شامل :50%چسب(انواع پریمال یا پارالوئید) و 50% پودر آهک

از ترکیب مواد فوق ،ملات نرمی که کمی از خمیر نان نرمتر است حاصل می شود، تزریق این ملات در محیطی با درجه حرارت کمتر از 20سانتیگرا د انجام می شود. با این تزریق باید کلیه روزنها و منافذ پر شوند. پس از اجرا مقاومت فشاری این بخش از دیوار در مدت 24 ساعت به kg/cm800 می رسد.(این روش به علت ضرورت دقت فراوان در اجرا ومصالح مورد نیاز ، در کشور ما کاربرد چندانی نداشته است.)

2.1.7 کاهش سطح اتکای دیوار که با رطوبت به طور مستقیم  در تماس است

به تجربه ثابت شده است که اگر مقطع دیواری را از 100% سطح اتکا به 3/1 آن کاهش دهیم ، میزان جذب رطوبت به 7/1 تقلیل می یابد. این روش در اماکنی که مقاومت زمین و بار وارده ساختمان و خود بنا از لحاظ سازه و معماری برای این ادام مناسب باشد، قابل اجراست(شکل 2)

3.1.7 الکترواسمزی یا تراوش الکتریکی

این روش به میان قابل توجهی در زهکشی و تبیت خاک به کار برده می شود. در این طریقه ، الکترودها را در دیوارها و زمین جای می دهند که در نتیجه اختلاف سطح الکتریکی (ولتاژ) بین آنها به وجود می اید. دراین روش الکترودها نقش اساسی دفع رطوبت و عایق را ایفا می کنند.

شایان ذکر است که دیواره لوله های مویی داخل مواد غیر عالی متخلخل دارای بار منفی هستند و مولکول ها آبهای مجاور دارای بار مثبت و حامل یون مثبت اند که در اطراف لوله های موئینه ای جمع شده اند. هنگامی که تغییر جریان الکتریکی رقرار می شود بارهای مثبت به طرف کاتد(قطب منفی) متمایل می شوند(شکل 3).

اگر لوه های مویی خیلی باریک باشند آب موجود در داخل آنها دارای شدت بیشتری است.

4.1.7 کانال کشی در پای دیوار و خارج از بنا

سالان زیادی است که این روش در ایران متداول است و نتایج قابل توجهی نیز داده است. این روش بنا از لحاظ ن و اجرا و هزینه مقرون به صرفه آن نیز قابل توصیه است.

این روش به منظور ایجاد شرایط لازم برای تبخیر و تهویه و در نتیجه دفع آب موجود در زیر سطح کف( تغییر سطح تبخیر از بالای خاک و زیر خاک) اجرا می شود . در اغلب بناهای قدیم ایران رطوبت بالا رونده در پی و دیوارها بیشترین آسیب را در ارتفاع یک یا دو متر ار نما وارد می آورد و باع فرسودگی و پوسیدگی پای دیوارها و پایه ها می شود. از این ارتفاع به بعد غالباً صدمه کمتری مشاهده می شود زیرا از ارتفاع 1 الی 2 متر به بالا رونده امکان تبخیر بیشتری دارد.

اگر بتوانیم این سطح تبخیر را در یر خاک فراهم کنیم ،از کد 000 به بالا شرایط مطلوبی به دست خواهد آمد و در واقع شرایط مناسب برای پیشگیری از صهود رطوبت و تبخیر آن پیش از رسیدن به ارتفاع فوقانی تضمین می شود.

احداث کانالل یا ناکش در پای دیوارها: با توجه به میزان رطوبت ، نوع مصالح و ارتفاع پی بنا نوع کانال تغییر می کند. در بناهایی که دچار رطوبت شدیدند این کانال از داخل و خارج بنا در پای تمام دبوارها احداث می شود و در مقاطعی نیز بین این دو کانال بیرونی و درونی ارتباط ایجا می گردد، به نحوی که میزان خشک شدن دیوارها در داخل و خارج متعادل و همسان شود. زیرا خشک شدن آنی رطوبت در یکی از دو جداره ممکن است موجب بروز عوارض جانبی منفی دیگری شود.

اجرای این کانال در عین سادگی مستلزم رعایت اصولی است تا بتوان به نتیجه مطلوب دست یافت. بدیت منظور در پای دیوار کانالی به عرض cm60 و ارتفاع لازم (تاروی پی) احداث می شود. همام گونه که در شکلهای 4 و 5 ملاحظه می شود دیوار 11سانتیمتری در طرف اصلی دیوار ساختمان احداث می شود. این دیوار باید دارای خلل و فرجی با شد که تنفس دیوار اصلی ساختمان را میسر سازد. برای مثال بندهای عمومی آن باید فاقد ملات با شد می توان بعضی از قسمتها را به صورت شبکه ای احداث کرد عدم استفاده از اندود بر روی دیوار موجب تنفس دیوار و در نتیج خشک شدن آن می گرد. به فاصله cm 60 از دیوار 11 سانتیمتری دیوار دیگری به قطر cm 35 احداث می شود که تحمل با سقف کانال و همچنین فشار خاک جانبی را به عهده خواهد داشت. در ک کنال زهکشی لازم به منظور هدایت آب جاری احتمالی به سم چاهکهای فاضلاب پیش بینی شده و سقف کانال به وسیله پوششهایسیمانی یا تاق ضربی اجرا می شود.

برای تسهیل تبخیر رطوبت دیوارها در داخل کانال ، از کانالهای عمودی به فاصله cm15 که به هوای آزاد راه می یابنداستفاده می شوند.(ترجیحاً یکی در آفتاب و دیگری در سایه و با اختلاف سطح ، برای ایجاد کوران در اجرا می شود.) در موقعی که مقدار رطوبت زیاد باشد در قسمتهایی از این کانال ها به منظور تهویه سریع از بادزن استفاده می گردد.

در مواقع لازم هوای گرم وخشک به داخل کانال دمیده می شود تا سرعت تبخی ر را افازیش دهد . دراحداث این کانال باید نکات زیر را مد نظر قرار داد:

1.   پیش بینی پی بندی در جوار پایه ها و دیموارها باربر شکلهای 5 و 6 :برای تقویت دیوارهای باربریک  ساختمان در پی دیوار را به اندازه های مساوی (حداکثر یک متر)  تقسیم میکنند و هر بخش را به صورت قوسی و بدون بخش مجاور این عمل را به فواصل مناسبی تکرار می کنند(شکل 7). در فاصله تخلیه شده پی سازی با مصالح جدید انجام می گیرد.

2.   این عمل در سراسر دیوار تکرار می شود .برای مثال در موزه ایران باستان برای استفاده بهنه ا زفضای موجود زیر زمین (که دارای ارتفاع cm 220 بود) به اجبار از پی موجود صرف نظر شد و ضمن تراشیدن آن به شیوه فوق در زیر دیوار قدیمی اقدام به پی سازی جدید شد.

3.   باید دو قسمت کانال را به روشی (به وسیله کانالهای ارتباطی) به هم مریوط کرد تا جریان هوا به صورت دایم برقرار باشد(شکل 8)

این توضیح لازم است که این کانالهلی ارتباطی در مقاطعی از دیوار که باربر نیستند قابل اجراست. از این کانلها می توان برای تعبیه لوله های تأسیسات نیز استفاده کرد. به ویژه در ابنیه قدیمی که ایجاد تأسیسات جدید ضروری است زیرا گرمایش حاصل از لوله ها ی تأسیساتی در ایجاد کوران و خشک شدن بدنه دیوارها تأیری بسزا خواهد داشت.

2.7 شیوه های مقابله با رطوبت در کف

در گذشته بهترین راه برای دفع رطوبت در ابنیه استاده از گربه رو بود است ، بدین صورت که در زیر کف ساختمان کانالهای به ارتفاع حداکثر cm 60 ایجاد می کردند، این کانالها ارتباط مستقیم با هوای برون داشتند و همین جریان هوا باعث تبخیر رطوبت در زیر کف می شد و کف اصلی ساختمان رمطلوب و قابل استفاده می کرد(شکل 9 و 10 و 11)

در حمامها به داخل این کانالها هوای گرم دمیده می شد تا ک حمام همیشه گرم باشد، ولی امروزه در ساختمانهای جدید با استفاده از سنگ ماکادئوم یا سنگ شکسته (لاشه) بع ارتفاع cm 40 و ریختن شن بادامی بر روی آن و فرش نهایی ، کف را در مقاب رطوبت عایق می کنند که ما این عمل را در بناهای قدیمی نیز چنانچه مواجه با لایه های تاریخی نباشیم می توانم اجرا کنیم.

در حجرات مرطوب معمولاً برا ی دفع رطوبت از کف اتاق ، سح موجود 000 را تا 40-50 سانتیمتر پایین می برند و ضمن احداث گربه رو سعی می شود محفظه های حاصل را به وسیله کانال به هم مربوط کنند. به این ترتیب گربه رو های موجود را (از بخش قدامی به وسیله آجرهای مشبک و در بخش خلفی از طریق کانال داخل دیوار) به هوای آزاد وصل می کنند.(شکلهای 12-15)

3.7             دفع رطوبت از دیواره های داخلی

3.8      معمولاً در ساختمانهای قدیمی برای دفع رطوبت از فضاهای داخلی ،از سنگ، آجر و یا کاشی به عنوان ازاره استفاده می شده است. این بخش به ارتفاع 9 و به فاصله 3 تا5 سانتیمتر از دیوار اصلی کار گذاری می شده است. روزنهایی در قسمت پشت این مصالح از پایین ئ بالای ازاره جریان هوا را برقرار می کرده است (شکل 16) ایم سیستم را در اصطلاح معماری سنتی صندوقه می نامیدند (شکل 17). می توان از این روش (ایجاد دیوار دو جداره به منظور دفع رطوبت از داخل بنا ) در دیوارهای که رطوبت اند استفاده کرد. مثال اجرایی آن را می توان در بخشی از جداره ساختمان کاخ گلستان تهران مشاهده کرد.

4.7 دفع رطوبت اشباع شده در فضاهای داخلی بنا

این شرایط وضعیت نامطلوبی را برای جداره ها و کل بنا فراهم می کند. به منظور دفع این رطوبت در درجهاول باد از شگردهای موجود در طراحی معماری برای ایجاد حداکثر کوران-از قبیل در مقابل هم قار دادن باز شوها(شکلهای 19 و 18) استرار بنا در جهت وزش باد مطوب ، به کار گیری بادگیر(شکلهای 21 و 20 ) و غیره –استفاده کرد.(مانند خانه های قدیمی در بنادر بوشهر،لنگه، کنگ(شکلهای22 و 23) و غیره)در غیر این صورت برای رفع این مشکل و مطلوب کردن فضای بنا باید تهویه توسط کانالهای ورود و خروج هوا در داخل فضا استفاده کرد.

5.7 دفع رطوبت داخل بنا(رطوبت حاصل از تعر و تعرق)

برای دفع رطوبت داخل بنا از دیوار دو جداره استفاده می شود. دیوار حایل متصل به فضای قابل استفاده ساخته می شود و بین دیوار اصلی و دیوار حایل تازه احداث شده را خالی می گذارند.(شکل 24) برای دفع رطوبت حاصل از تعریق (که بر اث اختلاف دمای بین داخل و خارج به وجود می آید) از تهویه فضای کاذب ایجاد شده استفاده می شود و هدف از آن همسان کردن دما بر روی دو جداره دیوار است. برای ین منظور تعبیه روزنهای در دیوار اصلی روزنههایی در بخش فوقانی و تحتانی جداره حایل نیز ایجاد می کنیم.(شکل 25).

6.7 شیوه پیش گیری از رطوبت نزولی در سقف بناهای سنتی با پوشش منحنی

بناهای تاریخی و سنتی زیادی با پوشش منحنی در سرزمین ما وجود دارند که عمدتاً نیازمند عایقکاریند ولی با توجه به شیب زیاد موجود د یان پوشش ها انتخاب وش مناسب رای این عایقکاری مستلزم شناخت کافی از ماهیت این بناهاست. این عایقکاری در گذشته بهروش سنتی انجام می گرفت که با مصالح اصلی بناها همخوانی داشت.

1.6.7 روش عایقکاری سنتی پوشش منحنی

مطلوبیت این روش با توجه به شکل اجرای پوششهای منحنی د رصورتی که همراه با نظارت ومراقبت مستمر باشد،  به تجربه ثابت شده است روش اجرای  آن در پوششهای منحنی به شرح زیر است:

پس از اجرای تاق اصلی گنبد در بخش فوقان دوغا تیز گچ در پشت تاق ریخته و سپس یک  پالانه روی تاق بااستفاه از آجرهای شکسته اجرا می شود. ایم لایه پالانه به منظور یکپارچهکردن و شیب بندی درست تاق انجام می شود. یک قشر کاهگل به ضخامت حدود نج سانتیمتر بر روی  پالانه و سپس روی این کاهگل آجر فرش ختایی با ملات گل اجرا می شود. درنهایت یک لایه دو سانتیمتری کاهگل نرم کل مجموعه فوق را پوشش می دهد(شکلهای 26 و 27).

این کاهگل نهایی به منظور سیراب کردن آجرها به کار میرود. این نوع عایقبندی به علت شیب گنبدها تاکنون نتیجه مثبتی نداشته است. استفاده از مصالحی بیل قیر گونی و انواع لایه های عایق متداول ، که در سطوح مسطح مورد استفاده واقع می شوند در سطوح منحنی فاقد کارایی لازم هستند. زیرا در این سطوح گرمای تابستان و تابش خورشید باعث سرازیر شدن وانباشتن قیر در قسمتهای تحتانی گنبد می شود و در بخش فوقانی سطوح منحنی ،گونی فاقد قیر می گردد. لبعاً در چنین شرایطی آب برف و باران از آن بخش امکان نفوذ به پشت عایق را می یابد و در قسمتهای پایین تر گنبد محبوس می گردد و در هوایگرم بخار می شود. از آنجایی  که بخار حاصله در محفظه ای فاقد امکان تنفس و تهویه قرار دارد به داخل تاق نفوذ می کند. بدین ترتیب فضای دو کرده ا ایجاد می شود که در نهایت شرلیط لازم برای پوسیدگی ملات را فراهم می ورد. در ای شرایط به علت از بین رفتن چسبندگی ملات بنا در معرض تخریب قرار می گیرد.

2.6.7 نمونه ای از تخریب بنا بر اثر فقدان عایقکاری مناسب پوشش

نمونه هایی زیادی را می توان دراین مورد ذکر کرد که بارزترین آن تیمچه حاجب الدوله دربازار تهران است. در این تیمچه انجام چنه لایه قیر گونی در روی تاق اصلی بدون توجه به طبیعت سنتی بنا باعث تخریب تاق شد. بر اثر گرما و سرازیر شدن قیر آب در گونی نفوذ کرد و در پاکار تاق جمع شد و در آنجا به علت محبوس شدن و عدم امکان تنفس ملات بین آجرها را پودر کرد ودرنهایت باعث نشست تاق تاحدود چند سانتیمتر شد. همین موضوع باعث شکستگی و ریزش تاق مذکور گردید. در نهایت این تاق بر اساس الگوی قدیمی و با استفاده از مصالح تقویتی جدید مجدداً بازسازی شد. شایان ذکر است که در بناهای سنتی چنانچه آب برف و باران به داخل تاق نفوذ کند بلافاصله بعد از قطع باران از همان مسیر نفوذ آب بر اثر جریان ه.ا تنفس و امکان تبخیر فراهم است.

3.6.7 تبدیل پوشش منحنی به مسطح

در بناهای سنتی گاهی پوشش منحنی را به مسطح تبدیل می کنن. این کار امکان استاده از بام را فراهم می آورد ، و در عین عین حال پوشش حفاظتی دیگری به وجودمی آورد که امکان تنفس تاق اصلی را فراهم می سازد .این عمل با استفاده از کانه پوش انجام می گیرد(شکل 28)

چنانچه در شکل 28 ملاحظه می گردد از نظر فنی این عمنل از رانش تاق اصلی در شکر گاه جلوگیری می کند. این محفظه (فاصله بین کانه پوش و تاق) به صورت یک سقف کاذب عمل می کند و جریان هوا در این کانال تهویه خوبی برای پوشش محسوب می شود. سقف نهایی مسطح شده را می توان با قیر گونی  یا مصالح جدید عایق کرد. تجربه بناهای سنتی و پوششهای منحنی نشان داده است که انجام تزئینات از قبیل نقاشی، کار بندی، کاشیکاری و گچبری در زیر تاق اصلی ممکن نیست ،زیرا عوامل زیر موجب تهدید آن تزئینات می شوند:1.احتمال رطوبت،2.تغییرات جوی مانند گرما و سرما، 3.لرزشهای حاصل از ضربه یا صوت

4.6.7 گنبدهای دو پوش

در همه انواع گنبدهای دوپوش ،گنبد فوقانی نقش یک سقف حفاظتی را ایفا می کند و پوشش زیری را در مقابل گرما ، سرما ، رطوبت و لرزش محفوظ نگه میدارد(شکل 29) از طرفی گنبدهای دو پوش بع لحاظ فنی مانند خرپا عمل می کنند و از نظر ایستایی در خنثی کردن رانشها به همدیگر کمک می کنند.

باید تأکید کرد که نفوذ رطوبت در بنای تاریخی ، چنانچه به مانعی در تبخیر و تنفس برخورد کند به عامل مخل تبدیل می شود. لذا مصالحی از قبیل قیر گونی، رنگ روغن و اندود سیمان چنانچه بدون مطالعه در این بناها به کار روند مانع تبخیر این رطوبت از پیها ،دیوارها یا سقف بنا می شوند و زمینه را برای بروز عارضه و ضایعه مساعد می کنند. پس باید به طبیعت بنای قدیمی توجه داشت و ضمن آشنایی با ماهیت آن شیوه مناسب را برای مرمت و یا مداخلات دیگر برگزید تا مداخله نابجا باعث بروز ضعف در مقاومت مصالح موجود بناهای سنتی نشود.

گسترشفضای زیارتی و احداث رواق فاطمیه:

با توجه به گسترش جمعیت و میل و اشتیاق روز افزون توده مردم به زیارت حضرت صالح ابن موسی الکاظم (ع) و اینکه فضای موجود به جهت دعا و زیارت کافی نیست و زوار ا مشکلات عدیده ای مواجه می شوند ، به خصوص در قسمت بانوان که به نسبت  مراجعه بیشتری دارند مسؤلین آستان مقدس نسبت به گسترش فضای زیارتی اقدام نمودند که شامل بزرگتر نمودن پلان ساختمان امامزاده صالح (ع) و اتصال دو مناره در قسمت غربی(رو به میدان تجریش) و احداث رواق فاطمیه برای بانوان در قسمت شرقی حرم می باشد.

لذا در سال 1381، 8 باب مغازه در ضلع شزقی آستان مقدس خریداری گردیده و از تاریخ 1/12/81 هممان با عید غدیر خم  فاز اول طرح توسعه آستان مدس با هدف گسترش رواق وایجاد سالن اجتماعات مخصوص خواهران آغاز گردید و رواق قسمت بانوان از 100 متر مربع به حدود 900 متر مربع در مرحله نهایی افزایش خواهد یافت.

مقدمه:

حمد و سپا س خداوند سبحان را سزاست که مارا در سرزمینی با پیشنه فرهنگی –تاریخی و هنری بسیار غنی و ارزشمندی پرورش و آموزش داد .این گذشته علاوه بر قدمت ،به دلیل رابطه تنگاتنگ آن با اعتقادات ،سنن، طبیعت، جامعه، اقتصاد، و سایر ویژگیهای کشور نیز ارزش و اهمیت دارد. این واقعیت به بهترین صورت در معماری و شهر سازی گذشته ماتبلور عینی یاته است . حفظ و نگهداری و زندگی بخشی (احیاء) به این پیشینه غنی به عنوان ثروت ملی و میراثی گرانبها و وظیفه ای خطیر بر دوش یکایک اراد جامعه گذاشته شده است و مشارکت کلیه اقشار را طلی می کند .

بازتاب زندگ ماشینی و توسعه بی رویه و بی وقفه و ناهنجار شهرها و روستاها در مرحله نخست متوجه بافتهای قدیم شهری وآثار و ابنیه تاریخی شد و آنها را نورد تهاجم قرار داد و به خطر انداخت . لذا با در نظر گرتن  کلیه ابعاد انسانی ، فرهنگی، مذهبی، و اجتماعی و با توجه به ارزش و جایگاه مهم آثار وابنیه تاریخی دفاع از آنها امری لازم و ضروری به نظر می رسد.

امروزه با گسترش دامنه ارتباطات و تهددهای فرهنگی در جهان ، بیش از هر زمان ضرورت پرداختن به مقوله شناخت معماری و شهر سازی گذشته کشور ، مرمت، زندگی بخشی و اتفاده مجدد از آنها در تمامی ابعاد از جمله آموزشی و فرهنگی احساس می شود. هدف از این امر بنیادین ، مأنوس کردن تمامی اقشار جامعه از اوان کودکی با گونه ای احساس مسئولیت ، اترام و تعلق حاطر به پیشینه تاریخی – هنری خویش است.

از بعد اقتصادی بهره وری از آثار تاریخی ویژه در مکان های خاص ، در راستای اهداف اقتصادی به منظور ایجاد قطبهای جاذب ، از جمله سیاستهایی است که سالها در کشورهای پیشرفته دنیا مورد آزمایش قرار گرفته است. در کشور ما نیز تلفیق ابنیه و اثار هنری و تاریخی با طبیعت غنی کشور این امکان را صد چندان کرده است. و برنامه ریزیهای دقیق اقتصادی در مقیاس منطقه ای و ملی در زمینه جلب سیا حان از موضوعات قابل توجه است که بیانگر نقش خطیر و مهم آثار و ابنیه تاریخی و مرمت آنها می باشد.

طرح مرمت معماری

همان گونه که ذکر شد بنا بقع امامزاده صالح(ع) تصور می رود مربوط به قرن هفتم و یا هشتم هجری باشد. با توجه به کتیبه موجود در بنا هلاتکومیرزا رزند فتحعلی شاه در سال 1210 بانی تعمیرات و تزئینات آن شد و نقاشی ها و اصلاحات داخل حرم و احداث گنبد و کاشیکاری بنای بقعه به صورت امروزی در دوره قاجار بوده است. بنای لصلی بقعه شامل ساختمان چهارگوش بزرگ و مستحکمی با دیوارهای قظور است که فضای درونی آن قریب شش مترو نیم در شش مترو نیم وسعت دارد .وضع طاق ها نماها و شیوه ساختمان و پوشش آن می رساند که ابنیه قرن هفتم یا هشتم هجری باشد.

با توجه به اینکه ساخت بقعه در زمانهای مختلف بوده است عملکرد ها و کاربردهای مختلفی نیز بطور ارگانیک در اطرا آن از قبیل تکیه، مسجد، حمام و بازار تجریش از لحاظ روابط کالبدی بسیار غنی و منسجم هستندو

مقبره امامزاده صالح در تهران قدیم در مجاور میدان تجریش و پل تجریش(معروف به پل رومی) بود که به صورت طبیعی در رابطه با بازار تجریش شکل گرفته اند که به صورت مفصلی بین مرکز تهران و تجریش عمل می کرده اند.

در مورد مجموعه امامزاده صالح (ع) که در رابطه با تکیه امامزاده و بازار تجریش می باشد وجود واحدهای کوچک تجاری بازار با مساحت کم در بازار که در مسیر دسترس از بازار به امامزاده صالح(ع) قرار دارندسبب شده است هنگام ورود به صحن مقبره احساس وارد شدن به یک فضای بزرگ و گشایش فضای مختلف دسترسی به مقبره باعث جذابیت زیادی در مورد این فضا شده است.

از جمله مسائلی که بقعه امامزاده صالح(ع) را تحت الشعاع خود قرار داده است گسترش بیروییه همودی فضاهای اطراف امامزاده است. در قسمت نهایی یک سر واحدهای تجاری در مجاورت تکیه امامزاده شکل گرفته اند که دارای ارتفاع بیشتری نسبت به بنای امامزاده هستند و نیز مسجد همت در سمت غربی امامزاده .

با توجه به نکات و مسائل فوق می توان اهداف کلی طرح مرمت را در مقیاس طراحی شهری مشخص نمود.مهمترین اصلی که رعایت ”ن در طراحی هر فضایی الزامی به نظر می رسد ،پیروی از ریتم موجود در مجموعه است و به همین علت در طراحی فضای جدید این مسأله در اولویت قرار گرفته است ، تبعیت از ریتم مجموعه که بصورت طبیعی و در طول زمان شکل گرفته است و با وجه به چهار چوب کلی طراحی در مقیاس طراحی شهری سسعی شده که این ریتم توسعه یابد.

از سوی دیگر فضاهای مجاور بقعه از لحاظ ارتفاع محیط بر صحن و بقعه هستند به طوری که از خیابان ولی عصر فقط گنبد شلجمی بقعه و آن هم به سختی دیده می شود. در طرح مرمت با توجه به عملکرد و مرکزیت صحن مقبره در رابطه با مجموعه ، علاوه بر حفظ مرکزیت سعی در ایجاد گشایش فضایی در میدان تجریش و رهایی میدان از شلوغی بیش از حد ناشی از ترمینال اتوبوس ها و پارکینگ اتومبیل ها شده و فضاهای ساخته شده حتی المقدار جلوی دید آن را نگرند . در طرح مرمت امامزاده صالح(ع) در مقیاس شهری سه محور ورود برای مجموعه امامزاده صالح (ع) از سمت شمال و شمال غربی و غرب مجموعه در نظر گرفته شده است.

این محورها در قسمت غرب امامزاده صالح(ع) تلاقی کرده و یک فضای تقسیم در اینجا شکل می گیرد که از آنجا به کل مجمجعه و فضاهای امامزاده صالح قابلیت دسترسی وجود دارد. در محور ورودی غربی قبل از فضای تقسیم یک بازار روز به صورت ثابت در نظر گرفته شده است و به دلیل آن این است که در میدان تجریش اغلب اوقات شاهد تشکیل بازارهای خیریه (بصورت موقت) می باشیم و این بازارها اغلب در ضلع شمالی میدان تجریش شکل می گیرند و جلوی دید افراد پیاده به امام زاده را می گیرند. برای ساماندهی به این بازارها ، این بازار به محور غربی منتقل و به صورت بازاری ثابت در آمده است. همچنین برای رهایی از آلودگی ناشی از پارکینگ ها این میدان به فضای سبز تبدیل شده است و پارکینگ اتوبوس های واحد به قسمت شمالی میدان تجریش بین خیابان های ثبت و ارم منتقل شده است وبرای پارکینگ اتوموبیل ها نیز در قسمت جنوبی میدان در نظر گرفته شده است که دسترسی به آن از طریق خیابان دربندی صورت می پذیرد تا شلوغی و آلودگی میدان تجریش تا حدودی مرتفع گردد.

به دلیل علاقه زیاد زایران ایرانی و خارجی برای زیارت عتبات عالیات ،امامزاده صالح(ع) نیز از این قاعده مستسنی نمی باشد. و با خیل علاقمندان و زائران موجه می باشد که برای جوابگویی به نیازهای آنها فضاهایی مانند مجموعه فرهنگی ،کتابخانه، و سرخانه سنتی در قسمت جنوب . جنوب شرقی بنای بقعه و نیز یک زائر سرا برای اقامت زائران مسافر در قسمت غربی بنای امامزاده صالح(ع) در نظر گرفته شده است.

در بررسی امامزاده صالح (ع) می توان به تغییراتی در فضاها و عناصر بنا پی برد. که علت عمده آن نیز به گسترش فضا به دلیل افزایش زیارت کنندگان امامزاده می باشد. در یررسی مقدماتی در رابطه با طرح مرمت در مقیاس مصالح و عناصر باید در ابتدا به مسأله تجهیزات و تأسیسات اشاره نمود. یک بنای قدیمی ، در رابطه با شرایط و ویژگی تکنولوژیک زمان خودش جوابگوی مسأئل مختلفی می باشد. بدیهی است که بعد از طی یک دوره زمانی مسأئلی مثل آبرسانی، روشنایی، تهویه و سیستم زهکشی و …..  راه حلهایی مختلفی پیدا می کنند. در این مورد می توان به چند نمونه مختلف اشاره کرد مثلکولری که در بنا وجود دارد و به برودت هوا در تابستان کمک می کند که میزان رطوبت ناشی از همین کولر می تواند منجر به آسیب دیدگی فضای داخلی شود.

سیستم آبرسانی مقبره به یک شیر آب و یک آب سرد کن در کنار حوض واقع در حیاط امامزاده و همچنین شیرهای آب موجود در دستشوئی ها که در ضلع جنوب غربی محوطه در داخل یک کوچه که دسترسی به این سرویس ها نیز از طریق این کوچه صورت می گیرد خلاصه می شود که از شیرهای موجود برای دستشدئی و وضو و آشامیدن و …… استفاده می شود. با توجه به طراحی مطلوب مکان و تعداد دستشوئی ها هیچ گونه مشکل و تراکمی در رابطه با استفاده از آنها وجود ندارد. سیستم دفع آبهای سطح الارضی نیز منحصر به جوی های آبی می شود که در محوطه وجود دارند و به دلیل صخره ای بودن زمین محل آبهای سطحی از طریق این جوی های آب صورت می گیرد و نمی توان از چاه استفاده کرد و در فصل بارندگی به نظر می رسد که جوابگوی آبهایی که از طریق ریزش برف و باران حاصل می شود و نمی باشدو جاری بودن آب در این مواقع در سطح صحن و عدم زیرسازی و شیب بندی می تواند آسیبهایجدی به بقعه وارد می کند.برای دفع آبهای تحت الارضی محل و با توجه به مستعد بودن محل برای سیل به دلیل وجود مسیل در نزدیکی امامزاده تدبیری که اخیراً اندیشه شده است کانال کشی و زهکشی موطه است که در تمامی محوطه صورت گرفته است که از این کانال ها برای دفع آبهای سطح الارضی نیز می تو.ان استفاده کرد.(وجود حمام وتکیه تجریش در قسمت شمالی بنای امامزاده که در سطح بالاتری نسبت به امامزاده قرار دارند و سیستم استفاده از چاه برای دفع فاضلاب و آب و آنها به دلیل صخره ای بودن زمین جوابگو نمی باشد امر استفاده از زهکشی را حیاتی تر می گرداندو)

در رابطه با موارد فوق ، برای سیستم دفع آبهای سطح الارضی و تحت الارضی و فاضلاب سرویسها استفاده از سیستم زهکشی بسیار مفید و مثمرثمر می باشد. در مورد مسأله تهویه مطبوع راه حل پیشنهادی استفاده از تأشسیسات مرکزی می باشد. در همین رابطه استفاده از زیر زمین امامزاده به عنوان مرکز کنترل تأسیسات در نظر گرفته شده است. همچنین در مورد روشنایی، نیز استفاده از روشنایی غیر مستقیم پیشنهادی می شود تاعدم رویت مستیم منابع نور، به حفظ حالت اصیل و قدیمی فضای داخلی بنا کمک کند.

در مورد آبروهای پشت بام بنای امامزاده نیز با حذف آنها، چند راه حل پیشنهاد می شود. اول رعایت سیستم سنتی ناودان که آب را از بالا به مجموعه های آب و به کانالها هدلیت نماید، دوم سیستم قدیمی جاری شدن آب از طریق سطح ، سومین راه حل استفاده از لوله های از جنس مناسب(مثل پلاستیک سخت) و با مقطع مناسب می باشد. سیستم اول با توجه به ریزش آب از بالا جندان خوشایند نمی باشد و هم النون در بناهای قدیمی منسوخ شده است. سیسیتم جاری شدن آب از سطح نما، اگر چه در بعضی از بناهای قدیمی رایج است ولی پدیدهای فرساینده و مخرب و باعث فرسایش شدید مصالح می شود. استفاده از لوله های پلاستیکی سخت به لحاظ شکل و فرم بسیار بهتر بوده و دراکثر طرحهای مرمتی توصیه می شود. البته باید توجه کرد که آب روهای مذکور از یک جهت دارای نقطه ضعف مشترکی با آب روهای حلبی هستند و آن آسیب پذیری آن در نزدیک سطح زمین و محل تخلیه آب می باشد. با توجه به نکات فوق الذکر ،راه حل پیشنهادی در طرح مرمت ،تغییر سیستم شبی بندی شیب بام ینا و حل مسأله آب روها از طریق لوله های ایجاد شده در داخل بنا می باشد. برای تأکید بر سیستم قدیمی تخلیه آب باران می توان ناودانی از مصالح شفاف به صورت فرمکال(ظاهری) در محل ناودانها نصب کرد.

پاک سازی سبکی(آناستیلوز)

مسأله دیگری که باید به آن توجه کرد ، بررسی و مطالعه در زمینه مرمت ها ی انجام شده در دوره های قبل است. از سویی می توان در مقیاس مصالح و عناصر به نمونه های برخورد کرد که بدون هیچ گو.نه هماهنگی . و رعایت اصول منطقی جایگزین مصالح و عناصر اصلی بنا شده اند. از سوی دیگر در ساختمان امامزاده عدم رعایت اصول معماری دیده می شود.

در زمینه کف سازی کف موجود در محوطه امامازاده صالح (ع) از نمونه مرمتهایی است که هیچ گونه اصل منطقی در استفاده از مصالیح در آن بکار نرفته است. در قسمتی از موزاییک ، برای کف ساز استفاده شده اسعت(در قسمت ورودی شرقی) و در سایر نقاط از بتن برای کف سازی استفاده شده است و کف موجود ،کلاً از لحاظ مصالح و چه از لحاظ رعایت اصول زیباشناسی ، به گونهای ناهماهنگ با معماری مقبره ساخته شده است. گویی که کف محوطه برای اتومبیل ها در نظر گرفته شده و اصولاً به این نکته که محوطه امامزاده برای زائرین طراحی گردیده توجهی نشده است. و همین کف بتنی با جوی آب موجود در آن (بدون هیچگونه لبه و اختلاف سطحی) در موقع بارندگی (بارش برف و باران) نی تواند سبب مخاطراتی برای زائرین از قبیل خطر سر خوردن و عواقب بعدی را به دنبال داشته باشد. و در این زمینه پیشنهاد می شود از یک ک مناسب برای راه رفتن روی آن متناسب با معماری بنای امامزاده استفاده شود. در مورد سنگ کاری هم مسأله فوق الذکر به طرز دیگری به چشم می خورد. ازاره های آسیب دیده سنگی به غلط ترین شکل ممکن مرمت و شکافها با سیمان پر گشته اند.

قسمتی از بندکشیهایی که جدیداً صورت گرفته است سیمانی است و با سایر بند کشی ها ناهماهنگ می باشد که سبب ناهماهنگی در فرم گردیده و از سویی ملات سیمان برای بند کشی مناسب نمی باشد . زیرا بندکشی با سیمان دارای تخلخل زیادی می باشد در مقایسه با یندکشی با ملات.

در مورد کاشی کاری لازم به توضیح است که میزان رطویت بالایی که در درون مصالح تشکیل دهنده پیکره بنا وجود دارند بعلاوه رطوبت موجود در خاک، باعث ضعف عمومی در چسبندگی کاشی ها و ریزش آنها گردیده است و کاشی کاری ها و آجر کار های صورت گرفته در مرمتهایی بعدی به صورت موضعی و بدون رفع عللی صورت گرفته است که موجب آسیب دیدگی بنا می شوند.

در مورد مرمت معماری ساختمان تمام فعالیتهایی که تاکنون صورت گرفته با همانگی با بنای بقعه صورت گرفته است (مثل احداث ایوان، مرمت خرابیهای صحن مطهر و نوسازی گنبد). اما اخیراً آستان امامزاده صالح اقدام بع ممت و اضافه کردن بخشهایی به بنای بقعه نموده است که در آن هیچ گونه هماهنگی با حفظ اصالت و افتادگی بنای امامزاده صالح مشاهده نمی شود.(از قبیل اضافه نمودن دو مناره فلزی که ر تضاد کامل با بنا چه بعه لحاظ ارتفاع و فرم و چه به لحاظ مصالح می باشد و همچنین زدن گنبدی دیگر بر روی گنبد شلجمی قدیمی که یکی از زیباتریت گنبدهای در ونوع خود می باشد که قسمتی از آن تخریب شده است.) در مورد این گونه مرمت ها پیشنهاد می شود که اولاً این مناره به هیچ عنوان به بنای امامزاده افزوده و متصل نگردد تا اصالت بنا حفظ گردد و در مورد گنبد شلجمی امامزاده پیشنهاد می شود که این گنبد به صورت اصولی و منطقی ازسازی و مرمت شود.

با توجه به گسترش جمعیت ومیل و اشتیاق روزافزون توده مردم به زیارت حضرت صالح (ع) و با توجه به اینکه فضای موجود پاسخگوی زوا در مواع خاص نیست، گسترش فضای زیارتب شامل بزرگتر نمودن پلان ساختمان تاحدوی که اصالت و زیبایی بنای امامزاده از بین نبرد، هیچ گونه مشکلی ندارد.

در بناهای تاریخی فضای باز و ساخته شده همواره مکمل یکدیگر و دارای تناسبات سنجیده بوده اند و فضای باز جزء لاینفک فضای فیزیکی محسوب می شده است. در زمان طراحی مجدد و تعمیر بنا به این نکته توجه شود. محوطه سازی ابنیه قدیمی در هر اقلیمی الگو ویژه خود را دارد و امروزه نیز ضروری است که از همان الگوهای قدیمی و سنتی در محوطه سازی و کف سازی استفاده گردد تا ارتباط بین فضای گذر و فضای سبز و آب به عنوان مکمل فضای زیستی ، حفظ گردد.

بررسی آسیب دیدگیهای ناشی از رطوبت

همان گونه که قبلاً اشاره شد رطوبت و پدیده های ناشی از حضور اشکال مختلف آن یکی از عوامل عمده فرسایش در مصالح می باشد. رطوبت به چهر طریق می تواند در مصالح یک ساختمان حور یابد: ثقلی ، موئینگی، تعرق و فار ناشی از وزش باد. حضور طوبت دئر مصالح نیز به نوبه مخود منجر به آسیب رسانی به آنها به دوشکل فیزیکی و شیمیایی خواهد شد. فقدان و نبودن لایه های ضد رطوبت و طراحی صحیح جزییات در مقبره ، منجر به نفوذ رطوبت به دورون پیکره بنا و بالتبع فرسایش مصالح شده است.

رطوبت به شکل ثقلی عمدتاً ناشی از بارندگی (ریزش برف و باران) می باشد و با توجه به فقدان لایه رطوبت ب روی گنبد مقبره یکی از عمده ترین پدیده های فرساینده گنبد می باشد همچنین فقدان لایه اقی ضد رطوبت در بشت بام مقبره می تواند آسیب های جدی به بنا وارد کند به این صورت که آب ناشی از ریزش برف و باران می تواند به راحتی به دورن پیکره بنا نفوذ کرده و بع علت وجود هسته آجری و خشتی در دیواره های مقبره ، در بعضی نقاط به تدریج مسیرهایی باز کرده و بتواند به صورت جریان آب به داخل پیکره مقبره نفوذ یابد و باعث خرابی و ریزش کاشی های دیوار ها گردد و بخشی از این رطوبت به صورت رطوبت جذبی تا مدت های مدیدی درون مصالح باقی مانده ، سبب تخریب آنها شود و این رطوبت دایم باعث ست شدن چسبندگی خارجی . پیوستگی داخل اندوده ها گردد و از سوی دیگر تبخیر رطوبت موجود تبلور نمکهای محلول وتشکل شوره گردد.

شکل دیگری از نفوذ رطوبت را که می توان ذکر کرد در شرایطی پیش می آید که آب ابران بر سطح نما جاری شود. مکش موئینگی مصالح تشکیل دهنده نما و وزش باد باعث می شود که میزان قابل توجهی از این رطوبت و آب به وسیه نما جذب گردد. باید توجه داشت که ریزش باران به صورت رگبار چندان اهمیتی ندارد بلکه ریزش باران به ودت زیاد و حتی با شدت خیلی کم می تواند از لحاظ افزایش میزان رطوبت به نحو بسیار موثری عمل کند. این شکل از رطوبت و نفوذ آن به نما به سهم خود منجر به خسارت دیدگی فیزیکی و شیمیایی مصالح می شود. در رابطه با ملاتها و دوغاب ، افزایش میزان رطوبت در بعضی از نقاط مقبره باعث سست شدن پیوستگی داخلی دوغاب ها و ملاتها و از یک سو و از سوی دیگر سست شدن چسبندگی خارجی آنها شده است(مثل کنده شدن کاشی ها و سنگ ازاره نما) و هنگام روند تبخیر بسته به جهت تبخیر در سطح نما شاهد تشکیل شوره خواهیم بود و بسته به نوع نمکهای که به شوره ها کل می دهند و میزان ازایش حجم ناشی از تبلور آنها، امکان آسیب دیدگی زیاد می شودو مسأله مهم دیگر تفاوت در تغییر ابعاد ناشی از ازدیاد میزان رطوبت بین مصالح مجاور هم می باشد که این مسأله باعث ضعف فیزیکی در چسبندگی خارجی شده و حرکت ناشی از این تغییر ابعاد به نوبه خود سبب ریزش کاشی ها می شود. در مورد مرمت کاشی های افتاده و یا کاشی هایی که در مرمت انجام شده در دوره های فبلی با دوغاب سیمان نصب گشته اند ، استفاده از دوغاب ماسه آهک منطقی تر به نظر می رسد علت این مر این است که در صورت تراکم بسیار زیاد دوغاب در مسأله تبخیر اختلال به وجود آمده وامکان تشکیل نهان شوره زیاد شده که خود این مسأله منجر به تبلور و انبساط نمکها در زیر سطح دوغاب یا ملات خواهد شد در این حالت خصوصاً در رابطه با دوغاب چسبندگی بین دوغاب و ملات پشت آن تضعیف شده و این مسأله به نوبه خود منجر به کنده شدن دوغاب . کاشی چسبیده به آن خواهد شد. از سوی دیگر از لحاظ سازه ای مناسب تر آن است که ملات ضعیف تر از مصالحی باشد که آنها را به هم متصل می کند. نتیجه اینکه در مورد کلیه بندکشی ها و ملاتها و همچنین کاشی کاری ها که نیاز به مرمت دارند بهتر است از ماسه آهک استفاده گردد علاوه بر خاصیت ارتجاعی مناسب در مورد فرآورده های آهکی میزان مناسب تخلخل این فرآورده در مقایسه با فرآورده های سیمانی را می توان بعه عنوان عامل موثری در جهت مقابله با مسأیل ناشی از رطوبت و تبخیر به حساب آورد.

شکل دیگر نفوذ رطوبت به صورت موئینگی می باشد. با توجه به فقدان یک سیستم ضد رطوبت افقی در دیواره ها و کف ها ، چه بصورت خشکه چینی و چه بصورت لایه افقی ضد رطوبت ، این مسأله روشن تر می شد .از سوی دیگر در گذشته با توجه  به نبود بک سیستم زهکشی در اطراف مقبره میزان بسیار بالای از رطوبت در یر پیکره مقبره وجود دارد که این مسأله نی به نوبه خود منجر به ایجاد نشست هایی در دیواره های مقبره خواهد شد که این معضل با زهکشی اطراف مقبره توسط میئواین آستان امامزاده بر طرف شده است و علاوه بر این باید با ایجاد یک سیستم ضد رطوبت افقی با مسائل فوق مقابله کرد.برای ایجاد لایه ضد رطوبت افقی می توان به سیستم قدیمی برداشتن یک لایه از آجرهای دیوار در یک فاصله محدود و نصب لایه افقی ضد رطوبت و ادامه این عمل تا ایجاد کامل یک لایه ضد رطوبت در طول دیوار اشاره کرد که البتهسیستم مذکور در کارهای مرمتی منسوخ شده و بیشتر از یکی از سه سیستم الکترواسمزی، اینسریتنگ، وتزیرق (اینجکشن) استفاده می شود. در رابطه با مقبره با توجه به مرمت استحکامی و عبور شناژهای قایم از دیوارها استفاده از سیستم تزریقیمناسب تر به نظر می رسد.

در انتها باید به رطبت ناشی از تعرق اشاره کرد. منشاء این رطوبت رطوبت ناشی از استفاده از کولرهای آبی موجود درفضای داخلی می باشد که به داخل دیواره بنا و پیکه بنا نفوذ می کند که بخارهای موجود در فضا را علاوه بر رطوبت خود کولر بصورت مایع در می آورد.

رطوبت ناشی از تعرق بع علاوه رطوبت ناشی از موئینگی و ریزش برف و باران منابع عمده رطوبت محبوس در پیکره بنا را تشکیل می دهند. مقابله با رطوبتنحبوس را می توان یکی از مسائل مبرم طرح مرمت غنی دانست.

راه حل متداول در کشورهای غربی ؤایجاد کانالهلی است که به فضلی آزاد راه داشته باشد. این راه حل در صورتی که میزان رطوبت و بارندگی (مانند کشورهای غربی) بسیار بالا باشد اجتناب پذیر است. راه حل پیشنهادی در رابطه با مقبره عبارت است از در نظر گرفتن متن فضاهایی برای نصب لوله هایی از جنس پلاستیک سخت می باشد، هنگام مرمت ایتحکامی و تخریب بخشی از دیوارها برا تعبیه شناژهای افقی و عمودی فضاهایی را هخ می توان برا ینصب این لوله ها در نظر گرفت . این لوله ها باید مشبک بوده و اطراف آنها راشن و ماه ریخت، البته برای جلوگیری از ریخته شدن مصالح ریزدانه به داخل لوله های مشبک می توان روی آنها را با توده ای سیمی گالوانیزه پوشاند. .

البته در طرح این سیستم لوله های به طور افقی در کف و کنار دیوارهای اصلی در نظر گرفته شده است . مهمترین مزیت این روش را می توان هزینه کم آن دانست البته در شرایطی که با میزان بسیا بالای از رطوبت موجه باشیم ممکن است این روش نتواند از عهدا مقابله با رطوبا برآید . برای رفع این نقطه ضعف در نقاطی که لوله های اصلی تهویه به پشت بام وو هوای آزاد راه دارد هواکش برقی تعبیه شده است. از سوی دیگر در نقاط مختلف پیکره بنا یک سری سنسورهای رطوبتی نصب خواهد شد در صورتی که میزان رطوبت از حد مورد نظر بالاتر برود این سنسورها به هواکشهای برقی فرمان داده و آنها را به کار می اندازند ، بعد از رسیدن میزان رطوبت به حد مورد نظر مجدداً با فرمان سنسورها حرکت هواکش ها متوقف خواهد شد.

طرح مرمت استحکامی

دیواره ای مقبره امامزاده صالح(ع) دارای هسته خشتی می باد.(در قسمت ضریح) دلیل این امر را می توا صرفه جویی در هزینه احداث بنا دانست. نکته مهم دیگر ضخامت زیاد دیوارها در مقبره می باشد. در فضای مرکزی مقبره مدفن امامزاده صالح (ع) ضخامت دیوارها به دو متر ونیم می رسد. اگر بار قایم وارد به دیوارها به تنهایی منظور شود دیوار با ضخامت کمتر می تواند پاسخگو باشد. اما مسأله اصلی مقابله با نیروهای افقی است. در حقیقت وزن زیاد یک دیوار ضخیم می تواند جوابگوی نیروهای لفقی باشد . مسأله فوقالذکر از عمده ترین دلایل وجود دیوارهای ضخیم در بناهای قدیمی است. از سوی دیگر ساختن تمتمی دیوار با آجر هزینه ساخت را بسیار بالا می برد. و نتیجتاً دیوارهای فضای مرکزی دارای هسته خشتی هستند. هسته خشتی موجود در دیوارهای مقبره امامزاده صالح (ع) از لحاظ فراهم کردن فضای مورد نیاز برای عناصر تقویتی در رابطه با مرمت استحکمی و کانالهای مورد نیاز در رابطه با مسائل تجهیزاتی و تأسیساتی بسیار مفید به نظر می رسد. بیهی است که فرضیه وجود هسته خشتی را به عنوان یک مفهوم کلی در طرح مرمت مقبره در سطح عناصر و مصالح می توان در نظر داشت و عناصر تقویتی وغیره را با در نظر گرفتن آن طراحی کرد. البته در حد یک ایده کلی زیرا مشخص کردن وضعیت  دقیق این هسته خشت در رابطه با هر نقطه از پیکره مقبره محتاج بررسی بوده و بعد از برداشتن آجرها در هر قسمت از دیوارهای مقبره می توان وضعیت دقیق آنرا مشخص کرده و به طراحی عناصر تقویتی در آن قسمت پرداخت. نکته دیگر که باید به آن اشاره کرد اثرات زلزله بر بناهایی است که دارای هسته خشتی هتند.  یک دیوار با هسته خشتی در وسط آن در حقیقت از پنج لایه تشکیل می شود وجود لایه های مختلف منجر به استهلاک بیشتر امواج زلزله خواهد شد البته این مسأله را نمی توان به عنوان یک دلیل در رابطه با ساخت دیواره با هسته خشتی بیان کرد  زیرا به نظر می رسد که پی بردن به چنین مسألهای بیشتر از آنکه تجربی باشد نظر است.

در رابطه با مرمت استحکامی مقبره اولیمنکته ای که باید به آن اشاره کرد ایجاد سیستم زهکشی در اطراف مقبره می باشد. اثرات آبهای تحتالرضی در زیر شالوده ها می تواند بع عنوان عامل بالقوه ای در نظر گرفته شود که باعث نشست و جابجایی پی ها خواهد شد نتیجه اینکه ایجادسسیستم  زهکشی در اطراف مقبره را می توان به عنوان یکی ا زوظایف مبرم طرح مرمت استحکامی است که با تلاش آستان امامزاده صالح این سیستم در دورتادور مقبره ایجاد شده است.

بعد از تقویت پی ها در دو طرف دیواره مقبره پناژهای افقی در نظر گرفته شود که این روش به صرفه ترین و اقصاد  ترین روش برای تامین پیوستگی دیوارها د برابر نیروهای جانبی در سطح زمین دانست.

در رابطه با مرمت استحکامی عناصر فوقانی از قبیل گنبدها و قوسهاو ….. بهتر آن است که از قفها شروع کرده و همراه باتحلیل نیروها و یررسی چگونگی انتقال و تداوم آنها در پیکره مقبره به طرح هناصری پرداخت که هماهنگ با پیکره بنا به مقابله با این نیروها بپردازند. در مورد سقفها و گنبدها با ید تمامی لایه های خاک را برداشته شوند ، همزمان با آن می توان به برداشتن اندوده های داخلی در قسمتهای آسیب دیده اقدام نمود و اقدام بعدی پاک کردن و شستن نمک های موجود در ملاتها و آجرهای تشکیل دهنده سقفدر حد امکان است.

یکی دیگر از مخاطرات موجود رای سقف ترک خوردگی است که با توجه به شکل ترک خوردگی عمده ترین علت آن را می توان ناشی از بارگذاری نامتقارن دانست بدین معنی که مقدار زیادی ازآب ناشی از ریزش برف و باران  به علت فقدان لایه ضد رطوبت به دورن پیکره سقف نفوذ کرده ، سپس هنگام تابش آفتاب ، قسمت جنوبی گنبد، که رو به آفتاب است زودتر خشک شده در حالیکه قسمت شمالی گنبد هنوز میزان رطوبت به مقدار زیادی بالاست. اختلاف وزن ناشی از تفاوت در میزان رطوبت ، منجر به نوعی بارگذار نامتقارن شده و نتیجه یک ترک خوردگی افقی است.

در طرح استحکامی بعد از انجام مقدماتی پاک کردن از هرگونه مصالح زائد و شستن نمکها در سقف ابتدا روی آن یک لایه بتن مسطح ریخته شود ، بدیهی است که مسأله جوابگویی به نیروهای افقی نباید از نظر دور بماند و در کلیه عملیات بتن ریزی باد از سیمان ضد رطوببت سولفات استفاده کرد. در نقاطی از سقف که قدرت ملاتها از حد موردنظر کمتر است قبل از بتن ریزی آجرها را باید بوسیله میلگرد به هم دوخت . سر این میلگردها باید از قسمت خارجی سقف بیرون زده و به میلگردهای اصل در پوست بتنی با در نظر گرفتن شرایط گرداری متصل شوند. واضح است که در این حالت سقف اصلی فقط در نقش یک قالب بوده و حتی نیروهای ناشی از وزن خود را نیز به سقف بتنی منتقل خواهد کرد. در نقاطی که ملاتها در وضعیت بهتری قرار داردند بتن ریزی رو یسقف می تواند دارای ضخامت کمتری بوده واز میلگردها نمره کمتری جهت تسلیح آن استفاده کرد و هدف اصلی آن یکپارچه کردن سقف است.

از سوی دیگر استفاده از شناژهای قایم بتنی برای کمک به دیواره ها در برابر نیروهای جانبی ضروری به نظر می رسد که در صورت اتصال سقف اصلی به پوسته بتنی انتقال بخشی از بار ناشی از پوسته بتنی بر عهده پناژهای قایم خواهد بود.

در انتها باید به روش کلی پیشنهادی در مورد مرمت استحکامی دیوارها ی داخلی مقره اشاره کرد و در این رابطه کلاً دو حالت پیش می آید : اگر دیوار موضوع ممت از یک طرف آجری و از طرف دیگر خشتی باشد، این دیوار در قسمت خشتی بایدتراشیده شود و در آن قسمت دوباره دیوار آجری با ضخامت مناسب چیده شود. البته راه حل دیگر نیز ساخت دیواری بتنی است که می تواند دارای ضخامت کمتری باشد. این روش به حفظ پیوستگی کل دیوار هنگام وارد شدن نیروهای جانبی کمک خواهد کرد. از سوی دیگر در صورتی که اگر دیوا ر کلاً خشتی بود رعایت این مسأله در دو طرف آن ضروری می باشد.

مرمت بدنه: تعمیرات در، پنجره و …..

نمای ساختمان سنتی و قدسمی نیز به مرور زمان دستخوش فرسایش شود و پوسیدگی در بدنه سازی و روزن ها از قبیل در و پنجره بوجود می آید . از انجا کهوحدت کامل بنا بسته به اسن وحدت اجزاء است تعمیر بازگداندن وضع گذشته بنا با مطالعه و پژوهش کافیتاحدی که اصالت واقعی بنا و خطوط اصلی آن گم نشود ضروری است. این تعمیرات در بناهای خاص و ویژه باید با دقت بسیار انجام شود به این معنی که ما مجاز به تغیرات اساسی در نما نیستیمدرابنیه غیر ویژه و عمومی تر این اقدام با توجه به نوع مصالح و همخوانی و همسانی و هماهنگی و رعایت شیوه های سنتی که شاید بیشترین نقش را در نمای بنا دارند باید از نوع مصالح موجود بکار رفته در نما بنا ضمن تکرار الگوهای موجود استفاده کرد.

فهرست منابع:

2-آثار تاریخی تهران ،جلد اول، اماکن متبرکه، تألیف سید محمد تقی مصطفوی ، تنطیم و تصحیح، میر هاشم محدث، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی ،1361شمسی

3-بار زنده سازی بناها و شهرها تاریخی ، تألیف دکتر محمد منصور فلامکی ،انتشارات دانشگاه تهران، 1356 شمسی

4-بررسی مقدماتی درباره مسائل حفاظتی ،پنچ بنار تاریخی ایران، تألیف ام ای ویور، ترجمه کرامت الله افسر، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران،1356 شمسی

5-راهنمای بتن ساز ،تألیف احمد حامی ،چاپ سوم 1352 شمسی

6-دوازده درس مرمت، تألیف محمد حسن محبعلی، وزارت مسکن و شهر سازی، سازمان ملی زمین و مسکن، 1374

7-آشنایی با سلاسه پاکان امامزاده صالح(ع) تجریش و امامزاده قاسم (ع) شمیران ، تألی احمد موسوی، انتشارات تورنگ،1378

8-پایان نامه درسی بازسازی منطقه سیل زده تجریش،دانشجو خانم عطاالهی ،استاد راهنما دکتر محمد منصور فلامکی، دانشکده هنرهای زیبا.

ترکها معمولاً بر اثر عوامل متنعددی ایجاد می شوند که اینک به تعداد از آنها اشاره می شود.:

1.      ترک ناشی از نشست طبیعی ساختمان در زیمن

2.      ترک بر اثر نشست زمین در زیر پی های ساختمان

3.      ترک ناشی از خشک شدن لایه های ساختمان در زمان ساخت بنا و عوامل جوی در طول زمان

4.      ترک ناشی از جابه جایی ناگهانی لایه های زمین بر اثر عواملی مانند زمین لرزه وبادهای شدید

5.      ترک بر اثر کاهش یا افزایش بار وارد بر پی ها

6.      ترک براثر وارد آمدن نیروهای رانشی به بنا

7.      ترک ناشی از لرزشهای پیرامون بنا در اثر عوامل مانند ترافیک، انفجار، حفاری، وغیره

8.      ترک بر اثر تغییر فشار آبهای زیر زمینی و تغییر میزان رطوبت در بخش زیر پی ها

9.      ترک بر اثر تعبیه و فعالیت تأسیسات مدرن در داخل ساختمان قدیمی

10. ترک بر اثر احداث ساختمان بر روی بقایای بناهای سابق

11. ترک ناشی از کاهش تدریجی مقاومت وچسبندگی مصالح وملاتها به علت فرسودگی در طول زمان

12. ترک بر اثر ساخت و ساز جدید(الحاق) بدون توجه به پیوستگی و همبستگی سازه ای ساختمانهای قدیمی

1.9             ترک ناشی از نشست بعی ساختمان در زمین

در ابنیه تاریخیو قدیمی ساخت و ساز فشاری بر قشرها و لایه های زمین تحمیل کرده و این عمل تا زمانی ادامه یافته است که تعادلی نسبی بین بار وارده و عکس العمل و مقاومت زمین برقرار شده است . با توجه به اینکه دستاوردهای چشمگیر احداث پی در زمان حاضر در گذشته وجود نداشته است برای تعدیل نشستهای احتمالی آتی و همچنین پیشگیری از تأثیرات منفی آن در کل ساختمان اجبار اً بنا را در مقاطع زمانی مختلف اجرا می کردند.

2.8 ترک بر اثر نشست زمین در زیر پی های ساختمان

تغییرات حاصل بر اثر فشار آبهای زیر زمینی که بای مصارف روزانه و صنعتی مورد استفاده واقع می شود. یا ر مواقعی به وجود آمدن رطوبت در زیر پی ها (رسیدن رطوبت به رس زیر پی و عواقب طبیعی از آن) موجب ایجاد ترک در بنا می شود.

3.9             ترک ناشی از خشک شدن لایه های ساختمان در زمان ساخت بنا و عوامل جوی در طول زمان

در زمان احدا هر بنا رطوبتی طبیعی در ملات و سایر مصالح ساختمان وجود دارد. این رطوبت به مرور زمان از بین می رود و موجب ایجاد ترک در بنا می شود. از طرف دیگر بر اثر تغییر عوامل جوی(در فصول مختلف) و تغییرات جوی در گذر زمان (افزایش یا کاهش میزان رطوبت) نیز ترک پدیدار می شود. چنانچه می دانیم افزایش دما در فصول گرم(انبساط) و تقلیل دما در فصول سرد (انقباض) موجبتغیرات مدامی است که در زمینه سازی و تشدید بروز ترکهای ناشی از عوامل دیگر تأثیر مستقیم داردو یا خود باعث ایجاد ترک می شود.

4.8 ترک ناش از جابه جایی ناگهانی لایه های زمین

جابه جایی لایه های زمین بر اثر عوامل سریعی مانند زمین لره و بادهای شدید موجب ایجاد ترکهایی قابل توجه  در بناهای قدیمی می شود که گاه نیز به انفصال دوجداره می انجامد.

5.8 ترک بر اثر کاهش یا افزایش بار وارد بر پی ها

در ابنیه قدیمی فشاری عمل کردن بیشتر اجزاء و عناصر بار بر ساختمان تعادلی را در بار گذاری ایجاد می کند. این تعادل تمام نیروهای رانشی و فشاری را خنثی و بار ساختمان را به صورت صحیح از مرکز ثقل پایه ها و دیوارها به زمین منتقل می کند. هر گونه تغییر در بارگذاری(کم با زیاد کردن) در این تعادل اختلال ایجاد می کند و در نتیجه ساختمان دچار ضایعات و ترکهای شدید می شود.

برای مثال اگر نیروی فشاری ار قایم گادسته ها از کناره های ایوانها حذف شود(بر اثر تخریب گلدسته یا بار بر زنده می شود و موجب رانش پایه ها می گردد مانند سردر ورودی مسجد جامع ورامین.

مثال دیگر را می توان در ساختمانهای کاخ مرمر تهران جستجو کرد که دلیل انتقال بار اضافی سقف حفاظتی بر روی دیوارهای جانبی فشار زیادی در این دیوارها ایجاد و موجب بروز ترک و خورد شد لبه های سنگ مرمر شده است. نتیجه میگریم که در بناهای قدیمی تغییراتی از قبیل افزودن و یا کم کردن حجمی از بنا باید با مطالعات قبلی و پیش بینی ها و محاسبات دقیق فنی همراه باشد تا به تنشهای بعدی دامن نزند.

6.8 ترک بر اثر وترد آمدن نیروهای رانشی به بنا

همان طور که قبلاً ذکر شد ، اجزاء بنای قدیمی اکثراً به صورت فشاری عمل می کنند وتمام نیروهای رانشی توسط نیروهای فشاری خنثی شده به زمین انتقال می یابد. چنانچه نیرویی بدون در نظر گرفتن تعادل بنا در جهت مختلف به آن وارد گردد خود به خود تعادل موجود را در ساختمان ب هم می ریزد و در نتیجه ترکها و جابه جایی ها ظاهر می گردند.

7.8 ترک ناشی از لرزشهای پیرامون بنا بر اثر عواملی مانند ترافیک، انفجار، حفاری و غیره

ابنیه قدیمی با توجه به زمان ساخت ،در بستر طبیعی زمان و مکان خود به زندگی ادامه می دهند وهر عامل خارجی مانند احداث خیابان ها ودر نتیجه ایجاد ترافیک سنگین همراه با صدا و لرش همچنین سایر عوامل مانند احداث کارخانه ها و کارگاها ،انفجارها و عملیات حفاری ، در تعادل طبیعی بنا که اجزاء آن به صورت فشاری عمل می کنند اختلال ایجاد میکنند. باید در اطراف ابنیه تاریخی و قدیمی حریمهایی تعیین کرد تا از صدمات احتمالی فو به بنا های ارزشمند جلوگیری شود.

8.8             ترک بر اثر احداث ساختمان بر روی بقیای بناهای سابق

از آنجایی که پی های سازه های قدیمیبر اثر گذشت زمان و فرسایش تدریجی مصالح مقاومت خود را ازدست داده اند تحمل بار ساختمان جدید را ندارند و بار گذاری بلافاصله سبب خرد شدن لایه های پی ودرنتیجه موجب ناپایداری ظهور ترک در ساختمان جدید خواهد شد.

9.8 ترک بر اثر تغییر فشار آبهای زیر زمینی و تغییر میزان رطوبت در بخش زیر پی ها

چنانچه روشن است بناهای قدیمی در طول سالیان متمادی خود را با طبیعت مکان و فشارهای موجود در قشرهای زیرین پی هماهنگ کرده و بع تعادل رسیده اند. هر گونه تغییر در ایننظام تعادلی دو جانبه(کاهش فشار آب  یا افزایش ان ) موجب بروز اختلاتی در پی ها و در نتیجه کل ساختمان می شود که به صورت نشست و ایجاد ترک در ساختمان بروز می کد. بنابراین کنترل و ثابت نگه داشتن آبهای زیر زمینی تا حد امکان برای حفاظت بنا تاریخی ضروری است.

10.8 ترک بر اثر تعبیه و فعالیت تإسیسات مدرن در داخل ساختمان قدیمی

در بناهای قدیمی تأسیسات در خارج از بنا احداث مش یود و لوله کشی برای سرویسها و اأسیسات گرمایشی و سرما یشی  در داخل ساختمان وجود نداشت. اما اکنون به منظور احیای ابنیه قدیمی این تأسیسات  اجباراً به داخل بنا منتقل می شوند. در بیشتر این ابنیه به علت اجرای نادرست اینتأسیسات و در نتیجه نست آب از لوله ها و نفوذ آن به زیر پی ها نشست و ترک رخ می دهد. برای مثال یکی از پایه های رواق گونه مدرسه شهید مطهری که اخیراً بع آشپزخانه تغییر کاربری یافته است بر اثر نفوذ فاضلاب آشپزخانه کاملاً  نشست  کرده تااندازه ای که خطر فرو ریختن قرار گرفاته است. همچنین انتقال سرویس بهداشتی به داخل بنای کوشک در باغ هرندی کرمان(اخیراً به موزه تغییر عملکرد یافته است) موجب ایجاد رطوبت در بنا شد.

پس باید توجه داشت که مداخه در بناهای قدیمی و احداث تذسیسات جدید مشروط به رعایت اصولی خاص در طراحی با نگرشی ویژه به طبیعت بنای قدیمی است. مثلاً اگر بتوان کانالهای را به داخل ساختمان پیش بینی کرد و عایقکاری و زهکشی لازم را در ایم کانالها انجام داد می توان کلیه لوله های تذسیساتی را در آنها کار گذاشت تا بتوان ضمن کنترل و تعویض اجزاء فرسوده مانع از عوارض ناشی از نشت آب و غیره شد و نفوذ اتفاقی آب را به چاهای فاضلاب هدایت کرد.

1.1.8 ترک ناشی از کاهش تدریجی مقاومت و چسبندگی مصالح و ملاتها به علت فرسودگی در طول زمان

فرسودگی و کهولت ابنیه همراه با عوامل جوی تأثیرات مستقیم و عوارض منفی برای ساختمنها در پی دارد. میزان تأثیر عوامل جوی از قبل تغییرات دما و رطوبت بستگی به نوع مصالح مورد استفاده در بنا دارد. اجتماع این دو عامل در مقاومت بنا را در برابر نیروهای وارده تقلیل می دهد و بروز ترک یکی از عوارض آن است. بنا قدیمی باید به طور مداوم مورد مراقبت قرار گیرد. به خصوص پوششهای بنا که مستقیماً در معرض عوامل جوی قرار دارند. برا مثال سقفی که تزئینات گچی وغیره دارد با ملات به توفال متصل است و این ملات تمامی بار سقف تزئین شده را به صورت معلق نگه می دارد. بر اثر اضمحلال این ملات چسبنگی بین سقف و توفال از بین می رود و ضمن بروز ترک و تغییر شکل سقف ریزش می کند.

12.8         ترک بر اثر ساخت و ساز (الحاق) بدون توجه به پیوستگی و همبستگی سازه ای ساختمانهای قدیمی

با توجه به اینکهخ بناهای قدیمی دارای انسجام سازه ای و همچنین همبسنگی درترکیب و ساختار خود هستند. هر نوع دخل وتصرف در بنا که بی توجه به این اصول سازه ای و ترکیبی وبدون مطالعه انجام گیرد مسلماً ضایعاتی را ایجاد می کند که یکی از آنها ایجاد ترک و جابه جایی در اسکلت بناست.

13.8 فشارهای وارده و ترکها

در شکل 1 ترکهایی را که به صورت همود بر صفحه دیوار مشاهده می شوند معمولاً معلول فشارهای وارده یا فشار حاصل ار تاقیها و یافشارهای حاصل از فعل و انفعالات خود زمین اند. اگر پی مستعد نشست باشد این فشار ها ممکن است باعث چرخش شوند. از طرفی حتی امکان دارد ترکهای افقی نیز بر اثر ایم فشارها ایجاد شوند و این درست زمانی اتفاق می افتد که دیوار بر اثر استقامت زمین از دو جانب شکم داده و باعث فلج شدن آن بخش خاص و آن برش از دیوار شده باشد.

در دیوارهای پشتیبان(پشبندها) معمولاً در بخش پر دیوار ترکهای افقی وجود دارند ولی قابل رؤیت نسیتند. اگر تغییر فشارهای واده در طول دیواری همگن نباشد در نوع انحراف طولی تغیر پدید می آید و در نتیجه ترکهای عمودی به وجود می اید. نیروها و فشارهای متمرکز که بر اثر وجود تیرهای سقفحاصل می شوند، ممکناست یکی از عوامل ایجاد ترکهای مایل و گاه متمایل به قایم باشد.هرگاه نروهای متمرکز با مقاومت قابل توجه زمین مواجه شموند، شاهد بروز ترکهای افقی نیز خواهیم بود.

1.13.8 ترک در دیوار های منحنی

در این نوع دیوارها ترکها خیلی بیشتر از دیوارهای صاف هستند زیرا فشارهای عمودی در جداره با تنشهای کششی همراهند(شکل 2)

2.13.8 ترک در نقاط اتصال دیوارها

نقاط اتصال در کنج به صورت l یاt و…. به صورت فاحشی تحت تأثیر نیروهای متمرکز قرار می گیرندو اگجر اتصال به خوبی تنجام نشده باشد امکان ایجادترک و انفصال بسیار زیاد است.

نشستهای غیر همگن لاه های مختلف زمین خود از دلایل بروز ترک و یا چزخشهای شدیدندکه معمولاتً در گوشه ها و کنجهای اتصالی بروز می کنند.

3.13.8 ترک در جداره ها و دیوا ره های پر باز شو (پنجره و در)

وجود بازشوها در دیوار ، جز افزایش نیروهای فشاری در بخشهای اطراف و حواشی باز شو ،باعث تشکیل و پخش شبکه نیروهای کششی و فشاری خاص می شود که معمولاً بع انفصال قسمتی فوقانی از دیوار می انجامد(شکلهای 3-6)

درنمادهایی که تعداد بازشوها بیشتر باشد بر اثر نشست پیها تعداد ترکها افزایش می یابد(شکل 7) واین ترکها در نقاط ضعف بیشتر مشهودند.

14.8 سازه بنا و رابطه آن با ترکها

سازه یک بنا در مجموع خیلی پیچیده تر از عناصری است که تابه حال در مورد انها صحبت شده است. ایجاد و روند رشد ترکها معمولاً نتأثر از مسائل مختلفی است.

وجود بازشو و خلاً حاصل از محفظه راه پله ها به نوبه خود در پخش نیروها ومیزان استحکام و انسجام د رحجم بنا مؤثر هستند. تنها از طریق مطالعه دقیق این ارتباطات و وابستگی نیارشی در سطح بناست که می توان به ریشه ترکها در بنا پی برد.

برای مثال در شکل 8 افزایش بار وارده موجب ضعف و ایجاد اختلال در وضع ستون شده است. همچنین دیوار نهای با تورم خود ضعف سازه را اشدید کرده است.

در بناهای تاریخی و سنتی براثر نیروهای رانشی و یا نشستها ، زلزله و….. شکستهایی در بنا ایجاد می شود. همان طور که در پیش ذکر شد این شکستها دارای علل گوناگون هستند که پس از بررسی و شناسایی عوامل مخ – یعنی همان مهمترین بخش که تشخیص دلایل بروز عارضه است به طراحی و اجرای درمان ضایعه  می پردازم . درنتیجه این عمل باید همبستگی اولیه به بنا بازگردد و کلیه نیروهای که در نظام تعادلی سازه بنا سهیم بوده اند . مجدداً احیا شوند. اقدام مرمتی سازه ای و یکپارچه از ابزارهای نیل به این هدف است.

برای برقراری انسجام دوباره در بخشهای مختل بنا که از هم گسسته شده اند بهتکنیکها .، فنون و مصالحی نیاز است تاب توانیم به روشهای مرمتی و عملی این گسستگی و انفصال را خنثی کنیم و ارتباط مجدد بین اجزاء را تحکیم بخشیم. ابزار و مصالحی که امروزه به عنوان عناصر کششی در ساختمان کاربرددارد و می توانند نیروهای رانشی را خنثی کنند عبارت اند از: چوب، آهن، بتن، آرمه ،کابل ، میل مهار و غیره که هر یک از جنبه های خصوصیات مثبت و یا منفی دارند.

1.10         مصالح مورد استفاده برای خنثی کردن نیروهای رانشی

1.11    استفاده از چوب از لحاظ سرعت عمل و اجرا، سهولت دسترسی و هماهنگی با مصالح سنتی(ضریب انبساط نزدیک به ضریب انبساط این مصالح) مناسب است، اما به دلیل امکان پوسیدگی و ضعف اتصالات ،همچنین آسیب پذیری آن در مقابل موریانه مناسب نیست.

2.1.140 آهن

استفاده از آهن به دلیل ظرافت ابعاد و قدرت اتصال در مفاصل مناسب است، انبساط وانقباض شدید آن در مقابل گرما و سرما (ضریب انبساط متفاوت با مصالح سنتی) ضعف آن محسوب می شود.

3.1.10 بتون آرمه

این مصالح از لحاظ نوع و نحوه اتصالات و چگونگی انبساط و انقباض دارای امتیاز است ، اما به دلیل اشغال حجم زیاد و تأثیری منفی که درست به همین دلیل در بنای قدیمی می گذارد در بسیاری موارد قابل استفاده نیست.

4.1.10 کابل

از این ابزار بستن و نگهداری موقت استفاده می شود و به دلیل امکان سرعت عمل و همچنین امکان جابجایی سریع دارای امتیازاتی است. اما در  دارز مدت به دلیل انبساط و انقباض بسیا خود صدمات جبران ناپذیری بر بنا وارد می آورد.

5.1.10 میل مهار

میل مها ویژه ای با درجه انبساط و انقباض بسیار کم در بناهای که دارای ظرافت و تزئینات خاص باشند برای خنثی کردن نیروهای رانشی مورد استفاده واقع می شود.

2.10 روشهای گوناگون مهار نیروهای رانشی

اکنون شیوه های گوناگون برای دفع رانشها ، کلاف سطوح جانبی ومهار عناصر بنا را مورد ارزیابی قرار می دهیم.

1.2.10 آهن کشی

از این روش در قسمتهایی از بنا که به صورت خطی و مستقیم همل می کند و نیاز به مهار نیروهای رانشی دارد استفاده می شود، مانند سر در ایوانها و تاقها شبستانها(شکلهای 1 و 2)

در سقفهای چوبی که به صورت کشویی اجرا شده اند و در بخش زیرین آنها نقاشی وجود دارد و با کشویی چوبی دارای ارزش نگهداری است. طبق شکل 2 تسمه های فلزی تیر چوبی را یه آهن جدید مورد استفاده می بندن و کل سقف به صورت معلق با نیروهای جدید ستون آهنی عمل می کنند.

مراحل مختلف آهن کشی: برای رفع نیروهای رانشی در یک ایوان عمل آهن کشی (با استفاده از بتون، چوب و آهن) انجام می گیرد که مراحل اجرایی آن به شرح زیر است:

1.      پیش از هر گونه اقدامی عملیات احتییا طی، حفاظتی، و شمع بندی و رفع خطر در بنا پیشبینی و انجام می شود.

2.   پی کنی و جاسازی مصالح فوق باید زیر نظر متخصصان مرمت انجام شود، به نحوی که صدمه ای به لایه های احتمالی تاریخی و یا پی اصلی بنا وارد شود.

3.   چون این مصالح کششی باید حتی المقدار در بنا گم یا مخفی شوند(آهن گم) لازم است قبلاً محل کارگذاری مصالح فوق کملاً بررسی و مصالح به کار رفته قبلی ضمن جابه جایی شماره گذاری و با دقت کامل برداشته شوند به گونه ا که پس از انجام عملیات عیناً به جای اصلی خود باز گرداندو نصب شوند.

4.   پس از جاسازی لازم در پی و دیوار و سقف ،مصالح مورد نظر با دقت لازم کارگذاری می شود و پس از اطمینان از صحت کار نما سازی بر اساس برداشت اولیه مجدداً انجام می شود. به نحوی که پس از انجام اقدامات فوق تغییر قابل توجهی در ظاهر بنا رخ ندهد.

2.2.10 کلاف کشی

در بخشهایی از بنا که نیروهای رانشی به صورت جانبی در پیرامون عنصری از بنا عمل می کنند نیروهای رانشی را خنثی می کنند ماند کلاف کشی اطراف گنبدها.

نحوه اجرای شیوه کلاف کشی: در ابنیه تاریخی و سنتی با توجه به مصالح و فرم بنا که بشتر به صورت گنبدی . منحنی است، رانشهایی بوجود می آید ،بع علت نبودن مصالح کششی و ضعفی که در چوب موجکود است اجباراً از خود مصالح به صورت وزنی برای گنبدها کردن نیروهای رانشی استاده شده است. حتی در گنبدها بع این ترتیب از این روش استفاده شده است که در پیرامون گنبد در هر تقسیم بندی از 4 به 8و 16 و ….. در پشت قوس کلافهای آجری کاملاً منسجم احداث می شد که این امر به علت وزنی که به پوشش قوس وارد می آورد باعث تعادل در قوسها یبار بر گنبد می شد. اما به مرور زمان و با ضعف مصالح و ملات و کهولت  بنا این چسبندگی و انسجام کاهش می یابد و نیروهای رانش در جهت معکوساین ضعف در دسترس وارد عمل می شوند و رانشهای شدیدی در گنبدها و قوسها ایجاد می کنند.

در حال حاضر که مصالح کششی دردسترس قرار دارند در موقع لزوم در بناهایی که دچار ضعف شده اند می توان در داخل کلاف آجری کلاف فلزی یا بتونی یا محاسبات دقیق احداث کرد. این کلاف در داخل مصالح به صورت گم کارگذاری می شود مگر در مواقعی که این امکان وجود داشته باشد و آن را به صورت هویدا (اکسپوز) باقی بگذارند.

کلافهایی که در اطراف گنبدها برای گرفتن رانشهای گنبد احداث می شود لازم است در نقاطی که امکان دارد در داخل پایه ها تا اندازه ای به صورت میخ عمل کند تا کلاف قدرت بیشتری برای خنثی کردن نیروهای گنبد داشته باشد.نمونه های بسیاری را از این نوع کلاف کشی می توان ارائه کرد، نظیر مسجد جامع ارومیه ، مسجد حاج رجبعلی

3.2.10 مهار کردن

این روش در ساختمانهایی کاربرد دارد که مصالح اصلی بنا نمروی ایستای خود را ازدست داده اند و لازم باشد که در وضعیت خود به صورت معلق یا کشی تثبیت گردند. با توجه به اینکه انقباضو انبساط درمیل مهار ، خود موجب آسیب میگردند بهتراست این عمل با استفاده از آهن پی تنیده که دارای کمترین میزان انقباض و انبساط است صورت گیرد .به منظور تقویت سطح اتکای میل مهار نیز از آهن در جداره ها استفاده می شود.

4.2.10              دوخت و دوز

4.2.11      در قسمتهای از بنا که زمانی به علت رانش ترک خورده انمد ولی کار اساسی خنثی کردن نیروها در آنها و بنا تثبیت شده است به طور موضعی با توجه به نوع مصالح و شیوه ساخت و دوخت و دوز و ترسیم ترکها می پردازیم.

1.12         تعریف حریم

هر اثری با توجه به زمان و مکان و ساخت از دستسیها در بافت و مفصلهایی حیاتی برخوردار بوده و ضمن استقرذار در بافت طبیعی ،شهریو روستایی با محیط و بستر طبیعی خود اتنس والفت یافته و به گونه ای ارتباط برقرار کرده است.این همزیستی تاریخی- طبیعی با الحاقات حاشیه ای بنا ها نیز هماهنگی کامل داشته ، همسو با جریان تاریخ و فرهنگ و اعتقادات بوده و فن مورد استفاده در آن نیز با جغرافیای طبیعی مکان همخوانی داشته است. امروزه تغیر شیوه زندگی کابرد مصالح و پیدایش روشهای گوناگون طاحی و اجرا (ضمن خدشه دار کردن وحدت جغرافیایی) نوعی انتقاع درتسلسل تاریخی بافتهای شهری و روستایی پدید آورده است. طبعاً این تغییر و مداخلات شتابزده و سرعتشان مهار نمی شود و درنتیجه شریان حیات طبیعی و عادی بافتهای شهری و روستایی و طبیعت  را مورد تهاجم قرار داده و ماحصل تجارب چندین قرن حیات هنری ، فرهنگی، اقتصادی، اقوام و ملل را خدشه دار کرده است. بی تردید تغییر و تحول جزو ذات همه امور است ولی هدایت وکنترل تغییر ضرورت اجتناب پذیر  زمان حال است. این ارتباط و هدایت همانند هدایت جریان برق با فشار قوی است که به مبدل نیاز دارد تا یتواند جریان قوی را تضعیف و در حد تحمل و استفاده وارد مدار زندگی روزمره کند.

چنانچه شاهد بوده ایم تحولات مختلف تاریخی سبب جدا شدن بناها از بافت طبیعی و روستایی و شهری خود شده اند. به هر تقدیر چه این انفصال رخ ئداده باشد و چه بنا در همان وضعیت به حیات خود ادامه دهد پیش بینی حریم و وابط ویژه حفاظتی ضروری است تا بتواند این بناها را از ضایعات و صدمات احتمالی مصون دارد. به دلیل تعدد آثار و ابنیه موجود با شرایط متفاوت می توان با یک بررسی کلی خطوط مشترکی را برای حفاظت ابنیه با عنوان ضوابط حریمی ترسیم کرد.

این ضوابط با توجه به به نوع ار به شرح زیر قابل بررسی است: ابنیه ای که داخل بافتهای شهری هم اکنون به زندگ خود ادامه می دهند. مانند مساج،حسینیه ها،تکایا، بازارچه ها، کاروانسراها، آب انبارها ، مامزاده ها و غیره. در کلیه این موارد و موارد مشابه مطالعات تاریخی و تصویری و باستنان شناسی و تطبیقی وتشبیهی و برداشت فیزیکی و ارزشیابی بنا از لحاظ تاریخی وهنری ضمن توجه به نیازهای روز از قبیل تذسیسات شهری و غیره ضروری است.

1.1.11 حریم فنی بنا

رعایت اصول زیر در مورد حریم بنا ضروری است:

1.      ممانعت از ایجاد پی های بزرگ که در تشدید رانش پی ها موثر است.

2.   ممانعت از احداث کارگاها و کارخانه هایی که دود و صدا ایجاد می کنند و موجب پراکندگی موا د شیمیایی مضر می شوند.

3.      ممانعت  از احداث بزرگراهها و جاده های سریع السیر که ایجاد صدا و لرزش می کنند.

4.      ممانعت ار حفر چاههای آی عمیق و نیمه عمیق که باعث تغییر سطح آبهای زیر زمین(کاهش یا افزایش) می شوند.

5.      ممانعت از کاشتن درخت در حاشیه بنا.

6.      ممانعت از حفر چاههای فاضلاب و کانالهای آبرسانی در کنار بنا.

7.   جلوگیری از تخریب بناهای وابسته به ابنیه ارزشمند و تاریخی(مانند ساباط ها و پشت بند ها که در حفظ تعادل و جلوگیری از رانش مؤثر هستند.)

8.   با توجه به کثرت و تنوع کیفی و فنی انواع بناهای تاریخی موجود در کشور تشخیص فاصله فیزیکی این حریم بستگی به نوع اثر مصالح به کار رفته ، ارتفاع، ابعاد مجموعه و وضعیت طبیعی محوطه و مطالعه زمین شناسی دارد و در نهاین نر فنی کارشناسان متخص امر مرمت در هر کدام از موارد ضروری است.

2.1.11 حریم منظری ابنیه

طبق مطالعلت به عمل آمده د مورد ابینه تاریخی چنین استنباط می شود که کلیه ابنیه تاریخی از لحاظ منظر و چشم انداز با فضای معماری –شهر ازی اطراف و مناظر طبیعی از قبیل کوهها ، دره ها، رودخانه ها، جنگل ها،  و نوعی راطه سنجیده دارند- یهنی نوعی اشراف و محرمیت با فضاهای اطراف در آنها دیده می شود. حفظ این ارزشهای ارتباطی محیطی، و انسانی ضروری است و در این راستا رعایت مقررات زیر ضرورت دارد:

1.   ممانعت از احداث بنا های مرتفع که باعث اختلال در هماهنگی محیط می شوند و دید و چشم انداز موجود را تحت الشعاع قرا رمی دهند.

2.   ممانعت از افزایش یا کاهش تراکم موجود یرا افزایش تراکم لاجرم احداث تأسیسات جدید شهری به دنبال خواهد داشت که آن بخش از بافت شهری ظرفیت پذیرش آنها را ندارد.کاهش تراکم نیز موجب رکود اقتصادی و حیاتی مجموعه یا بنا می شود.

3.   ممانعت از به کار برن مصالح نامورزون و ناهماهنگ در کنار بنا(همانند استفاده از سنگ پلاک که در بافتهای خشت و گلی مورد استفاده استثنایی پس از مطالعات و پژوهش ها ی اولیه در امر طراحی و اجرا و به دلایل منطقی استفاده از فن و مصالح جدید قابل توجیه است.

4.      ساماندهی ، تقویت و حفظ محیط طبیعی بنا.

5.      ساماندهی و ایجاد فضای سبز در حریم ابنیه با در نظر داشتن ضوابط فنی و باستانشناسی.

3.1.11 حریم کیفی ابنیه

منظور از حریم کیفی ، ایجاد شرایط مناسب و مساد برای ادامه حیات کیفی و کمی ابنیه در ترکیب موزون عناصر است. بر اساس مطالعات به عمل آمده در مورد مجموعه های شهری چنین استنباط می شود که ویژگی عمده معماری شهرسازی شهرهای تاریخی  ارتباط پیوسته عناصر و دانه هاست تا حدی که حتی گاه دانهای از عناصر مجموعه نقش پشتبند را ایا می کند. ارزش واقعی هر کدام از بناها نیز بسته به ارزش زنجیره ای مجموعه است. مانند مجموعه ابراهیم خان کرمان شامل بازار ، مدرسه ، حمام، آب انبار و …. (شکل های 1 و 2) یا مجموعه وکیل کرمان شامل مسجد ،کاروان سرا، حمام، بازارچه، (شکلهای 3 و 4 ) در این زمینه رعایت ضواب زیر ضروری است:

1.ممانعت از تخریب طبیعی و تعمدی ابنیه ای که به مرور زمان و با استمراری فرهنگ شکل گرته و به حریم بنا ملحق شده اند.   

2.بازسازی مجدد و احیای بناهایی که در حریم بنا بر اثر استمراری فرهنگی ایجاد شده اند.

2.   با توجه بع اینکه یکی از ارزشهای کیفی ابنیه تاریخی کشور ما ترکیب مجموعه و زندگی هر بنا با الحاقات و ابنیه وابسته بدان و در اطراف آن است(با استناد به بخش الف، بند 3)و با توجه به ویژگی خاص معماری اسلامی ایرانی (درونگرایی) ضروری است که د ر حفظ این انسجام کیفی محیط و این ترکیب سعی تمام بشود تا از یادمان سازی پرهیز گردد. برای این کار ابید به موارد زیر توجه داشت:

3.      جلوگیری از تعریض و میدان سازی در مقابل بنای تاریخی:

4.      جلوگیری از عریان سازی بنا از ماحقات تاریخی و دانه های ترکیبی اطراف آن :

5.      تلاش در حفظ ترکیب دانه های تشکیل دهنده بافت شهری که در کنار بنای تاریخی مستقرند.

تغیرات ذات هستی است.نیازهای زندگی هم مشمول این دگرگونی است. ما وارث بنایی تاریخی به عنوان یک سند و یک اثر هنری هستیم که مکان تاریخی و محیط طبیعی و همچنین کالبد آن از لحاظ ویژگی معماری و اجتماعی برای ما ارزشمند است. در چنین شرایطینعمیر و تحکیم و مرمت جامع و در نهات بازگرداندن حیات تازه به بنا امری ضروری است به سه دلیل:

1.      اگر در آن بنا کمتر زندگی شود، در نتیجه عدم مراقبت کافی در معرض عوامل فرساینده قرار می گیرند.

2.      با استفاده بهینه ضمن حفظ ارزش فرهنگی ،تاریخی و هنری بنا از آن استفاده نیز شده است.

3.   رعایت اصل بنا موط به حفظ ویژگی معماری و سندیت تاریخی بنا از قبیل فضای خالی و پر ، ارتفاع وکلیه روابط فضایی وتاریخی است.

با توجه به این واقعیت که بنای تاریخی دارای کالبدی است خاص کالبدی که از پیش دارای یک طرح مشخص بوده و به ما منتقل یافته است. مداخلات زیاد در آن امکان پذیر نیست.

عملکرد جدید را نیز باید سنجیده و هماهنگ با فضا انتخاب کرد و به این ترتیب از تواناییهای بنا و یا بافت شهری سود برد

در این زمینه ذکر چند نمونه تغییر کاربردی پس از احیا ضروری به نظر می رسد.خانه رسولیان در یزد که کاربری دانشکده معماری یافته است. توحید خانهاصفهان که به دانشکده معماری پردیس تبدیل شده است. حمام وزی در محله جماله اصفهان که کاربری کانون پرورش فکریکودکان و نوجوانان یافته است.

برای احیای یک بنا تاریخی یا یک بافت شهری با ارزش به منظور بهره برداری از آن لازم است به موارد زیر توجه کنیم: فضاهای تدارکاتی از قبیل خدمات لازم برای

تضمین حیات عملکردی بنا بافت شهری فراهم گردد. به اینمنظور باید:

الف)فضاهای در بنا در دل بنا مجموعه و یا بافت شهری ایجاد و احداث شود. از این طریق می توان کمبودهای عملکردی بنا را جبران کرد.تأمین این فضاها مشروط به رعایت کامل مسائل حفاظتی ، تاریخی ، هنری و منط به مطالعات پژوهشی و تحقیقی مدرن است. بی تردید پس از مطالعه و شناسایی دقیق عملکردکلیه فضاهای موود انتخاب فوق انجام می گیرد.

ب)فضاهای در خارج بنا و در حواشی آن یا  در خارج از بافت شهری و یا مجموعه با ارزش ایجاد شود.

این اقدام از دو جهت قابل بررسیاست. رفع نیازهای مقطعی ، و تزریق حیات تازه به بنا مجموعه و یا بافت شهری.

1.12 نیازهای قابل پیش بینی ابنیه

با توجه به زمات تاریخی بنا و یا مجموعه ئ بافت شهری در مقابل اثری احداث شده هستیم که در زمان ویژه و به منظور نیازی خاص طراحی و ساخته شده است. مجموعه ا ارزشهای تاریخی ؤ هنری و مضامن اعتقادی پیش روی ماست که دخل و تصرف در آن منوط ومشروط به رعایت موارد زیر است:

الف9ارزش بنا از نظر آموزشی: گذشته اثر به بنا مثابه ادواره یا انتقال تجربه ، چه بسا بتوان برای استخراج شیوه و روشی در ساخت و ساز آن را مورد ارزیابی قرار داد. پس دقت کافی در این زمینه ضرور است.

ب)کاربری گذشته بنا ممکن است با توجه به نیازهای امروزی زندگی و پشرفت سریع در تمامی زمینه ها تکرار ناپذیر باشد، ولی باید در انتخایب کاربری جدید به تناسب آن با بنا توجه کرد.

اقداماتی راکه در بنا مجموعه و ا بات شهری انجام می شود م توان به شرح زر خلاصه کرد:

الف) رفع نیازهای روزمره خدماتی، از قبیل آب، برق، تلفن، و غیره : برای مثال بنایی که در اگذشته احداث شده از نظر آبرسانی تابع شرایط خاص زمان خود بوده است که امروزه با توجه به امکانات جدید ضرورت پرداختن به آ به عنوانیک طرح اساسی می شود. و یا سایر تأسیسات از قبیلدفع آبهای زاید سطی و آبهای زیر زمینی و لوله های گاز برق تلفن و حتی پست برق و غیره و همه از ضروریات اجتناب پذیر است کهمستلزم طرحی ویژه وگاه نوعی طراحی متفاوت با بافت جدید شهری ویا بناهای مدرن است

پس ضرورت دارد که طرحهایی ویژه ای برای موارد فوق مورد مطالعه و طراحی و اجرا قرار گیرد.

ب)رفع نیازهای فرهنگی و اجتماعی و….. در زمینه ممکن است با اختصاص عملکردی فرهنگی به بنا واستفاد مطلوب از آن بنایی را زنده کرد بدین ترتیب می توان با توجه به تعداد قابل توجه ابنیه قدیمی این عمل را  به نوعی تقوت خود بسندگی کشور تلقی کرد. برای مجموعه شهری یا بافت شهری مطزلب پیچیده تر و جابل تر است زیرا رفع نیازهای محله قدیمی از قبیل خدمات شهری جزو بدیهات است.

گذشته از نیازهای کارکردی از قبیل پست برق ، اطفای حریق، مراکز بهداشتی، مراکز دفع زباله، محل بازی کودکان .و …. که خود اساس مطالعات و آمار و ارقام انجام می شود لازم است به مسئله تزریق حیات از طریق روشهای جدید توجه کنسم. بدین معنا که فضاهای در بافت شناسایی و عملکرد هایی ویژه که در زندگی بخشیدن به بافت مؤثرن انتخاب شود مانند ایجادد خوابگاهای دانشجوی یا مراکز فرهنگی دردل بافت قدیم.

ایجاد گشایش تنفسی در فاهای متروکه و مخروبه ، ایجاد محله ای، و…..در عین حال یاید با توجه به مسأله زیست محیطی و طبیعی انجام گیرد. برای مثال باید مظهر قناتها و یا باغها و فضاهای ویژه طبیعی که حیات و شکل گیری مجموعه ئها ارتباط با آنها نبوده است.مورد مطالعه و بررسی واقع شوند. به طور قطع با تقویت و احیای آنها می توان هویت بافت را تقویت کرد و دراحیای ویژگی واقعی آن تلاش کرد. احیای فیزیکی بافت نیز مسئله ای درونی است ونه بیرونی . و راه حلها و الگوها باید از خود بافت قدیم الهام گیرند.ضمن توجه به مسئله تولیدعرضه و روابط فرهنگی، اجتماعی – اقتصادی که به نوبه خود نقش اساسی در احیای ابنیه ، مجموعه ها و بافتهای شهری دارند این الهام و الگو برداری بایئد با توجه به موارد زیر انجام گیرد:

1.      سنن مذهبی و مردمی در بافت قدیم

2.      انواع صنایع بومی

3.      شناخت روش تولید و عرضه

4.      حرایم و اشراف درابنیه و بافت قدیم

5.      روابط بین فضاهای پر و خالی در بنا، مجموعه و بافت شهری

6.      گونه شناسی بنا مجموعه ویا بافت شهری

7.      گونه شناسی معماری موجود

8.      ارتفا ساخت و ساز موجود

9.      مصالح مورد استفاده

10. رنگ

11. تکنیکهای به کار برده شده

12. منظر طبیعی و چشم انداز

در نهایت سیستهای مرمت شهری باید به ایمن ساز مجموعه و بافت قدیمی شهری در مقابل عوامل سریع تخریب مثل زلزله توجه کرد.

2.12 تک بناهای قدیمی حائز اهمیت فرهنگی ،تاریخی و هنری

1.2.12 ابنیه ویژه(تک بناهای خاص)

این بنا ها از لحاظ ویژگی تاریخ، هنری، فرهنگی، منحصر به فدند و جنه باستانی یافته اند. حفاظت و مرمت این ابنیه مستلزم شیوه های ویژه ای است که با نظارت کارشناسان خبره متخصص امر مرمت صورت می گیرد.

2.2.12 ابنیه قدیمی سازگار تر با عملکردهای روز

این بناها منحصر به فرد نیستند و در عین حال ارزشهای تارخی ،مذهبی وهنری دارند. حاوی پیام و دارای الگوی خاصی در معماری هستند. مانند مساجد، کاروانسراها ، خانه های قدیمی، آب انبارها، یخچال ها، حمامها، بازارها ،بازرا چه ها، …. این نوع ابنی که در شهرهای قدیمی ه صورت متمکز وجود دارندسرمایه ا یملی محسوب می شوند و سندی حاکی از شیوه زندگی ،ساخت و ساز ،مصالح، تیپولوژی، (گونه شناسی) معماری، فرهنگ مردمی، تولید عرضه، اتراق،…. هستند. در عین حال می توان بخش عمدهای از نیازهای روز شهری و روستایی ومحله ای را از طریق احیا و به کارگیری آنها برطرف کرد. این امر نوعی کمک  به اقتصاد در راستای سیاستهای خود بسندگی است. در مورد این بناها ومجموعه ها روش کلی و آزادانه تری برای مداخله وجود دارد . بدین مفهوم که با حفظ الگوهای کلی ضمن مرمت و افزودن تأسیسات موردنیاز وطراحی در فضاهای ضایع پیرامون بنا ،به منظور تذمین دنیا جزو سرمایه های ملی محسوب می شضوند و به دلیل ویژگیهای تاریخی ، طبیعی و زیستی مورد طراحی و استفاده واقع می گردندوسهم بسزایی در زندگی شهری و روستایی دارند.