واژه ارسی در فرهنگ عمید به معنی در اتاقی است که بر روی حیاط باز می شود. ااررسی، رقص نور با ساز چوب و شیشه
استاد «محمدکریم پیرنیا» از معماران پیشکسوت قدیمی در تعریف واژه ارسی معتقد است که برخی گمان می کنند ارسی به پنجره ای اطلاق می شود که به تدریج از معماری روسی در ایران رواج یافته در صورتی که پیش از آنکه ارسی در معماری روسی جایی باز کند در بناها و نقاشی های ایران مشاهده شده است.
ارسی، چیدمان چوب و شیشه، یادگاری از روزگاران قدیم و
الهام گرفته از طرح های اصیل اسلیمی که در ساخت درها و پنجره بناها به کار می رفت
اکنون دیگر متداول نیست و تنها در خانه های برجای مانده از قدیم دیده می شود، این
دست ساخته های اصیل چوبی هرچند در حال حاضر به دلایل مختلف دیگر ساخته نمی شود اما
در سرتاسر ایران زمین در شهرها و روستاهای قدیمی هنوز وجود دارد و زیباتر از آن
است که از یادها فراموش شود.
واژه ارسی در فرهنگ عمید به معنی در اتاقی است که بر روی
حیاط باز می شود. استاد «محمدکریم پیرنیا» از معماران
پیشکسوت قدیمی در تعریف واژه ارسی معتقد است که برخی گمان می کنند ارسی به پنجره
ای اطلاق می شود که به تدریج از معماری روسی در ایران رواج یافته در صورتی که پیش
از آنکه ارسی در معماری روسی جایی باز کند در بناها و نقاشی های ایران مشاهده شده
است.
با بهره گیری از تاریخ معماری می توان گفت، در قرن هشتم
هجری نمونه های فراوانی ازرسم عناصر هندسی، گل و بته بر روی لوازم چوبی مانند
منبر، درب امامزاده ها، صندوق مزار و رحل قرآن خلق شد. از اوایل قرن نهم هجری نیز
این هنر رونق دیگری یافت و صنعتگران از مشبک و گره چینی در ساخت پنجره های منازل و
کاخ ها استفاده کردند، همچنین از دوران صفویه به بعد هم با تعبیه شیشه های رنگی در
چوب های مشبک ارسی ها ساخته شد.
در حال حاضر ارسی و گره چینی که یادگاری از زمان قدیم
است در اغلب نقاط کشور مشاهده می شود و نمایی منحصر به فرد و متفاوت برای خانه های
قدیمی ساخته است. تقارن کامل در شکل، فرم و رنگ که از طرح های اسلیمی نشأت گرفته و
با تکه های کوچک چوب به شکل ستاره های چندپر پیاده شده، ویژگی مشترک پنجره های
مشبک گره چینی در سرتاسر ایران زمین به شمار می آید که در ارسی ها شیشه های الوان
به رنگ های زرد، سبز، قرمز و آبی به آن اضافه شده است. در شمال ایران نیز ساخت ارسی مانند دیگر نقاط کشورمرسوم بوده است با این
تفاوت که به دلیل رطوب هوای شمال از چوب درخت آزاد یا ازدار که مقاوم است و دوام
بیشتری دارد استفاده می شد ولی در مقابل در مناطق خشک جنوبی و مرکزی کشور از چوب
چنار برای کار گره چینی استفاده می کردند.
اما پنجره های گره چینی شده و ارسی ها چه ویژگی های
داشته است
رضا قاسم آبادی، کارشناس مرمت سازمان میراث فرهنگی استان
گلستان یکی از آن افرادی است که مرمت ارسی ها را انجام می دهد، وی که با پشتکار و
تلاش خویش توانسته قطعات آسیب دیده ارسی ها را جدا و سپس دوباره بازسازی و مونتاژ
کند درباره پنجره های گره چینی و ارسی در این استان می گوید به نظر می رسد نصب
ارسی ها بسته به زمستان نشین و یا تابستان نشین بودن اتاق ها فرق داشته است.
وی می افزاید: در اتاق های تابستان نشین ارسی ها که
بالای درب اتاق ها نصب می شد نقش بادخور را ایفا می کرد. این پنجره های مشبک در
هوای گرم، باد ملایم و مطبوع را با کوران هوا به داخل اتاق هدایت می کرد و به همین
سبب ارسی ها در اتاق های تابستانی شیشه نداشتند، درحالی که در اتاق های زمستان
نشین شیشه دار بودند و شیشه به کار رفته در این گونه ارسی ها دست ساز و به سبب
کمبود شیشه در آن زمان بسیار گران بوده و آن طور که ما اطلاع پیدا کردیم خمیر شیشه
ها در این منطقه از روسیه وارد شده است.
قاسم آبادی درباره چند رنگ بودن شیشه ارسی ها هم می گوید
علاوه بر انعکاس رنگارنگ و تلطیف نور به داخل اتاق ها، شیشه های رنگی سبب می شود
خزندگانی همچون مارمولک و مار احساس وحشت کنند و وارد اتاق نشوند که این را از
ویژگی های جالب درباره ارسی ها می توان برشمرد.
وی از ویژگی های ساخت ارسی هم می گوید: در ساخت این
پنجره های چوبی از میخ استفاده نمی شود و اگر هم استفاده شده میخ ها چوبی بوده
است. برای محکم کردن ارسی ها که تکه هایی چوب آن را تشکیل داده اند چفت و بست یا
همان زبانه نر و مادگی استفاده می شد و با اینکه هیچ وسیله وصل کننده دیگری مانند
چسب هم به قطعات ارسی ها زده نمی شد اما بسیار محکم ساخته شده اند.
قاسم آبادی درباره وضع دست ساخته های چوبی گره چینی در
منطقه می گوید: ساخت گره چینی دیگر منسوخ شده و هیچ کس
آنها را سفارش نمی دهد به علاوه اینکه در شمال کشور استادکاری هم باقی نمانده اما
مرمت آثار باقی مانده در خانه های قدیمی، یکی از اقداماتی است که برای حفظ گره
چینی ها از سوی سازمان میراث فرهنگی انجام می گیرد.
وی با اشاره به اینکه در خانه های قدیمی منطقه،
نورگیرهایی که با گره چینی ساخته شده هنوز وجود دارد می افزاید: خیلی از ارسی های
قدیمی هم اکنون از بین رفته و درباره تعدادی هم که باقی مانده همکاری خود مردم
برای حفظ آنها نیاز است.
با وجود اینکه ساخت پنجره های مشبک گره چینی شده دیگر
رواج ندارد اما به گفته این کارشناس می توان از آنها در دکوراسیون داخلی خانه ها
در اتاق های پذیرایی یا نورگیرها استفاده کرد، همچنین می توان از آنها در اماکن
تجاری و خدماتی مانند سفره خانه ها، رستوران ها و هتل بهره برد.
حسین دباغ، کارشناس مرمت سازمان میراث فرهنگی استان
گلستان نیز درباره ارسی ها می گوید این دست ساخته های چوبی زیبا در سطح این استان
در فضاهای مهم خانه های قدیمی که دارای تزئینات بوده و مساحت بیشتری داشته نظیر
میهمان نشین ها و تالارها مشاهده می شود.
به گفته وی درباره ارسی های که در گلستان ساخته شده
هیچگونه مطالعات جامعی تاکنون انجام نگرفته و در نتیجه نمی توان به طور دقیق
درباره آنها اظهار نظر کرد، به همین سبب درباره تفاوت های احتمالی آنها نیز با
دیگر نقاط کشور نظیر استان اصفهان و کردستان که مهد ساخت ارسی است نمی توان مقایسه
ای انجام داد.
دباغ ادامه می دهد بسیاری از پنجره های ارسی و گره چینی
قدیمی در استان اکنون خراب شده یا از میان رفته است، علاوه برآن تعدادی از سوی
مالکان برای کار تزئینات داخلی منازل گرانقیمت فروخته شده و درباره برخی نیز ازسوی
مالکان بناهای قدیمی اجازه دسترسی به آنها داده نمی شود البته مواردی هم بوده که
مردم منطقه ارسی های با ارزش را برای استفاده خصوصاً در اماکن مقدس اهدا کرده اند.
این کارشناس مرمت میراث فرهنگی همچنین گرانی چوب، مقرون
به صرفه نبودن کار، تجاری شدن هنر، ماشینی بودن مصالح ساختمانی، نبود اساتید
زبردست، عدم حمایت سازمان ها و حتی از یاد رفتن این هنر قدیمی از سوی مردم را از
دلایل منسوخ شدن ارسی ها می داند.
وی سازمان میراث فرهنگی گلستان را در امر تزئینات وابسته
به معماری بناهای قدیمی ضعیف می داند و می افزاید: نبود متخصصان این رشته و اهمیت
ندادن به تزئینات بناها وضعیتی را پیش آورده که تنها به ابنیه توجه می شود حتی هیچ
فصل اعتباری برای مطالعات پژوهشی درباره تزئینات معماری در استان اختصاص نمی یابد.
اکنون در استان گلستان در شهر تاریخی گرگان در خانه های
قدیمی کبیر، باقری، دیانی، خراسانی، شفیعی و بسیاری دیگر که مربوط به عصر قاجاریه
است و همچنین در دیگر شهرها و روستاهای منطقه دست ساخته های چوبی ارسی و گره چینی
مشاهده می شود. این هنر زیبا و اصیل ایرانی که تا قبل از دوره پهلوی رواج داشته
اکنون گنجینه ای از میراث برجای مانده در خانه های با ارزش قدیمی گلستان است.
طراحی داخلی سنتی ایران
طراحی داخلی در معماری سنتی ایران ۱ نظر معماری داخلی به عنوان طراحی
هدفمند فضاهای داخلی و ساماندهی آنها به منظور استفاده بهینه کاربران، از زمان‌های
دور با آدمی‌همراه بوده‌است…. مصریان باستان همواره توجه ویژه‌ای به‌ارایه بندی
فضاهای داخلی داشته‌اند و با استفاده‌از نقاشی و تندیس‌ها بر غنای فضای داخلی
معابد و مقابر خود می‌افزودند. از دوران رنسانس نیز که معماران همراه و همگام با
سایر هنرمندان به دنبال تولید فضاهای معماری متفاوت بودند، توجه به فضاهای داخلی
اهمیتی کمتر از کلیت بنا نداشته‌است. نقاشیهای میکل آنژ مانند آنچه در
سینسیناتی دیده‌می‌شود از این قبیل طراحی‌های داخلی است که هنرمندی نفاش سعی بر
فضا سازی داخلی کرده‌است. در ایران نیز توجه به فضاهای داخلی جدای از نماهای
خارجی همواره مورد توجه معماران قرار داشته‌است.در مجموعه عظیم تخت جمشید که برای
ساخت آن تمام هنرمندان و صنعتگران خبره دنیا به‌ایران آورده شدند، حجاری‌ها، جزئی
تحکیم کننده در فضاهای داخلی است. کاخ‌های بزرگ هخامنشی در پاسارگاد، تخت جمشید و
شوش علاوه بر اینکه شاهکار معماری هستند از نظر هنرهای تزیینی اهمیت فوق‌العاده
دارند. حجاری این کاخها در کمال دقت و ظرافت انجام گرفته و کلیه جزییات بر روی
سنگ حجاری شده‌است. برای نمونه باید از نقش داریوش بزرگ و خشایارشا بر دیوار بنای
خزانه داریوش در تخت جمشید نام برد.این نقش، داریوش را در حالیکه بر تخت نشسته و
گل نیلوفر در دست و دو بخور‌دان در جلو او قرار دارد نشان می‌دهد. در مقابل داریوش
مردی با لباس مادی ایستاده و دست خود را جلو دهان گرفته‌است. پشت سر داریوش،
خشایارشا ولیعهد او ایستاده و در پشت خشایارشا به ترتیب یک سردار پارسی و اسلحه
دار مخصوص شاه و بالاخره دو سرباز گارد شاهی ایستاده‌اند. علاوه بر حجاری از کاشی
مینایی نیز در تزیین کاخها استفاده شده‌است که نمونه آنها نقش سربازان جاوید در
شوش است. ستون‌های بلند و سرستون‌های عظیم هخامنشی نیز کاملاً جنبه تزیینی داشته‌اند.
قسمت جالب حجاری، نقش خنجری است که به کمر اسلحه دار مخصوص شاه بسته شده‌است غلاف
این خنجر بهترین معرف هنر تزیینی در ایران عهد هخامنشی است.
در مساجد ایران نیز توجه به تمام جزئیات فضای داخلی مثل
رنگ، آرایه و میزان نور به دقت مورد توجه بوده‌است. طراحی هر فضا به تناسب عملکرد
فضا صورت می‌گرفته‌است. شبستان‌های جنوبی با ارتفاعی معمولا کمتر و طراحی متفاوت
از سایر شبستان‌ها بوده‌اند و ایوان‌ها و ورودی‌ها معمولا با دقت کاشیکاری می‌شدند.
کاربرد آجر در معماری دوره سلجوقی بسیار رواج پیدا کرد و از انواع طرحهای هندسی
در آجر استفاده می‌شد. هنر آجرتراشی و تزیینی بنا با آجرهای تراشیده، از قرن پنجم
قمری در ایران معمول بوده‌است. در کنار این تزیینات بسیار زیبای آجری، کتیبه‌ها و
خطوط تزیینی، با استفاده‌از آجر تراشیده، یکی از ویژگی‌های معماری سلجوقیان است.
شیشه‌های دوره‌اسلامی‌که آغاز آن (قرن هفتم و هشتم میلادی) قرن اول قمری است، از
آمیختگی میان تمدنهای امپراتوری روم شرقی (بیزانس) و پارت و ساسانی، در ایران
حاصل شده‌است. با توجه به‌اشیاء شیشه‌ای کشف شده، این هنر در سمرقند، شهر ری،
جرجان و نیشابور رونق بسزایی داشته‌است. وجود اشیاء متعلق به سده پنجم تا اوایل
سده هفتم قمری حکایت از رونق صنعت شیشه‌گری در دوره سلجوقی می‌کند و با کشف اشیای
شیشه در جرجان ونیشابور می‌توان نواحی خراسان و گرگان را از جمله مراکزساخت اشیای
شیشه‌ای دانست. در اوایل دوران اسلامی کاربرد گچ در تزئینات معماری، از جایگاه
والایی برخوردار بود بطوریکه اغلب سطوح بناها را با آن اندود می‌کردند و روی آن
را گچبری رنگی تزئین می‌کردند.
در قرن پنجم هجری قمری، تغییراتی در ظاهر گچ بریها
پدیدار گشت که محصول خلاقیت و ابتکار بود. در این دوره گچ بری از نظر تنوع اجراء
به مرتبه حیرت انگیزی دست باقتو در اغلب موارد و در نحوه‌استفاده‌از گچبری نیز
تغییراتی پیدا شد به گونه‌ای که کم کم بطور موقت، گچ بری جای خود را به رشد عظیم
آجر کاری دوره سلجوقی داد. اما این بدان معنا نبود که گچ بری جایگاه والای خود را
بطور کلی از دست بدهد چرا که وجود گچ بریهای بسیار غنی همچون گنبد علویان همدان
موید این نکته‌است که گچ بری به موازات آجر کاری به پیشرفت و تکامل خود ادامه داد.
در دوره صفوی، تزیینات چوبی در بناهای غیرمذهبی دارای
نقش اصلی بود و در آنها میزان بیشتری ازتذهیب‌کاری و نقاشیهای لاکی استفاده می‌شد.
طرحهای آنها با هنر مینیاتور دارای رابطه نزدیکی بود. کنده‌کاری و خراطی به ویژه
در درها و سقفها خود هنر خاصی دراین دوره بوده‌است. نقاشیهای دیواری (فرسک) در کاخ عالی‌قاپو، قصر اشرف و چهلستون و همچنین آیینه‌کاری
به عنوان نوعی تزیین جدید دربناها، مانند آیینه خانه، مورد استفاده قرار گرفته‌است.
هنر کاشیکاری و همچنین شاهکارهای درخشان و پرجاذبه هنر گچبری پس از اسلام در ایران
که‌از بناهای دوره سلجوقیان و ایلخانیان رواج یافت، در دوره صفویه به‌اخرین حد
زیبایی وتکامل رسید. سه قسم کاشیکاری مهم در تزیین بناهای این دوره چشمگیر هستند:
کاشی یکرنگ، کاشی موزاییک یا معرق و کاشی هفت رنگ. بناهای دوره صفوی که با این نوع
کاشیکاری آرایش شده‌اند، در هیچ جای دنیا نظیر ندارند. نکته قابل توجه در تزئینات
داخلی و خارجی بناهای سنتی ایران این است، که تزئینات جزئی از بنا بوده و هیچ گاه
به صورت بزک و عنصری اضافی نبوده‌است حتی در دوره‌ای سفت کاری و تزئینات هم زمان
اجرا می‌شد. این میزان توجه به‌ارایه و تزئینات سبب ارتقای کیفیت فضاهای مورد
استفاده بوده‌است. معماری کویری ایران به ویژه در خانه‌ها، به علت ماهیت درونگرای
آن سرشار از نمونه‌های بدیع و زیبای طراحی داخلی است که در آن ایجاد فضایی در تضاد
با محیط کویری و القای حس زندگی و سرسبزی درون بنا از مهمترین اهداف معماران سنتی
در طراحی داخلی بوده‌است. استفاده‌از شیشه،
آئینه، گچ کاری و هنرهای ظریفه دیگر در تزئین و آرایه بندی فضا، تمام ملاحضات
زیبایی شناسی، اقلیمی‌و حتی شرعی را نیز شامل می‌شده‌است به عنوان مثال شکل‌گیری
آیینه‌کاری به عواملی چند بستگی داشته‌است.
این عوامل عبارتند از:
۱) نیاز به روشنایی
موجب شد تا از آیینه برای تزئین استفاده شود. زیرا در این صورت با حداقل نور می‌توان
روشنایی زیادی ایجاد کرد.
۲) چون طبق دستورات
دینی هنگام عبادت نباید چهره خود را در آیینه دید، آیینه‌ها به حال شکسته قرار
گرفتند به نحوی که‌اگرچه در مقابل آن قرار گیرید نمی‌توانید چهره خود را ببینید.
۳) علاقه به تزئین
زیارتگاه‌ها موجب شد تلاش برای تزیین بکار رود.
۴) چون بکارگیری تصاویر
موجودات زنده‌اعم از انسان و حیوان در محل عبادت در اسلام در مقابل نمازگزار مجاز
نیست تزئینات شکل هندسی بخود گرفت. این ویژگی‌ها آثار هنری آیینه‌کاری را در ایران
بوجود آورد.
در دوران قاجاریه که به سبب تعاملات فرهنگی و مراودات
سیاسی، معماری اروپایی به جای معماری ایران در ساختمانهای دولتی و برخی کاخها الگو
قرار گرفت، توجه به هنرهای ظریفه‌افزون شد. نمونه‌های زیبایی از پنجره‌های رنگی،
گچ کاری و آئینه کاری را می‌توان در خانه‌های به جامانده‌از دوران قاجار به ویژه
در کاشان یافت. خانه بروجردیهی به عنوان یکی از بهترین آثار معماری ایران سرشار
از خلاقیت‌های هنرمندان سنتی ایران است.
مهدی
www.tarla.blogsky.com
منابع
ـ پُرادا، ایدت، هنر ایران باستان «تمدنهای پیش
ازاسلام»، ترجمه یوسف مجیدزاده، تهران، ۱۳۵۷.
ـ پوپ، آرتور اپهام، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری
افشار، تهران، ۱۳۶۶.
ـ کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید
یاسمی، تهران، ۱۳۳۴.
- گدار، آندره، هنرایران، ترجمه بهروز حبیبی، دانشگاه
ملی، تهران، ۱۳۵۸.
ـ گدار، آندره، آثار ایران، ترجمه سروقد مقدم، مشهد، ۱۳۶۷.
ـ گیرشمن، رمان، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد
معین، تهران، ۱۳۳۶.
ـ گیرشمن، رمان، هنر ایران «ماد و هخامنشی»، ترجمه عیسی
بهنام، تهران، ۱۳۷۱.
ـ گیرشمن، رمان، هنر ایرانی «اشکانی و ساسانی»، ترجمه
بهرام فره‌وشی، تهران، ۱۳۷۰.
ـ ویلسن، کریستی، تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبدالله
فریار، چاپ دوم، تهران، ۱۳۶۶
ی در معماری سنتی ایران
نگاهی به طراحی داخلی در معماری سنتی
ایران
معماری داخلی به عنوان طراحی هدفمند
فضاهای داخلی و ساماندهی آنها به منظور استفاده بهینه کاربران، از زمان‌های دور با
آدمی‌همراه بوده‌است….
مصریان باستان همواره توجه ویژه‌ای به‌ارایه بندی فضاهای
داخلی داشته‌اند و با استفاده‌از نقاشی و تندیس‌ها بر غنای فضای داخلی معابد و
مقابر خود می‌افزودند. از دوران رنسانس نیز که معماران همراه و همگام با سایر
هنرمندان به دنبال تولید فضاهای معماری متفاوت بودند، توجه به فضاهای داخلی اهمیتی
کمتر از کلیت بنا نداشته‌است. نقاشیهای میکل آنژ مانند آنچه در سینسیناتی دیده‌می‌شود
از این قبیل طراحی‌های داخلی است که هنرمندی نفاش سعی بر فضا سازی داخلی کرده‌است.
در ایران نیز توجه به فضاهای داخلی جدای از نماهای خارجی همواره مورد توجه معماران
قرار داشته‌است.در مجموعه عظیم تخت جمشید که برای ساخت آن تمام هنرمندان و
صنعتگران خبره دنیا به‌ایران آورده شدند، حجاری‌ها، جزئی تحکیم کننده در فضاهای
داخلی است. کاخ‌های بزرگ هخامنشی در پاسارگاد، تخت جمشید و شوش علاوه بر اینکه
شاهکار معماری هستند از نظر هنرهای تزیینی اهمیت فوق‌العاده دارند. حجاری این کاخها
در کمال دقت و ظرافت انجام گرفته و کلیه جزییات بر روی سنگ حجاری شده‌است. برای
نمونه باید از نقش داریوش بزرگ و خشایارشا بر دیوار بنای خزانه داریوش در تخت جمشید
نام برد.این نقش، داریوش را در حالیکه بر تخت نشسته و گل نیلوفر در دست و دو بخور‌دان
در جلو او قرار دارد نشان می‌دهد. در مقابل داریوش مردی با لباس مادی ایستاده و
دست خود را جلو دهان گرفته‌است. پشت سر داریوش، خشایارشا ولیعهد او ایستاده و در
پشت خشایارشا به ترتیب یک سردار پارسی و اسلحه دار مخصوص شاه و بالاخره دو سرباز
گارد شاهی ایستاده‌اند. علاوه بر حجاری از کاشی مینایی نیز در تزیین کاخها
استفاده شده‌است که نمونه آنها نقش سربازان جاوید در شوش است. ستون‌های بلند و
سرستون‌های عظیم هخامنشی نیز کاملاً جنبه تزیینی داشته‌اند. قسمت جالب حجاری، نقش
خنجری است که به کمر اسلحه دار مخصوص شاه بسته شده‌است غلاف این خنجر بهترین معرف
هنر تزیینی در ایران عهد هخامنشی است.
در مساجد ایران نیز توجه به تمام جزئیات فضای داخلی مثل
رنگ، آرایه و میزان نور به دقت مورد توجه بوده‌است. طراحی هر فضا به تناسب عملکرد
فضا صورت می‌گرفته‌است. شبستان‌های جنوبی با ارتفاعی معمولا کمتر و طراحی متفاوت
از سایر شبستان‌ها بوده‌اند و ایوان‌ها و ورودی‌ها معمولا با دقت کاشیکاری می‌شدند.
کاربرد آجر در معماری دوره سلجوقی بسیار رواج پیدا کرد و از انواع طرحهای هندسی
در آجر استفاده می‌شد. هنر آجرتراشی و تزیینی بنا با آجرهای تراشیده، از قرن پنجم
قمری در ایران معمول بوده‌است. در کنار این تزیینات بسیار زیبای آجری، کتیبه‌ها و
خطوط تزیینی، با استفاده‌از آجر تراشیده، یکی از ویژگی‌های معماری سلجوقیان است.
شیشه‌های دوره‌اسلامی‌که آغاز آن (قرن هفتم و هشتم میلادی) قرن اول قمری است، از
آمیختگی میان تمدنهای امپراتوری روم شرقی (بیزانس) و پارت و ساسانی، در ایران
حاصل شده‌است. با توجه به‌اشیاء شیشه‌ای کشف شده، این هنر در سمرقند، شهر ری،
جرجان و نیشابور رونق بسزایی داشته‌است. وجود اشیاء متعلق به سده پنجم تا اوایل
سده هفتم قمری حکایت از رونق صنعت شیشه‌گری در دوره سلجوقی می‌کند و با کشف اشیای
شیشه در جرجان ونیشابور می‌توان نواحی خراسان و گرگان را از جمله مراکزساخت اشیای
شیشه‌ای دانست. در اوایل دوران اسلامی کاربرد گچ در تزئینات معماری، از جایگاه
والایی برخوردار بود بطوریکه اغلب سطوح بناها را با آن اندود می‌کردند و روی آن
را گچبری رنگی تزئین می‌کردند.
در قرن پنجم هجری قمری، تغییراتی در ظاهر گچ بریها
پدیدار گشت که محصول خلاقیت و ابتکار بود. در این دوره گچ بری از نظر تنوع اجراء
به مرتبه حیرت انگیزی دست باقتو در اغلب موارد و در نحوه‌استفاده‌از گچبری نیز
تغییراتی پیدا شد به گونه‌ای که کم کم بطور موقت، گچ بری جای خود را به رشد عظیم
آجر کاری دوره سلجوقی داد. اما این بدان معنا نبود که گچ بری جایگاه والای خود را
بطور کلی از دست بدهد چرا که وجود گچ بریهای بسیار غنی همچون گنبد علویان همدان
موید این نکته‌است که گچ بری به موازات آجر کاری به پیشرفت و تکامل خود ادامه داد.
در دوره صفوی، تزیینات چوبی در بناهای غیرمذهبی دارای
نقش اصلی بود و در آنها میزان بیشتری ازتذهیب‌کاری و نقاشیهای لاکی استفاده می‌شد.
طرحهای آنها با هنر مینیاتور دارای رابطه نزدیکی بود. کنده‌کاری و خراطی به ویژه
در درها و سقفها خود هنر خاصی دراین دوره بوده‌است. نقاشیهای دیواری (فرسک) در کاخ عالی‌قاپو، قصر اشرف و چهلستون و همچنین آیینه‌کاری
به عنوان نوعی تزیین جدید دربناها، مانند آیینه خانه، مورد استفاده قرار گرفته‌است.
هنر کاشیکاری و همچنین شاهکارهای درخشان و پرجاذبه هنر گچبری پس از اسلام در ایران
که‌از بناهای دوره سلجوقیان و ایلخانیان رواج یافت، در دوره صفویه به‌اخرین حد
زیبایی وتکامل رسید. سه قسم کاشیکاری مهم در تزیین بناهای این دوره چشمگیر هستند:
کاشی یکرنگ، کاشی موزاییک یا معرق و کاشی هفت رنگ. بناهای دوره صفوی که با این نوع
کاشیکاری آرایش شده‌اند، در هیچ جای دنیا نظیر ندارند. نکته قابل توجه در تزئینات
داخلی و خارجی بناهای سنتی ایران این است، که تزئینات جزئی از بنا بوده و هیچ گاه
به صورت بزک و عنصری اضافی نبوده‌است حتی در دوره‌ای سفت کاری و تزئینات هم زمان
اجرا می‌شد. این میزان توجه به‌ارایه و تزئینات سبب ارتقای کیفیت فضاهای مورد
استفاده بوده‌است. معماری کویری ایران به ویژه در خانه‌ها، به علت ماهیت درونگرای
آن سرشار از نمونه‌های بدیع و زیبای طراحی داخلی است که در آن ایجاد فضایی در تضاد
با محیط کویری و القای حس زندگی و سرسبزی درون بنا از مهمترین اهداف معماران سنتی
در طراحی داخلی بوده‌است. استفاده‌از شیشه،
آئینه، گچ کاری و هنرهای ظریفه دیگر در تزئین و آرایه بندی فضا، تمام ملاحضات
زیبایی شناسی، اقلیمی‌و حتی شرعی را نیز شامل می‌شده‌است به عنوان مثال شکل‌گیری
آیینه‌کاری به عواملی چند بستگی داشته‌است.
این عوامل عبارتند از:
1 ـ نیاز به روشنایی موجب شد تا از آیینه برای تزئین
استفاده شود. زیرا در این صورت با حداقل نور می‌توان روشنایی زیادی ایجاد کرد.
2 ـ چون طبق دستورات دینی هنگام عبادت نباید چهره خود را
در آیینه دید، آیینه‌ها به حال شکسته قرار گرفتند به نحوی که‌اگرچه در مقابل آن
قرار گیرید نمی‌توانید چهره خود را ببینید.
3ـ علاقه به تزئین زیارتگاه‌ها موجب شد تلاش برای تزیین
بکار رود.
4- چون بکارگیری تصاویر موجودات زنده‌اعم از انسان و
حیوان در محل عبادت در اسلام در مقابل نمازگزار مجاز نیست تزئینات شکل هندسی بخود
گرفت. این ویژگی‌ها آثار هنری آیینه‌کاری را در ایران بوجود آورد.
در دوران قاجاریه که به سبب تعاملات فرهنگی و مراودات
سیاسی، معماری اروپایی به جای معماری ایران در ساختمانهای دولتی و برخی کاخها الگو
قرار گرفت، توجه به هنرهای ظریفه‌افزون شد. نمونه‌های زیبایی از پنجره‌های رنگی،
گچ کاری و آئینه کاری را می‌توان در خانه‌های به جامانده‌از دوران قاجار به ویژه
در کاشان یافت. خانه بروجردیهی به عنوان یکی از بهترین آثار معماری ایران سرشار
از خلاقیت‌های هنرمندان سنتی ایران است.
زیبایی معماری اسلامی
شکوه و زیبایی معماری ایران به ویژه در دوره اسلامی، به تزیین و آرایش آن بستگی دارد. هنرهای والای اسلامی از هنرهای تزیینی و کاربردی گرفته تا احداث بزرگ ترین بنا های مذهبی اهمیت و اعتبار ویژه ای دارد. تزئیناتی چون آیینه کاری، آجرکاری، گچبری، کاشیکاری، حجاری، منبت کاری و نقاشی در سراسر دوران اسلامی رواج داشته و در هر دوره ای با امکانات آن روزگاران پیشرفت کرده است
در معماری اسلامی با استفاده از قوانین انعکاس نور با آئینه کاری راهروها و سقف ها سعی میشده تا نور بیشتری را به داخل بنا راهنمایی کند. از آن جمله تمامی بناهای مذهبی باقی مانده از دوران صفوی می باشد
این نکته قابل ذکر می باشد که هنر آئینه کاری منحصرا به ایران اختصاص داشته و در دوران قاجاریه به اوج شکوفایی خود رسیده است آئینه از دیربازدر مراسم سنتی ازدواج ایرانیان نیز جایگاهی ویژه دارد چنانکه عروس و داماد در هنگام قرائت خطبه عقد در آئینه می نگرند تا زندگی همچون صداقت و شفافیت آئینه داشته باشند وهمچنین آئینه در سر سفره هفت سین عید نوروز از سنتهای قدیمی و ماندگار است
ازجمله بناهای آیینه کاری شده در دوران قاجار تالار آیینه می باشد. تالار آئینه در غرب تالار سلام و چسبیده به آن و در بالای سردر و ایوان سنگی جلو سرسرای کاخ قرار دارد و یکی از تالارهای مشهور کاخ گلستان است پیش از ساخت این تالار در محل آن کلاه فرنگی چهل ستون چوبی قرار داشت که در سال 1269 قمری ضمن تغییراتی که محمد تقی خان معمار باشی به اهتمام حاج علی خان حاجب الدوله در عمارات سلطنتی می دادند ساخته شده بود و پیش از آن تالار یا عمارتی به نام الماسیه در آن مکان وجود داشت
تالار آئینه همزمان با تالار سلام در حدود سال 1291 قمری ساخته شد
و با آنکه چندان بزرگ نیست ولی به علت معروفیت و زیبائی آیینه کاریهای سقف و
دیوارهایش شهرت فراوان یافته است. طرح و معماری تالار سلام و آیینه و سرسراها و
حوض خانه های مربوط به آن با میرزا یحیی خان معتمد الملک وزیر بنایی بوده است.
ساختمان تالار با آنکه در حدود سال 1294قمری پایان یافته بود. ولی تزئینات و آیینه
کاری ها و گچ بری های آن تا سال 1299قمری ادامه یافت
نمونه های برش های هندسی برای آئینه کاری در معماری اسلامی
_________________
ضاهستی خودراازنوردارد.اجسام درزیرنوراست که چشمگیر می شوند.نوردربرخوردبااجسام انهارامی نمایاندوباجمع کردن سایه درپشت انها حجمشان رابه تصویرمیکشد.ازابتدای تاریخ وهمزمان باشکل گیری نخستین بناهارابطه نوربااحجام وبامعماری,رابطه ای ناگسستنی وهمیشگی بوده است.درطول تاریخ هرقوم وملتی باتعابیرخاص خودازنور,ان رادستمایه ای درجهت غنای معماری خویش قرارداده است.درمسیحیت نوراستعاره ای ازوجودخداست ودراسلام ازاسامی پروردگار,معماران وهنرمندان همواره ازنوردرجهت القای حالات خاص عرفانی وماورایی استفاده کرده اند. علاوه برمعماری مذهبی درسایربناها نیزشاهدبکارگیری خلاقانه نوربوده ایم.بامرورتاریخ معماری ایران نیزشاهدحرکت ازماده به سوی نوروازتوده به سمت شفافیت هستیم.همواره استفاده متفکرانه ازنوربه شکل چشمگیری درکیفیت فضاموثرمی افتدکه شاهد این گفتاربناهاییست چون معبدپانتئون,مسجدشیخ لطف الله و....که شناخت انهاوبررسی وضعیت نورشان میتواندراهگشایی درجهت بخشیدن حس مکان ودرک بهترازمحیط باشد برای معماران.اماانچه رابه خاطر می سپاریم اینکه نوردرحضورتاریکی است که خودنمایی میکندوبدون وجودتاریکی,نورمطلق کیفیت فضاراکاهش داده وانراازبین می برد.
__________________
1_نور را دریاب:نور عنصری است که با آن دیدن اشیاء ممکن می شود.نور می تواند ریتم خلاقانه ای به یک فضای داخلی ببخشد.بدون نور ،نه فرم احساس می شود نه رنگ را و نه بافت. نور پردازی در یک فضای داخلی پیامدهای مهمی در بردارد،چه بسا نورپردازی مناسب یک فضا آن فضا را خوشامد و چشم نواز کند.نورپردازی در کنار ابعاد زیباشناختی ،بعد عملکردی هم دارد.نور مناسب در طول شب در یک فضای داخلی می تواند حس محدود بودن یا ابهام و هراس را بر طرف کند .نور مناسب یک اتاق حتی می تواند چهره آدمی را گرم و صمیمی کند.به کمک نورپردازی می توان یک فضای داخلی را به جزایر نورانی متنوعی تبدیل کرد.